CC BY
1IRKIW SHARASÍ SIPATÍNDA QAMAQQA ALÍW TARTIBI
Shíníbaeva Umida Alievna
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Yuridika fakulteti 4-kurs studenti https://doi.org/10.5281/zenodo.11203285
ARTICLE INFO
Qabul qilindi: 05-May 2024 yil Ma'qullandi: 10- May 2024 yil Nashr qilindi: 16- May 2024 yil
KEYWORDS
irkiw sharasi, qamaqqa aliw, huqiq hám erkinliklerdiñ qorgaliwi, apellaciya,
ayiplaniwshi, gúmanlaniwshi, sud májlisi, girew, iltimasnama, uslap turiw múddeti, sud uygariwi.
ABSTRACT
Bul maqalada jinayat processinde qamaqqa aliw tárizindegi irkiw sharasiniñ qollaniliw tártibi kórsetilgen hám oniñ nizamli tiykarlari haqqinda sóz etilgen. Irkiw sharalariniñ orinlaniwinda Konstituciya normalariniñ ústinligi keltirip ótilgen. Sonday-aq irkiw sharasiniñ bul túrine tiyisli islerdiñ kórip shigiliw tártibi, qatnaswshilardiñ sud májlisine keliwiniñ istiñ kórip shigiliwina tásiri, is boyinsha qabillangan uygariwdiñ orinlanwi hám oniñ ústinen shagim etiwyamasa protest keltiriwdiñ huqiqiy aqibetleri analizlengen.
Mámleketimizdiñ bas Nizami - Ózbekstan Respublikasi Konstituciyasiniñ 27-statyasina muwapiq, hárkim erkinlik hám jeke qolqatilmasliq huqiqina iye. Heshkim nizamga tiykarlanbagan halda qamaqqa aliniwi, uslap turiliwi, qamaqta saqlaniwi yamasa oniñ erkinligi basqasha tárizde shekleniwi múmkin emes. Sonday-aq, qamaqqa aliwga hám qamaqta saqlawga tek sudtiñ qararina kóre jol qoyiliwi belgilep berilgen. Házirgi kúnde shaxs sudtiñ qararisiz qirq segiz saattan artiq múddetke uslap turiliwi múmkin emes. Shaxsti uslaw waqtinda ogan túsinikli tilde oniñ huqiqlari hám uslap turiwdiñ tiykarlari kórsetiliwi shárt.
Soni atap ótiw kerek, Ózbekstanda sud-huqiq sistemasinda insan huqiq hám erkinlikleriniñ kepilleniwi - bunday qolqatilmasliqtiñ Konstituciyaliq dárejede belgilep qoyiliwi arqali óz tastiyigin tapqan. Sol menen birge, jinayat isin júritiw ushin juwapker bolgan barliq mámleketlik orinlar hám lawazimli shaxslar jinayat processinde qatnasip atirgan puqaralardiñ huqiq hám erkinliklerin qorgawi shárt ekenligi Jinayat processual kodeksiniñ 18-statyasinda bekkemlengen.
Irkiw sharasi - bul jinayat islewde ayiplanip atirgan shaxsqa qarata qollanilatugin processual májbúrlew sharasi bolip, tómendegi maqsetlerde qollaniladi:
- ayiplaniwshi yamasa sudlaniwshiniñ sorastiriwdan, dáslepki tergewden hám sudtan moyin tawlawiniñ aldin aliw;
- olardiñ endigi jaginda jinayiy iskerliginiñ aldin aliw;
- is boyinsha haqiyqatti aniqlawga kesent etetugin is-háreketlerge jol qoymaw;
- húkimniñ orinlaniwin támiyinlew
Solardin qatarinda qamaqqa aliw da irkiw sharasinin bir turi bolip, Jinayat kodeksinde, ush jildan artiq muddetke erkinlikten ayiriw tarizindegi jaza nazerde tutilgan qastan islengen jinayatlarga tiyisli ham abaysizliq aqibetinde islenip jinayat islenip, bunin ushin Jinayat kodeksinde bes jildan artiq muddetke erkinlikten ayiriw tarizindegi jaza nazerde tutilgan jinayatlarga tiyisli isler boyinsha qollaniladi.
Irkiw sharasi sipatinda qamaqqa aliw ush jildan artiq bolmagan muddetke erkinlikten ayiriw tarizindegi jaza nazerde tutilgan qastan islengen jinayatlarga tiyisli, sonday-aq abaysizliq aqibetinde islenip, bunin ushin bes jildan artiq bolmagan muddetke erkinlikten ayiriw tarizindegi jaza nazerde tutilgan jinayatlarga tiyisli isler boyinsha da qollaniliwi mumkin. Biraq bunin ushin tomendegi tiykarlardan biri bar boliwi kerek:
- ayiplaniwshi, sudlaniwshi tergew ham sudtan jasiringaninda;
- uslap turilgan gumanlaniwshinin shaxsi aniqlanbaganinda;
- aldin qollanilgan irkiw sharasi ayiplaniwshi, sudlaniwshi tarepinen buzilganinda;
- uslap turilgan gumanlaniwshi yamasa ayiplaniwshi, sudlaniwshi Ozbekstan
Respublikasinda turaqli jasaw ornina iye bolmaganinda;
- jinayat erkinlikten ayiriw tarizindegi jazani otew waqtinda islengeninde.
Ameldegi Jinayat processual nizamshiligina muwapiq, qamaqqa aliw tarizindegi irkiw sharasi tek uslap turilgan gumanlaniwshiga yamasa ayiplaniwshi tarizinde iste qatnasiwga tartilgan shaxsqa qarata qollaniliwi mumkin.
Nizamda nazerde tutilgan jagdaylar bar bolganinda ham sorastiriw yamasa daslepki tergew dawaminda qamaqqa aliw tarizindegi iqtiyat sharasi qollanilganda prokuror, sonin menen birge prokurordin raziligi menen tergewshi yamasa sorastiriwshi qamaqqa aliw yaki uy qamagi tarizindegi irkiw sharasin qollaw boyinsha iltimasnama qozgatiw haqqinda qarar shigaradi. Bul qararda uslap turilgan gumanlaniwshi yamasa ayiplaniwshini qamaqqa aliw zarurligin keltirip shigargan tiykarlar bayan etiledi.
Prokuror onin tiykarlanganligin tekserip, razi bolgan tagdirde, iltimasnama qozgatiw haqqinda qarar ham zarur materiallardi sudqa jibeeredi.
Iltimasnama jinayat islengen yamasa sorastiriw, daslepki tergew juritilip atirgan orindagi jinayat isleri boyinsha rayon (qala) sudinin, aymaqliq askeriy sudinin sudyasi tarepinen korip shigiladi. Bul sudlardin sudyasi bolmaganinda, sonday-aq qamaqqa aliw tarizindegi irkiw sharasin qollaw haqqinda materialdi korip shigiwda onin qatnasiwin biykarlawshi jagdaylar bar bolgan halatlarda, Qaraqalpaqstan Respublikasi sudi, walayat, Tashkent qala sudi, Ozbekstan Respublikasi Askeriy sudi basliginin korsetpesine kore basqa tiyisli sudyasi tarepinen jeke tartipte koriledi.
Iltimasnama jabiq sud majlisinde, materiallar kelip tusken waqittan baslap segiz saat ishinde, lekin uslap turiwdin en kop muddetinen keshiktirmey korip shigiladi. Sud majlisinde prokuror, qorgawshi, uslap turilgan gumanlaniwshi ham ayiplaniwshi qatnasadi. Uslap turilgan gumanlaniwshi, ayiplaniwshi sud majilisine alip kelinedi ham onin nizamli wakili, sonday-aq sorastiriwshi, tergewshi qatnasiwga haqili.
Sud majilisinin orni, sanesi ham waqti haqqinda lazim darejede xabardar qilingan shaxslardin arasinda qorgawshinin kelmewi qamaqqa aliw yamasa uy qamagi tarizindegi irkiw sharasinin qollaniliwi haqqindagi iltimasnamani korip shigiw ushin tosqinliq qiliwi mumkin. Izlew dagazalangan ayiplaniwshiga qarata qamaqqa aliw tarizindegi irkiw sharasin qollaw haqqindagi iltimasnama ayiplaniwshi qatnaspasa da korip shigiladi.
Usi iske tiyisli sud májlisiniñ alip bariliw tártibi tómendegi tártipte ámelge asiriladi:
1. iltimasnamani kórip shigiw ushin prokuror sóylewi menen baslanadi, ol usi irkiw sharasin qollaw zárúrligin tiykarlap beredi.
2. gúmanlaniwshi yamasa ayiplaniwshi, qorgawshi, sudqa kelgen basqa shaxslar esitiledi, usinilgan materiallar tekseriledi.
3. sudya uygariw shigariw ushin óz aldina xanaga kiredi.
Keyin sudya tómendegi mazmundagi uygariwlardan birin shigaradi:
- Qamaqqa aliw yaki úy qamagi tárizindegi irkiw sharasin qollaw haqqinda;
- Qamaqqa aliw tárizindegi irkiw sharasin qollawdi biykarlaw hám úy qamagi yamasa girew tárizindegi irkiw sharasin qollaw haqqinda;
- Uslap turiw múddetin qiriq segiz saattan kóp bolmagan múddetke soziw haqqinda (tárepler qamaqqa aliw tárizindegi irkiw sharasin qolalwdiñ tiykarlanganligi yamasa tiykarlanbaganligina tiyisli qosimsha dáliller usiniwi ushin).
Qamaqqa aliw tárizindegi irkiw sharasin qollaw biykarlangan hám girew tárizindegi irkiw sharasi qollanilganinda, gúmanlaniwshini yamasa ayiplaniwshini uslap turiw múddeti girew kiritiw imkaniyatin beriw ushin sud tárepinen kóbi menen qiriq segiz saatqa shekemgi múddetke soziladi. Eger kórsetilgen múddette girew kiritilmegen jagdayda qamaqqa aliw tárizindegi irkiw sharasin qollaw haqqindagi iltimasnama qanaatlandirilgan esaplanadi.
Qamaqqa aliw tárizindegi irkiw sharasin qolalw haqqindagi yáki oni qollawdi biykarlaw haqqindagi uygariw sudya tárepinen oqip esittirilgennen soñ kúshke kiredi hám dárhal orinlaniwi tiyis. Sudyaniñ uygariwi ushin prokurorga, magliwmat ushin bolsa gúmanlaniwshiga, ayiplaniwshiga jiberiledi.
Sudtiñ uygariwi ústinen usi uygariw shigarilganinan keyin jetpis eki saat ishinde apellaciya tártibinde shagim beriliwi, protest keltiriliwi múmkin. Shagim, protest uygariw shigargan sud arqali beriledi hám sud oni jigirma tórt saat ishinde materiallar menen birgelikte apellaciya instanciyasi sudina jiberiwi shárt. Apellaciya instanciyasi sudi bul materiallardi olar shagim yáki protest kelip túsken waqittan baslap jetpis eki saattan keshiktirmey kórip shigiwi kerek boladi. Biraq shagim yáki protest beriliwi irkiw sharasin qollaw haqqindagi másele boyinsha qarar orinlaniwin toqtatip qoymaydi.
Ózbekstan Respublikasi Jinayat processual kodeksi 243-statyasiniñ on úshinshi bólimine muwapiq, apellaciya instanciyasi sudi apellaciya shagimin, protestti kórip shigip, óz uygariwi menen:
1) sudyaniñ uygariwin ózgerissiz, shagimdi yáki protestti bolsa qanaatlandirmastan qaldiriwga;
2) sudyaniñ uygariwin biykarlaw hám gúmanlaniwshi yáki ayiplaniwshini qamaqtan, úy qamaginan azat etiw yamasa ogan qarata qamaqqa aliw yamasa úy qamagi tárizindegi irkiw sharasin qollawga haqili.
Bul tárizdegi irkiw sharasin qollaw biykarlangan jagdayda, áyne sol gúmanlaniwshga, ayiplaniwshiga qarata usi másele boyinsha tákrar sudqa múráját etiwge qamaqqa aliw yamasa úy qamagin qollaw zárúrligi payda bolgan jagdayda gana jol qoyiladi.
Juwmaqlaw: Qamaqqa aliw tárizindegi irkiw sharasiniñ "tiykarlandirilganligi" sonshelli keñ túsinik bolip, bunda shaxstiñ Ózbekstan Respublikasiniñ puqarasi ekenliginen baslap, ayiplaniwshiniñ turar jayinda júzege kelgen júdá kóp hám hár qiyli jagdaylar shekem esapqa alinadi.
Sud tárepinen shaxsti nizamsiz qamaqqa alinganligi boyinsha qilgan shagimi "nizamliliq" principi kóz-qarasinan kórip shigiliwi hám tek nizamda kórsetilgen qagiydalarga tiykarlangan boliwi kerek. Yagniy, eger qamaqqa aliw tárizindegi irkiw sharasin qollaw haqqinda iltimasnama jinayat processual nizamshiligi talaplarina muwapiq kelse gana qanaatlandiriliwi lazim.
Sonday-aq, bul processte Ózbekstan Respublikasi Konstituciyasinda "Heshkim qiynaqqa saliniwi, shaxsqa qarata zorliqqa, ayawsiz, insaniyliqqa jat bolgan hám insan qádir-qimbatin kemsitiwshi múnásibet kórsetiliwi múmkin emes" degen normaga turaqli ráwishte ámelde boysiniliwi kerek dep esaplaymiz. Sebebi kim boliwina qaramastan ar-namisi hám qádir-qimbatina húrmet penen qatnasiqta boliw demokratiyaniñ zárúrli shártlerinen bolip tabiladi.
Paydalanilgan ádebiyatlar:
1. Ózbekstan Respublikasi Konstituciyasi, Tashkent - 2023 jil.
2. Ózbekstan Respublikasi Jinayat processual Kodeksi.
3. Jinoyat protsessual huquqi. Sabaqliq. Avtorlar topari // G.Z.To'laganova, S.M.Raxmonovalardiñ uliwmaliq redaktorligi astinda. Tashkent, TDYU baspaxanasi, - 2017.
4. Jinoyat protsessida ayblanuvchining huquqlari: qo'llanma // Bazarova D., Shamsutdinov B. - Tashkent: Baktria press., 2021.
