CC BY
14OZBEKSTAN RESPUBLIKASiNDA KORRUPCIYAGA QARSi MINEZ-QULiQTi QOSHAMETLEWDIN XALiQARALiQ-HUQiQiY TIYKARLARi
Tursinbaev Miraddin
1Berdaq atindagi Qaraqalpaq mamleketlik universiteti motursinbaev@gmail.com Dauletova Maryam Berdaq atindagi Qaraqalpaq mamleketlik universiteti maryamdauletova8 @gmail .com https://doi.org/10.5281/zenodo.7499755
Annotaciya: Bügingi künde korrupciyaga qarsi güresiw mamleketlik siyasattin prioritetli waziypalarinan biri bolip, xaliqaraliq kolemde aktual bolip tabiladi. Bul maqalada korrupciyaga qarsi minez-quliqti jane hareketlerdi qoshametlewdin milliy ham xaliqaraliq-huqiqiy tiykarlari analizlengen.
Tayanish sozler: konvenciya, qoshametlew, korrupciya, korrupciyaliq jinayatlar, legallastiriw, paraxorliq, xaliqaraliq birge islesiw.
Korrupciyaga qarsi is-hareketti natiyjeli mamleketlik qoshametlew, maqullangan korrupciyaga qarsi minez-quliqlar ham maqullangan nizamli korrupciyaga qarsi iskerlikti alga umtildiriw maselelerin belgileytugin normativlik-huqiqiy tiykarlarsiz mümkin emes. Korrupciyaga qarsi hareketti qoshametlew zarürligi ogada ahmiyetli xaliqaraliq-huqiqiy aktlerde korsetilgen.
Olardin tiykargisi Ozbekstan Respublikasi qosilgan [1, 4] Birlesken Milletler Sholkeminin Korrupciyaga qarsi konvenciyasi [2], ol korrupciyaga qarsi mamleketlik siyasatti qaliplestiriw jane jüzege asiriwda mamleketlik qoshametlew zarürligin tikkeley belgileydi. Konvenciyanin 1-statyasinin "b" punkti [2] korrupciyanin aldin aliw ham ogan qarsi güresiwde xaliqaraliq birge islesiw jane texnikaliq jardem korsetiliwin qoshametlew, jenilletiw ham qollap-quwatlawga silteme beredi. Sonday-aq, 14-statyanin 5-punktinde korrupciyaliq jinayatlardan alingan qarjilardi legallastiriwga qarsi güresiw maqsetinde sud ham huqiq qorgaw jane qarjiliq tartipke saliwshilardin globalliq, regionliq, subregionliq ham eki tarepli birge islesiwin rawajlandiriwdi ham alga umtildiriwdi usinadi. Usinin menen 48-statyanin 1-punktinin "e" kishi punktine saykes xizmetkerler ham basqa da ekspertler menen almaslawdi qoshametlew usiniladi.
Konvenciya sonin menen birge hadalliq ham sadiqliq, juwapkerlilik jane galabaliq isler ham galabaliq mal-mülikti talap darejesinde basqariwdi xoshametlewdi bekkemleydi (1-statyanin "c" punkti). 8-statyada bul qagiydaga toligiraq sipatlama berilgen: har bir qatnasiwshi Mamleket, oz huqiqiy sistemasinin
tiykargi principlerine muwapiq óziniñ galabaliq lawazimli shaxslariniñ paraga berilmewin, hadalligin hám juwapkerliligin qoshametleydi.
Soniñ menen qatar, 5-statyaniñ 2-punktinde hár bir qatnasiwshi Mámleket korrupciyaniñ aldin aliwga qaratilgan nátiyjeli ámeliyat túrlerin belgilew hám qoshametlewge umtiliwi bekitilgen. Soniñ ústine xojaliq júrgiziwshi subiektler arasindagi qatnasiqlarda mápler qarama-qarsiligi payda boliwin boldirmaytugin ádil kommerciyaliq tájiriybeni qollaniwdi qoshametlew usiniladi (12-statya 2-punktiniñ "b" kishi punkti). Konvenciya korrupciya tuwrali informaciyani izlew, aliw, jariyalaw hám tarqatiw erkinligin qoshametlewdi hám qorgawdi bekitedi (13-statya 1-punktiniñ "d" kishi punkti).
37-statyaniñ 1-punkti korrupciyaliq jinayatlardi islewde birge qatnasiwshilardiñ, shaxslardiñ korrupciyaliq jinayatlardi tergew hám dálillew maqsetinde wákillikli huqiq qorgaw organlarina paydali informaciya beriwge, sonday-aq wákillikli organlarga faktlik, aniq járdem kórsetiwde xoshametlewin, jinayatshilardiñ jinayttan alingan dáramatlarinan ayiriwga jáne bunday dáramatti qaytariw sharalarin qollawda járdem beriwi múmkinligin ornatadi.
Konvenciyaniñ 38-statyasi ishki nizamshiligina muwapiq bir tárepten óziniñ galabaliq organlari, sonday-aq galabaliq lawazimli shaxslari, ekinshi tárepten, korrupciyaliq jinayatlardi tergewdi júzege asiratugin huqiq qorgaw organlari arasindagi birge islesiwge jagday tuwdiriwdi gózleydi.
39-statyaniñ rejeleri menen tómendegileri bekitiledi [2]:
ishki nizamshiliqqa muwapiq milliy tergew organlari menen prokuratura organlari jáne jeke sektor uyimlari, atap aytqanda qarjiliq mákemeleri arasindagi korrupciyaliq jinayatlardi tergewge baylanisli máseleleri boyinsha birge islesiwdi qoshametlew;
puqaralar menen basqa da shaxslardi qanday da bir korrupciyaliq jinayati haqqinda milliy tergew hám prokuratura organlarina xabarlawin qoshametlew.
Konvenciya, sonday-aq korrupciyaga qarsi xizmetti mámleketlik qoshametlewdi gózleytugin hám usi xaliqaraliq-huqiqiy akttiñ normalarin aniqlastiritiwshi basqa da normalardi qamtiydi. Korrupciyaga qarsi háreketti qoshametlew haqqindagi BMShniñ korrupciyaga qarsi konvenciyasiniñ tiykargi rejelerin talqilaw milliy nizamshiliqqa bekitiliwi tiyis bolgan mámleketlik qoshametlewdiñ tómendegishe tiykarlarin aniqlawga imkaniyat beredi: a) korrupciyaga qarsi gúresiwde nátiyjeli xaliqaraliq birge islesiw; b) galabaliq lawazimli shaxslardiñ paraga berilmewi, hadalligi hám juwapkerliligi; c) korrupciyaga qarsi hám ogan qarsi gúresiwdiñ nátiyjeliligi haqqinda isenimli informaciya tarqatiw; d) korrupciyaga qarsi gúresiwde galabaliq organlar menen huqiq qorgaw organlariniñ birge islesiwi; e) korrupciyaga qarsi gúresiwde jeke sektor uyimlari menen huqiq qorgaw organlariniñ birge islesiwi; f) jeke shaxslardiñ huqiq qorgaw organlarina islengen korrupciyaliq jinayatlar
haqqinda xabarlawi; g) korrupciyaliq jinayatti aniqlawga, ashiwga, tergewge ham jinayatti islewde birge qatnasiwshilardin tarepinen odan keltirilgen ziyandi ondiriwge komek etiw.
Korrupciyaga qarsi is-hareketti mamleketleraraliq [3] ham mamleketlik qoshametlew zarürligi basqa da xaliqaraliq-huqiqiy aktlerde, atap aytqanda, 1996-jildin 16-dekabrindegi Birlesken Milletler Sholkeminin xaliqaraliq kommerciyaliq operaciyalarda korrupciya ham paraxorliq penen güresiw haqqindagi deklaraciyasinda [4] korsetilgen. Bul hüjjet, tiyisli jagdaylarda, korrupciyaga, paraxorliqqa ham usilar menen baylanisli nizamsiz hareketlerdi qadagan etetugin isbilermenlik iskerligi salasinda minez-quliq kodekslerin, standartlardi yaki optimal darejedegi tajiriybelerdi islep shigiwdi qoshametleydi. Korrupciyaga qarsi hareketlerdi qoshametlewdi belgileytugin xaliqaraliq-huqiqiy hüjjetler qatarinda 1997-jildin 6-noyabrinde Evropa Kenesinin Ministrler Komiteti qabil etken Korrupciyaga qarsi güresiwdin jigirma tiykargi principleri haqqindagi [5] rezolyuciyasi bolip, olar saylaw processinde korrupciyani toqtatiwshi minez-quliqlar kodekslerin qabil etiwge jagday tuwdiriw ham korrupciyaga qarsi güresiw boyinsha izertlewler otkeriwdi qoshametlew principleri retinde bekkemlengen.
Korrupciyaga qarsi xizmetti mamleketlik qoshamtlew Garezsiz Mamleketler Dosliq Awqaminin ayirim normativlik-huqiqiy aktlerinde nazerde tutilgan. Maselen 2017-jili Ozbekstan Respublikasi maqullagan ham qol qoygan Garezsiz Mamleketler Dosliq Awqamina agza mamleketlerdin korrupciyaga qarsi güresiwde birge islesiw koncepciyasi [6]. Bul hüjjette, atap aytqanda, lawazimli shaxslardin, xizmetkerler menen puqaralardin korrupciyaliq jinayatlar ham huqiq buziwshiliqlarga qarsi güresiwde belsendiligin qoshametlew, sonday-aq usi jinayatlar ham huqiq buziwshiliqlarga sebep bolgan jagdaylardi oz waqtinda aniqlaw ham saplastiriw haqqinda aytiladi.
Solay etip, korrupciyaga qarsi xizmetti qoshametlew korrupciyaga qarsi hareket natiyjeligin taminleytugin mamleketlik siyasat bagdarlarinin biri bolip tabiladi. Ozbekstan Respublikasinin "Korupciyaga qarsi güresiw haqqinda"gi [7] 2017-jildin 3-yanvarindagi ORN-419-sanli nizamda bunday qoshametlew nazerde tutilgan bolip, nizamda mamleketlik basqariw salasinda korrupciyanin aldin aliwga tiyisli ilajlardin biri retinde mamleketlik organlardin lawazimli shaxslari ham basqa xizmetkerlerinin natiyjeli jamiyetlik qorgaliwin, materialliq taminat aliwin ham qoshametleniwin taminlew belgilenip, korrupciyaliq huqiq buziwshiliqlar haqqinda xabarlagan shaxslardi qoshametlew tartibi [8] ham mamleket korrupciyaga qarsi güresiw salasindagi izertlewlerdi qollap-quwatlawi ham qoshametlewi belgilengen. Biraq korrupciyaga qarsi gürsiwde bulardan tisqari bir qatar aspektlerge diqqat awdariw zarür [5]: korrupciyaliq huqiq buziwshiliqlardi tergew, jinayiy juwapkerlikke tartiw yaki sudlawdan qol qatilmasligin demokratiyaliq jamiyette zarürli darejede sheklew;
korrupciyaga qarsi gúresiwge juwapker bolgan shaxslar yamasa organlardiñ qánigelestiriliwine kómeklesiw hám olarga júkletilgen waziypalardi orinlaw ushin tiyisli qurallar menen hám oqitiw menen táminlew; saliq nizamshiligi jáne oni qollaw ushin juwapker bolgan organlar korrupciyaga qarsi nátiyjeli hám muwapiqlastirilgan gúreske, atap aytqanda, nizam júzinde yamasa is júzinde para yamasa korrupciyaliq huqiq buziwshiliqlarga baylanisli basqa da qárejetlerge saliqlardi shegiriwden bas tartiw arqali úles qosiwin táminlew; galabaliq lawazimli shaxslardiñ huqiq hám májbúriyatlarina tiyisli qagiydalar korrupciyaga qarsi talaplardi esapqa aliniwin hám tiyisli hám nátiyjeli tártiplik sharalar kóriliwin táminlew; minez-quliq kodeskleri siyaqli tiyisli qurallar arqali galabaliq lawazimli shaxslaridan kútiletugin minez-quliqlarti bunnan bilay da aniqlastiriwga úles qosiw; galabaliq hákimshilik hám galabaliq sektor iskerligine tiyisli auditorliq procedurasi qollaniliwin táminlew; auditorliq proceduralariniñ galabaliq hákimshilikten tis korrupciyaniñ aldin aliw hám aniqlawdagi rolin maqullaw; galabaliq juwapkershilik yaki esap beriwshilik sistemasiniñ galabaliq lawazimli shaxslardiñ korrupciyaliq minez-quliqiniñ aqibetlerin esapqa aliniwin táminlew; hadal básekileslikke járdemlesetugin hám korrupcionerlerdi tiyiwshi tiyisli ashiq mámleketlik satip aliw proceduralarin qabillaw; saylagan wákillerdiñ minez-quliq kodeksiniñ qabil etiliwin qoshametlew hám korrupciyani irkiwshi siyasiy partiyalar hám saylaw aldi úgitin qarjilandiriw qagiydalarin qabillawdi qoshametlew; galaba xabar qurallariniñ tek demokratiyaliq jámiyette zárúr bolgan sheklewler yamasa tiyimlardi esapqa alip korrupciyaga tiyisli máseleler boyinsha informaciya aliw hám tarqatiw erkinligin táminlew; puqaraliq nizamshiliginda korrupciyaga qarsi gúresiw zárúrligi esapqa aliniwin, atap aytqanda, korrupciyaniñ aqibetinen huqiqlari menen máplerine qol qatilgan shaxslardi qorgawdiñ nátiyjeli usillarin táminlew hám korrupciyaga qarsi gúrestiñ barliq tarawlarinda xaliqaraliq birge islesiwdi barinsha keñirek rawajlandiriw. Usilardi itibarga alip, Ózbekstan Respublikasiniñ korrupciyaga qarsi nizamshiligina tiyisli ózgerisler engizilip, onda iskerliktiñ óz betinshe bagdari yaki korrupciyaga qarsi xizmetti qoshametlew principi retinde bekitiliwi zárúr.
Paydalanilgan ádebiyatlar:
1. Узбекистан Республикаси халкаро шартномалари туплами / Сборник международных договоров Республики Узбекистан. 3-4 (19-20)-сон, 2008, / Тахрир кенгаши: Р.А.Мухитдинов, В.И.Норов ва бошк. - Т.: Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, 2009. - 176 б.
2. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Коррупцияга карши конвенцияси http://lex.uz//docs/1461329.
3. Miraddin, T. (2022). OZBEKSTAN RESPUBLIKASININ MILLIY QAWIPSIZLIGIN TAMINLEWGE TIYISLI UNIVERSAL HUJJETLERDIN ORNI. Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali, 1(3), 64-67.
4. Декларация Организации Объединенных Наций о борьбе с коррупцией и взяточничеством в международных коммерческих операциях https: //www.un. org/ru/documents/decl_conv/declarations/bribery.shtml.
5. RESOLUTION (97) 24 COMMITTEE OF MINISTERS ON THE TWENTY GUIDING PRINCIPLES FOR THE FIGHT AGAINST CORRUPTION https://rm.coe.int/16806cc17c
6. Концепция сотрудничества государств — участников СНГ в противодействии коррупции http: //www.cis.minsk.by/reestrv2/doc/5675#text.
7. Коррупцияга карши курашиш тугрисида http://lex.uz//ru/docs/3088008.
8. Коррупцияга оид хукукбузарлик хакида хабар берган ёки коррупцияга карши курашишга бошка тарзда кумаклашган шахсларни рагбатлантириш тартиби тугрисидаги низомни тасдиклаш хакида Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Кдрори http://lex.uz//docs/5193571
