CC BY
50INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
OZBEKSTANDA INSAN HUQIQLARI BOYINSHA MILLIY INSTITUTLAR
SISTEMASI Qurbanbaeva Aytgul Uralbaevna https://doi.org/10.5281/zenodo.7315104
Annotaciya. Bul maqalada Ozbekstandagi insan huqiqlari boyinsha milliy institutlar sistemasi olardin wàkilligi, iskerligi sonday-aq, garezsizlikke eriskennen songi insan huqiqlari tarawindagi âmelge asirilgan huqiqiy reformalardin mazmun-mânisi jaritip ôtilgen.
Gilt soz: Oliy Majlis, ombudsman, milliy institut, milliy oray, insan huqiqlari, demokratiya.
СИСТЕМА НАЦИОНАЛЬНЫХ ИНСТИТУТОВ ПО ПРАВАМ ЧЕЛОВЕКА В
УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация. В данной статье освещается система национальных институтов по правам человека в Узбекистане, их полномочия, деятельность, а также содержание проводимых правовых реформ в области прав человека после независимости.
Ключевое слово: Олий Мажлис, омбудсман, Национальный институт, Национальный центр, права человека, демократия.
THE SYSTEM OF NATIONAL HUMAN RIGHTS INSTITUTIONS IN UZBEKISTAN
Abstract. This article highlights the system of national human rights institutions in Uzbekistan, their powers, activities, as well as the content of ongoing legal reforms in the field of human rights after independence.
Keywords: Oliy Majlis, Ombudsman, National Institute, National Center, human rights, democracy.
К1Р1СПЕ
Ozbekstandagi insan huqiqlari boyinsha milliy sistemada bugingi kunde insan huqiqlari boyinsha milliy institutlar belgili orin iyeleydi. Insan huqiqlari boyinsha milliy institutlar insan huqiqlari hâm erkinliklerin qorgawdin sudlawshi emes sistemasina kiredi. 1993-jilgi Vena deklaraciyasi hâm Hâreket programmasina muwapiq Ozbekstanda insan huqiqlari boyinsha milliy institutlar duzilgen: 1995-jili Ozbekstan Respublikasi Oliy Majlisinin Insan huqiqlari boyinsha wâkili (ombudsman), 1996-jili Insan huqiqlari boyinsha Ozbekstan Respublikasi Milliy orayi, 1997-jili (2005-jilga shekem Oliy Majlis janinda bolgan) Ozbekstan Respublikasi Prezidenti janindagi Ameldegi nizam hujjetleri monitoringi instituti (2018 jili 3 aprel'de UP-5395 sanli Prezident Pârmani menen saplastirildi). Hâr bir sholkem hâkimiyatinin hâr turli tarmaqlarina tiyisli bolip, ayriqsha qâsiyetlerine iye hâm insan huqiqlarinin hâr turli târepleri, yagniy: shagimlardi korip shigiw, milliy lekciyalardi tayarlaw, informacion-mânâwiy jumislar, insan huqiqlarin monitoring qiliw menen shugillanadi [1,4-5].
МАТЕРИАЛДАР МЕН ТЭС1ЛДЕР
Ozbekstan Respublikasi Oliy Majlisinin Insan huqiqlari boyinsha wâkili (ombudsman). Demokratiyaliq parlamentler qatarinda mâmleketimiz parlamenti janindagi Insan huqiqlari boyinsha wâkil (ombudsman) lawazimi 1995-jili duzildi.
1997-jildin 24-aprelde Ozbekstan Respublikasi Oliy Majlis segizinshi sessiyasinda "Oliy Majlistin Insan huqiqlari boyinsha wâkili (ombudsman) haqqinda"gi Nizam qabillandi. Usi nizam keyingi parlament reformalarina sâykes turde 2004-jili 27-avgustta jana baspada qabillandi. Oz iskerligin gârezsizlik, uzliksiz, siyasiy biytâreplik, konstituciyaliq hâm nizamliliq,
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
iskerligin áshkaraliq, tekseriwin konfidencialliq, subsidiarliliq principled tiykarinda alip baratugin Insan huqiqlari boyinsha wákildin huqiqiy atagi, iskerlik tarawi hám principlerini, sonin menen birge, lawazimga saylaniw hám jumistan bosatiliwi rejimin, puqaralardin shagim hám arzalarin kórip shigiwdagi kepillikleri hám de puqaralardin huqiqlari hám erkinliklerin qorgawdagi huqiqlari hám minnetlemeleri usi Nizamda belgilep qoyildi.
Wákil óz waziypalarin orinlawda "Puqaralar hám yuridikaliq shaxslar múrájatlari haqqinda"gi Ózbekstan Respublikasi nizami, "Puqaralardin huqiqlari hám erkinliklerin buzatugin háreketler hám qararlar ústinen sudqa shagim qiliw haqqinda"gi Ózbekstan Respublikasi nizami, Ózbekstan Respublikasinin basqa nizam hújjetleri hám de insan huqiqlari boyinsha xaliqaraliq shártnamalarga ámel etedi.
Ózbekstandagi Wákil ken huqiqiy kepilliklerge iye bolip, onin iskerligi mámleket hám puqara, jámiyet hám shaxsqa tiyisli social munasábetlerdin zárúrli tarawin óz ishine aladi. Házirgi zaman jámiyetinin turmisi hám iskerliginin Wákilge tiyisli bolmagan qandayda bir tarawi joq, sebebi insan jáne onin huqiqlari, erkinlikleri hám nizamli mápleri Wákildin tiykargi diqqat ob'ekti esaplanadi [2,23].
HOTH^E^EP
Ombudsman hár jili ózinin iskerligi boyinsha jilliq esabatin járiyalaydi. Bul esabatinda Ombudsman óz iskerligi bagdarlarinda alip bargan jumislari haqqinda toliq magliwmatlar berip baradi. Puqaralardin shagimlari menen islew ombudsman instituting tiykargi iskerlik túri esaplanadi. Puqaralardin hár túrli mámleket shólkemlerine múrájat etiwge bolgan óz konstituciyaliq huqiqlarinan paydalangan halda Ombudsmanga jiberip atirgan shagimlari jildan-jilga kóbeyip atir.
2021-jilda Insan huqiqlari boyinsha wákilge 18738 múrájat kelip tústi, sonnan puxaralardan 16559, tergew orinlari hám jazani ótew mekemelerinen 2120, sirt mámleketten 59 shagim hám arzalar kelip túsken [3,2].
Ózbekstanda insan huqiqlarin monitoring qiliwdin milliy sistemasi shenberinde belsendi qatnasip atirgan Ombudsman instituti tárepinen ótken dáwir dawaminda respublikanin barliq wálayatlarinda: hayallar hám balalar huqiqlarina, puqaralardin sudqa bolgan huqiqi hám mámleket shólkemlerine múrájat etiw huqiqlarina, turaq-jay múlk iyeleri huqiqlarina, fermerler hám isbilermenler huqiqlarina, mayiplar hám nawqaslar huqiqlarina ámel etiliwi siyaqli aktual máseleler boyinsha monitoring jumislari ótkerildi. Hayal-qizlar komiteti menen birgelikte Máslahát-analiz kenesi dúzildi. Bul Kenes hayallar huqiqlari, bala huqiqlari haqqindagi BMSh konvenciyalarina hám bul shártnamalar boyinsha islengen komitetlerdin qararlarina ámel etiliwi boyinsha monitoringdi ámelge asiradi.
Wákil Ózbekstanda insan huqiqlarin ámel etiliwinin jagdayi haqqinda BMShnin tiyisli komitetlerine Ózbekstan Respublikasinin Milliy lekciyalarin tayarlawda qatnasadi. Ámeldegi nizamshiliqti hám mámleket shólkemleri iskerligin analiz qiliw tiykarinda, Ombudsman Milliy lekciya teksti mazmunin jaqsilaw jáne oni BMSh komitetleri talaplarina muwapiq keltiriw boyinsha óz usinislarin kiritedi. Ótken dáwirde BMSh komitetlerine usinis etilgen Ózbekstannin barliq Milliy lekciyalari Ombudsman jámiyetinde ekspertizadan ótedi. Ózbekstannin milliy lekciyalarin kórip shigiw nátiyjeleri boyinsha qabil etilgen BMShnin shártnamaliq komitetlerinin juwmaqlawshi usinislari turaqli túrde Insannin konstituciyaliq huqiqlari hám erkinliklerine ámel etiliwi boyinsha komissiyasi jiynalislarinda talqilap bariladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
Ombudsmannin iskerlik bagdarlarinan biri - bul xaliqaraliq sheriklik bolip tabiladi. Bunday sheriklik sirt ellerde ótkerilgen konferenciyalar, seminarlar, treninglarda lekciyalar menen qatnasiw, sonin menen birge, mámleketimizge jáne onin regionlarina kelgen xaliqaraliq shólkemlerdin wákilleri menen ushirasiwlar hám sáwbetler shólkemlestiriw formasinda ámelge asiriladi. Misal ushin, 2012-jilda Ombudsman tárepinen rásmiy delegaciyalardi, shet mámleketler hám xaliqaraliq shólkemlerdin wákillerin kútip aliwga, xaliqaraliq húkimetlik emes hám huqiqti qáwipsiz etiwshi shólkemlerdin wákilleri menen ushirasiwlar hám sáwbetlerge shama menen 30 qabillaw ótkerildi [4,5].
Ózbekstan Resublikasi Prezidenti janindagi Ámeldegi nizam hújjetleri monitoringi instituti. 1997-jili 15-yanvarda Oliy Majlis janinda islengen Ámeldegi nizam hújjetleri monitoringi instituti 2005-jilidin 2aprelinde Ózbekstan Respublikasi Prezidentinin Pármani menen jana at penen qayta dúzildi.
Ózbekstan Respublikasi Prezidenti janindagi Ámeldegi nizam hújjetleri monitoringi instituti - demokratiyaliq reformalardi jáne de terenlestiriw, Ózbekstan Respublikasinin nizam hújjetlerin xaliqaraliq normalarga muwapiqlastiriw, insan huqiqlari tarawindagi huqiqiy normalarga ámel etiliwin monitoring hám de nátiyjeli qadagalawdi támiyinlew maqsetinde islengen mámleket shólkemi bolip tabiladi. Institut 2018 jili 3 aprel'de UP-5395 sanli Prezident Pármani menen saplastirildi.
Insan huqiqlari boyinsha Ózbekstan Respublikasi Milliy orayi. Insan huqiqlari boyinsha Ózbekstan Respublikasi Milliy orayi [5,6-7] mámleketlik, analiz qiliw, túsindiriw hám muwapiqlastiriw organi esaplanadi. Oray insan huqiqlari tarawinda mámleket basqariw shólkemleri iskerligin muwapiqlastiradi, insan huqiqlari tarawindagi jumislar milliy rejesin islep shigadi, Ózbekstanda insan huqiqlari qorgawi boyinsha milliy lekciyalar tayarlaydi, mámleket xizmetkerleri ushin bolsa insan huqiqlari qáwipsizligi tarawinda informaciya bazasin jaratadi, olardi oqitadi, máslahátlar beredi hám úgit-násiyat jumislarin júrgizedi.
Oraydin tiykargi maqseti - tiykargi waziypalardi hár tárepleme sheshiw joli menen Insan huqiqlari tarawindagi Milliy iskerlik programmasin - huqiq hám erkinliklerdi qorgawdin kóp tárepli sistemasin islep shigiw hám turmista qollaniw menen baylanisli tómendegi waziypalardi ámelge asiriwdan ibarat :
- Insan huqiqlari tarawindagi nizamshiliqti jetilistiriw;
- Huqiqiy járdem kórsetiw hám insan huqiqlarin sud joli menen qorgaw;
- Insan huqiqlarin sudtan tis qorgaw sistemasin jaratiw;
- Xaliqtin socialliq hálsiz qatlamina kiretugin shaxslar huqiqlarin qorgaw strategiyasin islep shigiw;
- Húkimetlik emes huqiqti qorgaw shólkemleri xizmetlerinin nátiyjeli formalarin rawajlandiriw;
- Insan huqiqlarina ámel etiw kepilligi retinde informaciya aliw erkinligin támiyinlew;
- Insan huqiqlari tarawindagi tálimnin kóp maqsetli sistemasin - ayriqsha qániygelesken kurslardan tap galabaliq magliwmat - tanisiw programmalarina shekem shólkemlestiriw;
- Atqariw hákimiyati shenberindegi ministrlikler, komitetler, kenseler hám mákemelerdin insan huqiqlari tarawindagi iskerligin muwapiqlastiriw;
- Ózbekstan Respublikasinda insan huqiqlari hám erkinlikleri sistemasinin rawajlaniwi tiykarinda xaliqaraliq jámiyetshilik ke kirisiw jollarin qáliplestiriw.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
Oray BMShnin insan huqiqlari boyinsha tiyisli shârtnamaliq sholkemlerine usiniw ushin BMShnin insan huqiqlari boyinsha xaliqaraliq shârtnamalarinin Ozbekstanda atqariliwi haqqinda milliy lekciyalardi tayarlaydi.
ТАЛЦАЛАУ
Oray waziypalarinan biri puqaralardin murâjatlari menen islew esaplanadi. Puqaralardan Orayga jilina ortasha 1500 den ziyat arza hâm shagimlar kelip tusedi hâm de telefon arqali 3000 ge jaqin shaqiriwlarga huqiqiy mâslahât beriledi. Murâjatlar qalis sudqa bolgan huqiqti tâmiyinlew mâseleleri, huqiqti qâwipsiz etiwshi organlar târepinen dâslepki tergewdi nizamga qarsi otkeriliwi, sud qararlarin atqariwi menen baylanisli, sonin menen birge socialliq-Ekonomikaliq huqiqlardi buziwi, yagniy social tâmiynat, miynetke bolgan huqiq, âdalatli miynet sharayatlarina bolgan huqiq, tâlim aliw huqiqi, shanaraqti, analiq, âkelik hâm balaliqti qorgaw, maqul tusetugin turmis târizine bolgan huqiq, jasaw ornin tanlawga bolgan huqiq hâm basqa da sol siyaqli mâseleler boyinsha murâjat etip atir [6,7].
Oraydin muwapiqlastiriwshi iskerliginin tagi bir turi Ozbekstan qosilgan xaliqaraliq hujjetlerdegi normalardin atqariliwi haqqinda Milliy lekciyalardi tayarlawdan ibarat esaplanadi. Atap aytqanda, Oray jâne onin wâkilleri Ozbekstannin BMSHtin shârtnamaliq sholkemlerine insan huqiqlari boyinsha 10 xaliqaraliq shârtnama boyinsha milliy lekciyalar usinis etiliwinde [7,46], BMShnin Insan huqiqlari boyinsha kenesi hâm shârtnamaliq komitetleri jiynalislarinda Ozbekstan lekciyalarinin korip shigiliw processinde tikkeley qatnasip atir.
Otken dâwir dawaminda Milliy oray târepinen BMShnin shârtnamaliq sholkemlerine insan huqiqlari boyinsha tiykargi shârtnama qagiydalarinin atqariliwi boyinsha Ozbekstannin 30 dan artiq milliy lekciyasi usinis etilgen [8,46].
Odan tisqari, Oray BMSh shârtnamaliq sholkemleri usinislarinin atqariliwin muwapiqlastiradi. Misali, bul komitetlerdin usinislarin orinlaw maqsetlerinde Milliy oray târepinen "Bala huqiqlari kepillikleri haqqinda", "Mâmleketlik emes kommerciyaliq bolmagan sholkemleri iskerliginin kepillikleri haqqinda", XMShnin bala huqiqlarina tiyisli konvenciyalarin ratifikaciya qiliw haqqindagi siyaqli, nizam joybarlari islep shigilgan.
Oray wâkilleri huqiqti qorgaw sholkemleri târepinen insan huqiqlarin âmel etiliwi menen baylanisli jagdaydi uyreniw boyinsha Oraylar araliq jumisshi toparda belsendi qatnasadi. Onnan tisqari, Oray direktori Ozbekstan Respublikasi Prezidentinin "Adam sawdasina qarsi guresiw natiyjeliligin asiriw ilajlari haqqinda"gi 2008-jili 8-iyuldegi № PQ-911-sanli qarari menen islengen Insan sawdasina qarsi guresiw boyinsha Respublika Mekemeleraraliq komissiyasinin agzasi da esaplanadi.
Oray oz iskerligin âmelge asiriwda BMSh sistemasindagi organlar hâm mâkemeler, basqa xaliqaraliq hâm regionliq sholkemler, shet el mâmleketlerdin Ozbekstandagi wâkilxanalari menen sheriklik jurgizedi. Atap aytqanda, 2014-jilda Oray BMShnin Insan huqiqlari boyinsha Joqari komissari Basqarmasi, BMShRB, YUNISEF, FAO, EQBSh, Xaliqaraliq Qizil Atanaq Komiteti, K. Adenauer Fondi, bir qatar xaliqaraliq sholkemler, AQSh, Ulli Britaniya, Qitay siyaqli mâmleketler elshixanalari, bir qatar xaliqaraliq mâmleketlik emes sholkemler menen sheriklik duzdi.
ЦОРЫТЫНДЫ
Uliwma alganda, Ozbekstan Respublikasindagi insan huqiqlari boyinsha milliy institutlari xaliqaraliq shârtnamalardin atqariliwi boyinsha qadagalawdi tomendegi bagdarlarda âmelge asirilip atir:
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
- nizamshiliqqa ámel etiliwin monitoring qiliw;
- nizamshiliqqa tiyisli usinislardi tayarlaw;
- BMSh strukturalarina milliy lekciyalardi tayarlaw hám usiniw;
- insan huqiqlari tarawinda tálim boyinsha milliy jobani ámelge asiriw;
- BMShnin Insan huqiqlari boyinsha kenesi hám shártnamaliq komitet-lerinin usinislarin orinlaw boyinsha milliy háreket jobalarin tayarlaw hám ámelge asiriw;
- insan huqiqlari tarawinda texnikaliq járdem programmalarin ámelge asiriwga kómeklesiw. Ózbekstandagi insan huqiqlari boyinsha milliy institutlardin xaliqaraliq baylanislardi rawajlandiriw boyinsha ayriqshaligi olardin Ózbekstan Respublikasinin shet el mámleketler hám xaliqaraliq shólkemler menen sherikligi shenberinde húkimet tárepinen qabil etilgen ilajlarda belsendi qatnasiwi esaplanadi. Insan huqiqlari boyinsha milliy institutlardin xaliqaraliq iskerligin insan huqiqlari tarawindagi mámlekettin sirtqi siyasiy iskerliginin bir bólegi retinde kóriw múmkin.
Ózbekstan Respublikasindagi insan huqiqlari boyinsha milliy institutlardin insan huqiqlari tarawindagi qadagalaw funkciyasin ámelge asiriwi tómendegilerdi ayriqsha atap ótiw orinli:
Birinshiden, insan huqiqlari boyinsha milliy institutlar respublikada insan huqiqlari boyinsha nizamshiliqqa ámel etiliwin tekseriwde belsendi sheriklikte, turaqli túrde insan huqiqlari hám olardi Ózbekstanda qorgaw mexanizmleri máseleleri boyinsha seminarlar hám konferenciyalar shólkemlestirip atir.
Ekinshiden, milliy institutlar insan huqiqlari tarawinda xaliqaraliq -huqiqiy hújj etlerdi ámelge asiriw maydaninan xaliqaraliq qadagalaw processinde áhmiyetli rol oynaydi.
Uliwmalastirip aytqanda, ótken ásir dawaminda Ózbekstanda insan huqiqlari boyinsha milliy qadagalaw mexanizmi qáliplesti hám bul mexanizm óz ishine dástúriy túrde sud, huqiqti qáwipsiz etiwshi organlar siyaqli mámlekechilik ushin tán bolgan organlar menen bir qatarda, mámlekechiliktin tiykargi belgisi bolmagan, biraq mámlekettin mámleket retinde tiykargi waziypasi esaplanatugin insan huqiqlari hám erkinliklerinin nátiyjeli qorgaliwin támiyinlewde belsendi qatnasiwga aynalgan insan huqiqlari boyinsha milliy institutlar da qamtip alip atir.
Sonin menen birge, ayriqsha aytip ótiwimiz kerek, búgingi kúnde mámlekette de insan huqiqlari hám erkinliklerin qorgawda galaba xabar qurallari, mámleketlik emes hám kommerciyaliq bolmagan shólkemleri, ayriqsha institut bolgan máhálleler hám basqa puqaraliq jámiyeti institutlari da áhmiyetli rol oynaydi. Ekinshiden, olardin xaliqaraliq qadagalaw shólkemleri menen jaqinnan sheriklik baylanislari ornatilgan bolip, mámlekette insan huqiqlari hám erkinlikleri boyinsha jagdaydi úyreniwde hám olardi qorgawda hár túrli sheriklik formalarinan paydalanip atir.
REFERENCES
1. Национальный доклад, представленный в соответствии с пунктом 15 a) приложения к резолюции 5/1 Совета по правам человека. Узбекистан. A/HRC/WG.6/3/UZB/1 -P.4-5
2. Qaran: Дунё омбyдсманлари. Туплам /Масъyл мухдррир С.Рашидова. - Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2007.
3. Отчет о деятельности Уполномоченного Олий Мажлиса Республики Узбекистан по правам человека (омбудсман) в 2021 год.//
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
http://www.ombudsman.uz/uz/docs/ozbekiston-respublikasi-oliy-majlisining-inson-huquqlari-boyicha-vakili-ombudsmanning-2021-yildagi-faoliyati-togrisidagi-hisoboti
4. Magliwmatlar ushin qaran: Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Инсон хукуклари буйича вакили (омбудсман)нинг 2012 йилдаги фаолияти тугрисида хисобот. - Т.: 2013.
5. Узбекистон Республикаси Президентининг "Инсон хукуклари буйича Узбекистон Республикаси Миллий марказини ташкил этиш тугрисида"ги Фармони билан 1996 йил 31 октябрда ташкил этилган.
6. Magliwmatlar ushin qaran: Саидов А., Бакаева Ф., Тиллабаев М. Национальный центр по правам человека в 2011 году. - Т.: НЦПЧ, 2012
7. Национальный центр Республики Узбекистан по правам человека в 2014 году /А.Х.Саидов, Ф.Х.Бакаева. -Т.: Baktria press, 2015.-C.46
8. Национальный центр Республики Узбекистан по правам человека в 2014 году /А.Х.Саидов, Ф.Х.Бакаева. -Т.: Baktria press, 2015.-C.46
