IBRAYIM YUSUPOV QOSIQLARINDA RUS TILI ARQALI KIRGEN FITONIMLERDIŃ QOLLANILIW ÓZGESHELIKLERI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

é

Ws,

IBRAYIM YUSUPOV QOSIQLARINDA RUS TILI ARQALI KIRGEN FITONIMLERDIN QOLLANILIW ÓZGESHELIKLERI

Abdullaeva Ayzada

Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Lingvistika (qaraqalpaq tili)

magistranti

https://www.doi.org/10.5281/zenodo.10673607

ARTICLE INFO

Received: 08th February 2024 Accepted: 15th February 2024 Online: 17th February 2024

KEY WORDS shayir lirikasi, rus tilindegi fitonimler, simvol, astarli máni, tuwra máni, siren, klen, palma, kashtan, baobab, edelveys, aniz, akaciya, lipa, narciss, banan, ananas, magnoliya, kauchuk.

Ibrayim Yusupov qaraqalpaq ádebiyatina ózine tán lirikaliq usillari hám kózqaraslari menen kirip kelgen novator shayir boldi. Shayir lirikasiniñ qunliligi sonda ol qaraqalpaq poeziyasin shigis lirikasiniñ dástúrleri menen birge jáhán klassikleriniñ ólmeytugin ideyalari menen toliqtirip, qaraqalpaq lirikasin jaña janrlar benen bayitti.

Sóz zergeriniñ jazip qaldirgan qosiqlari, shigarmalari búgingi kúnge shekem ádebiyatshi, tilshi alimlar tárepinen hár tárepleme izertlenip kiyatir. Ásirese, shayirdiñ talantiniñ ózgesheligin kórsetip beriwshi "Sahra gúli"[1], "Poeziya juldizi"[2], "Danaligi gozzalliqqa ulasqan shayir" [3], "Máñgi bulaq"[4] atli miynetlerde shayirdiñ poetikaliq sheberligin joqari bahalawshi miynetler esaplanadi. Sonday-aq, til bilimi tarawinda tilshi ilimpazlar H.Ayimbetov, G.Allambergenova, E.Allanazarov, Sh.Allaniyazova, U.Dawletova, P.Erjanova, G.Mámbetnazarova, G.Patullaeva, R.Sadikova, U.Seytnazarova, B.Yusupova, Sh.Ábdinazimovlardiñ lingvistikaliq aspektte izertlegen maqalalari jariq kórdi. Al, I.Yusupovtiñ shigarmalariniñ tilin óz aldina monografiyaliq bagdarda izertlegen G.Allambergenova hám D.Erjanovalar bolip tabiladi[5]. Olardiñ ilimiy jumisi shayir shigarmalarinda frazeologizmniñ stillik qollaniliwi hám poemalariniñ lingvopoetikaliq bagdarda úyreniw usillarina qaratilgan.

Shayirdiñ dóretiwshiligin izertlew arqali qaraqalpaq tiliniñ eñ bay hám suliw tillerdiñ biri ekenligin túsinip jetemiz. Soniñ menen birge shayir óz dóretiwshiliginde sirttan kirgen sózler ásirese tábiyattiñ ajiralmas bir bólegi esaplangan ósimlik atamalarin lirikasinda júdá sheber, orinli qollangan.

Biziñ maqalamizda poeziyamizdiñ sónbes juldizi I.Yusupov qosiqlarinda rus tili arqali kirgen fitonimlerdiñ semantikaliq hám etimologiyaliq tárepin aship beriwge arnaladi.

ABSTRACT

Maqalada shayir I.Yusupov shigarmalarinda rus tili arqali kirgen ósimlik atamalarirnñ qollaniliw ózgeshelileri, semantikaliq hám etimologiyaliq tárepin úyreniw haqqinda magliwmat berilgen.

é

Ws,

Oris til iliminde "fitonim" atamasi XX ásirdiñ 70-jillarinan baslap keñ qollanila baslagan. A.M.Letov, A.V.Superanskaya, Yu.A.Dyachenkolardiñ ilimiy jumislarinda fitonimlik leksika lingvistikaliq kózqarastan izertlengen [6,7,8]. Sonday-aq, qaraqalpaq tiliniñ leksikasina rus tiliniñ tásiri tuwrali R.Esemuratovaniñ miynetlerinde keñnen sóz etilgen [9]. Bul másele E.Berdimuratovtiñ izertlewlerinde de sóz etilip, rus tilinen hám rus tili arqali grek, latin, nemec, anglichan, francuz hám basqa tillerden kirgen sózler menen qaraqalpaq tiliniñ leksikasi bayigani kórsetilgen [10]. Bul keltirilgen pikirge súyenetugin bolsaq, I.Yusupov dóretiwshiliginde rus tili hám rus tili arqali basqa tillerden kirgen ósimlik atamalari tuwra hám simvolliq mánilerde sheberlik penen qollanilganligin kóremiz. Olar tómendegiler: siren, klen, palma, kashtan,baobab, livan kedirí, edelveys (latinsha), akaciya, lipa, narciss (grekshe), banan, ananas (ispansha), magnoliya (francuzsha), kauchuk (indeec),

Biziñ maqalamiz kórkem sóz sheberiniñ qosiqlarindagi rus tili arqali kirgen fitonimlerdiñ leksikaliq ahmiyetin aship beriwge arnaladi.

Shayirdiñ "Afanasiy Fetke" atli qosiginda "siren gúli" frazasi simvolliq mánide qollanilgan.

Qay togaydan eken qayiñ putagi? Iyissiz, siren gúller, ikibanalar. Qoñisi kabinette kúndiz sham jagip, Shayir qumbil bolip qosiqlar jazar. (Afanasiy Fetke)

Kópshilik jagdayda "siren gúli" fitonimi shigarmalarda obraz jasaw ushin kórkemlik, tuygi sezimlerdiñ názikligin bildiriw simvolliq mánide jumsaladi. Bul qatarlarda shayirdiñ seziminiñ quramaliligi, qosiqlar jaratiwda ishki sezim dúnyasi menen qarama-qarsi kelip gúresip atirganligin bildiriw maqsetinde qollanilgan. Sonday-aq qosiqtiñ Afanasiy Fetke arnap jazilganligi oniñ lirikasinda romatizm agimindagi muhabbat, tábiyat hám lirikaliq temalarda dóretiwshilik etkenligi menen baylanisli.

Simvolliq mánide jazilgan qosiqlarinan jáne bir bul "Lavanda". Bul gúl haqqinda Rus tiliniñ qisqasha etimologiyaliq sózliginde minaday magliwmat berilgen: "Лавйнда - Заимств. из итал. яз. в XVIII в. Итал. lavanda — суффиксальное производное от lavare — «мыть». Растение названо так потому, что оно применялось для ароматизации воды в ванне[11]. Kórinip turganinday lavanda fitonimi xosh iyis tarqatiwi menen ajiralip turadi.

Erteñ seniñ tuwilgan kúniñ, O súyiklim meniñ, lavanda! Kórer kózi guwa hámmeniñ Sen suliwsañ buringidan da. (Lavanda)

Lavanda gúli qosiqlarda tinishliq, páklik, gozzalliq hám romantizm siyaqli sezimlerdi sáwlelendiredi. Qosiqta lavanda gúliniñ qollaniliwi, súyiklisiniñ suliwligin maqtaw, ogan degen sezimlerin bildiriw ushin bul gúldiñ ati menen atawdi maqul dep bilgen boliwi múmkin. Lavanda gúli názik hám estetikaliq gozzalliq penen baylanisli, sol ushin shayir óz súyiklisin usinday názik tábiyatli ózgesheliklerge iye ekenligin oqiwshiga bildiriwdi názerde tutqan. Kópshilik dereklerde edelveys gúliniñ payda boliwi tawli xaliqlar arasinda baxit hám muhabbat timsali bolip, oniñ kelip shigiwi tuwrali hátteki júdá tásirli hám qaygili añizda bar. Eki ashiqtiñ muhabbatqa toli júrekleri bir-birisiz jasay almay izi qaygi menen tamamlanadi [12:231].

é

Ws,

Árman gúli edelveys degendi, Ushirattim men sol bir tawdiñ basinda. Sagan ápersem dep qol sozsam endi, Ash Feniks otir oniñ qasinda. (Sagalayaq)

Edelveys gúli qosiqlarda shidamliliq, qiyinshiliqlarga qarsi gúrese alatugin, pák muhabbat seziminiñ simvoli sipatinda jumsaladi. Bul gúl biyik tawlardiñ awir sharayatlarinda ósiwiniñ ózi de tábiyattiñ qiyinshiliqlarina qarsiliq kórsetiwdi bildiredi. Shayir qosiq qatarlarina óz súyiklisine biygárez hám pák sezimin bildiriw ushin basqa gúllerden kóbirek edelveys gúlin qollaniwdi abzal kórgen boliwi kerek. Bunnan tisqari "Ash Feniks otir oniñ qasinda" qatari arqali shayir óz súyiklisine bolgan tuygi sezimlerin kúsheytiriw, qanday jagday bolmasin tosiqlardi jeñip ótiw úmiti bar ekenligin tastiyiqlaw ushin qollanilgan.

Magnoliya gúliniñ atamasiniñ kelip shigiwi XIX asirdiñ baslarinda jasagan francuz botanigi Piere Manniol atina qoyilgan bolip bul gúldiñ mánisi francuz xalqinda hayalliq hám gozzalliqtiñ timsali bolgan pion gúlinen keyingi ekinshi orinda turiwshi ataqli gúl esaplanadi [12:252].

Qara teñiz jagasinda jaypalip, May japiraqli magnoliya ósedi. Kórgen sayin jas kewlime oy salip, Ishqi sezimi mende arta túsedi. (Magnoliya) Magnoliya gúli gozzalliq, náziklik hám romantikaliq tuygi sezimlerdi bildiriw ushin jumsaladi. Qosiqta Qara teñiz boyinda ósip turgan magnoliyaniñ keltiriliwi bul tábiyattiñ gozzalligi hám bul gúldiñ ayriqsha mánisi menen bekkem baylanisi barday seziledi.Soniñ menen birge, magnoliyaniñ ósiwi menen birge muhabbat sezimi gúldiñ romantik simvol sipatinda isletilgenligi menen baylanisli.

Leksikamizda az sanda qollanilatugin, óziniñ uzaq ómir kóriwi menen bizlerdiñ gújim teregine uqsas klen teregin lirikaliq qatarlarinda keltiriwi, waqiyaniñ xabarlawshisi mánisinde jumsalgan:

Jas klen agashi shayqaldi birden, Men Kanev tawiniñ tursam basinda. Taras Shevchenkoniñ qábiri qasinda, Jas klen agashi shayqaldi birden... (Jas klen agashi shayqaldi birden) Klen teregi, Oris xaliq mádeniyati hám ádebiyatinda ólim, qaygi yamasa tágdirdiñ simvoli sipatinda qollaniladi [11:2]. Usi kózqarastan alip qaraytugin bolsaq, klen tereginiñ silkiniwi qosiqtagi ózgeris yáki suwiq waqiyaniñ xabarshisi sipatinda bayqawimizga boladi. Soniñ menen birge, shayir tárepinen abzal dep kórilgen simvolga qarap, klen teregi ólim menen baylanisli degen pikirge kelsekte boladi.

Rus tili arqali kirgen fitonimlerdiñ ishinde tañ qaldirarliq ósimlik túrinen bir bul Kauchuk teregi bolip, oniñ watani Arqa Shigis Aziya, Arqa Amerika, Tropikaliq Afrika jerlerinde ósedi.

Qanday daraqlar kóp deyseñ bulmanda,

Qizil, jasil, japiraq, kiygen lipasi. Basqa agashlar jaynap - jasnap turganda, Mudam jilap turar kauchuk agashi.

é

Ws,

Kauchuk "sawip" alar malay diyqani Ne ilaj? Kásibi. Añsat pa ogan?

Házir agash túwe, adamniñ qani Kauchuk "kóz jasinan" ádewir arzan. (Alis Malayziya kóshelerinde) Qosiqta kauchuk teregi basqa tereklerden parqi "hárdayim jilap turadi kauchuk teregi" degen gáp penen oqiwshiniñ ayriqsha itibarin tartadi. Bul jerde shayir kauchuk teregi ósetugin aymaqlarda jasawshi xaliqtiñ awir jagdayi, ómir súriwdegi qiyinshiliqlarin kauchuk teregin simvol retinde qollangan. Qosiqtiñ aqirgi qatarlarina adamniñ qani kauchuk tereginen alinatugin suyiqliqtan da arzan yagniy insanniñ qádir-qimbatiniñ jogalip baratirganligin bir gana terek obrazi oqiwshiga jetkerip bermekshi bolgan.

Ayirim botanikaliq ádebiyatlarda narciss fitonimi "nargis" dep atalip júrgenligin bilemiz. Oniñ Rus tiliniñ qisqasha etimologiyaliq sózliginde minaday magliwmat bar: Заимств. в XVIII в. из нем. яз. Нем. Narzisse < лат. narcissus, восходящего в свою очередь к греч. narkissos, переоформлению перс, nargis под влиянием «коченеть, застывать». См. наркоз. Возведение греч. слова к narkan, собств. имени мифического самовлюбленного Нарцисса, превращенного в цветок, является нар. этимологией" [12:284]. Yagniy narciss fitoniminiñ kelip shigiw tórkini parsi tilindegi "toñiw, muzlaw" mánisin añlatatugin nargis sózi degen juwmaq shigarsaq boladi. Bul qosiqtiñ jaratiliw tariyxi boyinsha grek mifologiyasi menen baylanisli. Qosiqta:

Hám qorqaman, soñinda Seni de sonday bolar dep:

Nargistey óz ishqinda Paydasiz bir kún solar dep.

(Narciss)

Sebebi añizdagi ajayip biraq suwiq, ózinen basqani kózi kórmeytugin jigit Narciss arqali tákabbir, muzjúrek insanlardi táriyplew arqali añizlarga tiykarlanip jazilgan qosiq esaplanadi. Shayir qosiqlariniñ ózine tán jáne bir ózgesheligi oqiwshiga jetkerip beriwde tabiyattiñ suliwligin janlandira alganliginda. "Aqtas romatikasi" atli qosiginda ósimliklerdiñ buketin qurastira algan.

Palmalar peshanañdi jelpip áste, Táriplep japiragin quslar sesti.

Bananlar japiragin jawip sagan, Magnoliya gúlin tógip dáste-dáste.

Simbatli sárwi tallar qatar dúzep, Shipovnik boyaw súrtip ózin bezep,

Ásirlik tissalar da tas tóbeñnen, Tañlanip qarar edi gezek-gezek. (Aqtas romantikasi) Bul jerde terekler hám gúller tábiyattiñ gozzalligi hám óz ara tásirin añlatip tur. Xurma tereginiñ silkiniwi, banan japiraqlariniñ qaplaniwi hám magnoliya gúlleriniñ dáste bolip shashiliwi bulardiñ barligi tabiygiy elementlerdiñ gozzalliq hám bayliqqa toli tabiyat mákán ekenligin kórsetip tur

é

Ws,

Shayirdiñ qosiqlarinda tuwra mánide qollanilgan ósimlik atamalarina tómendegilerdi misal etip kórsetiwimizge boladi:

Makanimsañ shin bawirman, Sayañda sayranlap turman, Janim qurban, janim qurban, Kreshatnik kashtanlari. (Kreshatnik kashtanlari) Bul jer Diyqan baba názeri túsken,

Etken eñbegiñniñ quni hasildi. Beyish jemisindey qawinlar pisken, Jirip jibererdey ananasindi.

(Isbilermenlerge) Men de sonday izlep sóz palin, Biyik lipalarga mineyin. Palday shiyrin sóz tapsam, bárin, -Tuwisqanim, sagan bereyin. (Sovet Bashqurtstanina) Palma jelpip turgan payizli kóshe, Bul jerler kórmegen qarli qislardi, Táñirim "jerge jánnet quraman" dese, Bálkim. Tañlar edi bul jagislardi. (Alis Malayziya kóshelerinde) Qosiq qatarlarinda keltirilgen kashtan, ananas, lipa, palma terekleri bul usi ósimliktiñ ósetugin watani bolgan jurtlardiñ tábiyatiniñ suliwligin, basqa ellerden parqlanip turatuginligin kórsetiw maqsetinde qollanilgan. Hárbiriniñ óz aldina qollaniliw orni bar. Juwmaqlap aytqanda, shayir shigarmalarinda fitonim sózlerdi paydalaniw arqali tildiñ rawajlaniwina tásirin tiygizgen bolsa, ekinshi tárepten alip qarasaq bul shayirdiñ oy-pikirlerin oqiwshiga obrazli hám astarli etip jetkerip beriwinde joqari orin iyeleydi.

References:

1. ^рымбетов Ж. Cax^a гули. -^кис: «K;aрaк;aлпaк;стaн», 2001.

2. Есенов Ж. Поэзия жулдызы. -Нeкис: «Билим», 2003.

3. Бaзaрбaев Ж. ДaнaлыFы гeззaллык;к;a улaск;aн шaйыр. -Нeкис: «Билим», 2008.

4. Аллaмбергенов К. Мэнги булaк;. -Нeкис: «K;aрaк;aлпaк;стaн», 2019.

5. Пaхрaтдинов К^., Атaбaев K;.«K;aрaк;aлпaк; тил билими бойыншa библиогрaфиялык; кeрсеткиш». -^кис: «K;aрaк;aлпaк;стaн», 2022.

6. Дьяченко ЮА Фитонимическaя лексикa в художественному прозе E.И.Нoсoвa: дисс. ...кaнд. филол. нaук. -Курск, 2010.

7. Лeтoвa A.M. Из истории исследовaния фитонимической лексики: Лингвокультурологический aспект. Вестник Mroy. Сeрия «Русскaя филология». 2012, №2. - С.30- 34

8. Суперaнскaя A.B. Обш^я теория имени собственного. -M.: Нaукa, 1973. -С.366.

EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 5.685 www.in-academy.uz

9. Есемуратова Р. «Развитие каракалпакской лексики после Октябрьской револьюции. АКД». Ташкент, 1964.

10. Бердимуратов Е. «Хэзирги заман каракалпак; тилиниц лексикалогиясы». Некис, 1968.

11. www.wikipedia.com

12. Шанский Н.М., Иванов В.В., Шанская Т.В. «Краткий этимологический словарь русского языка». М., 1971. - С. 284.