CC BY
7EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
THE ROLE OF SOMATIC PHRASEOLOGY IN THE ANTHROPOCENTRIC PARADIGM S.Shinnazarova
Candidate of philological sciences, docent. Nukus State Pedagogical Institute named after Ajiniyaz https://doi.org/10.5281/zenodo.10992714
EURASIAN IOURNAL OF SOCIAL SCIENCES
PHILOSOPHY AND CULTURE
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 11th April 2024 Accepted: 17th April 2024 Online: 18th April 2024
KEYWORDS Somatic phraseological units, semantics, emotional and expressive service, standard, extralinguistic factor, nation and culture, cumulative, linguoculturology.
The article analyzes somatic phraseology in the Karakalpak language. It has been scientifically proven that standards, linguoculturemes, metaphors and phraseological units are linguoculturological units. Scientific conclusions about the linguistic service of phraseological units are given.
ANTROPOCENTRISTLIK PARADIGMADA SOMANTIKALÍQ FRAZEOLOGIZMLERDIN ORNÍ
S.Shinnazarova
Filologiya ilimleriniñ kandidati, docent Ájiniyaz atindagi Nókis mámleketlik pedagogikaliq
instituti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10992714
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 11th April 2024 Accepted: 17th April 2024 Online: 18th April 2024 KEYWORDS
Maqolada qoraqalpoq tilidagi somatik frazeologizmlar analiz qilingan. Etalonlar,lingvokulturemalar, metaforalar va frazeologizmlarning lingvokulturologik birlik ekanligi ilmiy dalillangan. Frazeologizmlarning tillikxizmatlari haqida ilmiy xulosalari berilgan.
Sоmаtik frazeologizmlar, sеmаntikа, emocionalb va ekspressiv xizmati, etalon, ekstralingvistik faktor, millat va madaniyat, kumulyativ,
lingvomadaniyatshunoslik.
Házirgi dáwirde antropocentrizm jónelisiniñ rawajlaniwi menen quraminda somatikaliq birlikleri bar bolgan frazeologizmlerdi izertlewge ayriqsha diqqat bólinbekte. Til elementleri óz ara tigiz baylanisliliqta. Usi baylanisliliq bir tutas sistemani payda etedi. Usi sistemalardiñ biri frazeologiyaliq sistema bolip, onda tillik nizamliliqlar arqali somatikaliq frazeologizmlerdi bólip alip izertlew arqali oniñ búgingi kúnge shekem ashilmagan tiñ tárepler tillik ilimiy baha
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
beriw arqali lingvomádeniy tárepleriniñ ilimdegi basliqlarin toltiriw, mashqalali sorawlar juwap hám sheshimler tabiwdan ibarat bolip esaplanadi. P.Najimovtiñ birgelikte avtorliqtagi «Til bilimin izertlewde antropocentristlik paradigma» atamasindagi maqalasinda (1.187-188) qaraqalpaq til biliminiñ rawajlaniwindagi ózgeris sipatinda tariyxiy-salistirmali metod hám sistemali-strukturaliq izertlewler menen bir qatarda qáliplesip baslagan antropocentristlik bagdar haqqinda aytilgan.
Maqalada antropocentristlik paradigmaniñ rawajlaniwi menen til biliminde lingvokulturologya, etnolingvistika, psixolingvistika siyaqli bagdarlar payda bolip, oniñ sebebi sipatinda izertlewshilerdiñ tek tildi emes, al ruwxiy kúshlerdi de izertlewge bagdarlangani aytiladi. Bul maqala qaraqalpaq til bilimin kelesi wakitlarda antropocentristlik paradigma tiykarinda izertleniwi kerekligin ayriqsha atap kórsetedi.
Tildi tereñ úyreniwde joqaridagi siyaqli lingvokulturologiyaliq analiz principlerin keñeytiw, olardan nátiyjeli paydalaniw búgingi til iliminiñ áhmiyetli máseleleriniñ biri esaplanadi. Til hám mádeniyat- bul socialliq áhmiyetke iye bolgan xabardi saqlaw, áwladtan-áwladqa jetkeriw, mádeniyatlar araliq qarim-qatnaslardi ámelge asiriw hám oni rawajlandiriw qásiyetine iye bolgan ózgeshe qubilis. Bunda ol hám mádeniyat jemisi, hám oniñ bar ekenliginiñ basli shárti sipatinda mádeniyattiñ kelbetin belgilewshi, miyras ekenligin támiyinlewshi faktor waziypasin atqaradi. Sonliqtan da, qaraqalpaq tilin dúnya til biliminde jetekshi paradigmalardiñ biri bolgan antropocentrizm tiykarinda izertlew kerek. Bul qaraqalpaq til biliminiñ rawajlaniwin ele de joqari basqishqa kóteriwi menen birge tildiñ jámiyet, mádeniyat, milliy mentalitet hám ruwxiyat penen tigiz baylanisin kórsetiwge xizmet etedi.
Til óz quraminda pikir, oydi jetkeriw menen birge mádeniyatti da jetkerip beretugin qural. Xaliqtiñ milliy sana-sezimin añlatiwda somatikaliq frazeologizmler de belgili xizmetti atqaradi. Dene músheleri qaysi tilde bolmasin eñ eski leksikaliq qatlaminan orin aladi. Misali erte dáwir (V-VI ásirdiñ) estelikleri Orxon-Enisey jazba esteliklerinde adam múshelerine baylanisli: agiz-awiz, yúrek-júrek, kókuz-kóksi, adaq-ayaq (Mog.30), arqa (Ton.5), besh-bes (kt4), boy-boy, dene (ton 4), yanaq-jaq (Mog.12), kóñil (ktm,12), kóz (Mog.2), qulgaq-qulaq (Mog.12), súñúk - súyek (KT 24), san (Mog.1), ed - et (Mog.29), tiz - dize (KT.26), til - til (Ton.56), qan (Ton, 52), qash - qas (E, 26) [2.31]. tagi basqa da sózler ushirassa, al Maxmud Qashqariydiñ «Devonu lugatat túrk» shigarmasinda da: azäq - ayaq (96-b.), ashuq - tobiq (97-b.), özäk - beldiñ ishki bólegindegi tamir (101-b.), 3lig - qol, oñ älig - oñ qol (102-b.), ärin - lábi, erni (106-b.), agrug - agrug s0ñúki - omirtqa súyekleriniñ birinshisi (123-b.), uzluq - bilek súyeginiñ juwan jeri (124-b.), ymgyk (balalardiñ basindagi jumsaq jeri) (134-b.) [2.498]., öpkä - ókpe (148-b.), Эñäk - eki táreptegi jaq, awizdiñ eki sheti (154-b.) hám basqa da kóplegen somatikaliq birlikler berilgen. Asan Baxti túrkiy tilin eski shumerler hám skiflerdiñ tili menen salistirip qarap, bir qatar sózlerdiñ uqsasligin tómendegishe kórsetedi.
Shumer tilinde: zag - jaq, búyir, túrkiy tilinde: zag, jaq, djaq - jaq, búyir; shumer tilinde: emek - til, túrkiy tilinde emek - emuk - til; shi (zi) ómir; jan, túrkiy tilinde m,i (hí, dji, zi) adam mánisin beretugin qosimta (uliwma túrkiy tilge tán) (bul jerde shi/-shi adam mánisindegi atliq sóz jasawshi affiks názerde tutilgan: baliq - baliqshi, suw - suwshi (S.Shinnazarova); shumer tilinde geshtuk - qulaq, túrkiy tilinde eshtuk - esitiletugin qubilis.[4.55].
Demek, bul orinda túrkiy tilindegi qollanilatugin dene músheleriniñ atamalari óz kelip shigiwi boyinsha eñ eski leksikaliq qatlamga kiretuginligin usi siyaqli birlikler dálilleydi.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
Demek, qaraqalpaq tilindegi geshtek - jaslardin bäzim otirispagi atamasi, usi eski shumer tilinen turkiy tiline otken tup mänisi geshtuk - esitiw (qulaq) - geshtek siyaqli birlikke awisqanin, al geshtekte oyin-zawiq qulaq arqali esitiliw xizmetine qaray etimologiyaliq jaqtan tupkilikli formasi menen tikkeley baylanisli, dep esaplaydi.
Demek, dene musheleri atamalarinin en eski tillik qatlamga kiriwin esapqa alsaq, tildin qäliplesiwi barisinda somatikaliq uzliksiz qollaniliwda bolganligin moyinlaw mumkin.
Til biliminde dene musheleri atamalari grek tilindegi (soma - dene) atamasi menen baylanisli bolip, ilimiy izertlewlerde bul termin somatikaliq birlikler, somatizm - adam dene musheleri atamalari tusinigi menen belgili. Dene mushe atamalari barliq tillerde de jeke turinde de, frazeologizmler quraminda da onimli turde ushirasadi. Somatizmler kop mänili sozlerdi, metaforalardi, jana sozlerde jasay aliw imkaniyatinin kenligi menen ajiralip turiwi menen birgelikte frazeologizmlerde dominanta bolip keledi. Demek, somatizmlerdin tilde jedel qollana aliw mumkinshiligi - usi til birliklerinin xizmetine qatnasli. Sebebi, adam balasi en däslep insaniyattin sanali omirge qädem basiwinda dene mushelerinin järdemi arqali däslep ozin ozi tanip, anlap bile baslaydi. Denesin tanip biliw arqali, usi somatikaliq birliklerdi, dene mushesinin atamasin, sirtqi täbiyiy täsirdi (suwiq, issi, igalliqqa beyimligi häm basqa da reakciyalarin) ätirapindagi ozin qorshagan dunya menen salistirmali turde baha beriwi nätiyjesinde bul atamalar, äsirese, tek denotativlik semada emes, al konnotativlik semada tillik aylanisqa tuse baslaydi.
Näreste dunyaga kelip dogeregindegi zatlardi suw, nan, ata-anam dep taniwi menen birge, oz fiziologiyaliq dene qurilisin minaw - qol, bas, awiz, kozim siyaqli oz ati menen tanip bile baslaydi. Al, frazeologizmler quraminda dene atamalari obrazliliqti payda etip, mänilik jaqtan turlene aladi.
Ä.Bolganbaev qazaq tilindegi dene musheleri atamalari qatnasqan frazeologizmlerdi «anatomiyaliq atawlarga baylanisli frazeologizmler» degen atama menen beredi häm qazaq tilinin kop tomliq tusindirme sozliginde 4200 frazeologizmlerdin kirgenin belgilep korsetedi. Ilimpaz dene mushe atamalari menen kelgen frazeologizmlerdi bes toparga bolip: bas musheler, qol musheleri, gewde - sirtqi musheler, ishki musheler, ayaq musheleri dep qarastiradi.[5.132].
Somatizmlik birlikler qaraqalpaq tilinde äsirese, kop mänili sozler, metaforalar quraminda metaforalardin payda boliwinda da tirek leksema xizmetin atqaradi.
Somatikaliq frazeologizmler barliq tiller ushin universalliq sipatqa iye. Misali, rus til biliminde dene musheleri leksemasinin sozlik definiciyasina «adam organi ushin häm onin sirtqi korinisi», adam korpusi (tulgasi Sh.S.) [6.134]., «Adam häm haywanatlar, olardin fizikaliq formasi, organizmnin bolimleri, bas bolimnen baslaniwi häm juwmaqlangan bolimi» [7.793]. dep aniqlama beredi. Sonday-aq, rus tili leksikasinda adam dene mushesi atamasi 74 leksema menen berilip, sonnan 59 dene mushesi atamasi frazeologizmler quraminda somatikaliq komponentler arqali bildiriliwi de atap korsetilgen. Qaraqalpaq tilinde de, ädette leksikamizda somatizmler (bunnan bilay dene mushe atamalari) onimli turde ushirasadi.
Qaraqalpaq tilinin tort tomnan ibarat tusindirme sozligi koleminde jeke turinde qollanilatugin somatizmlerdi häm frazeologizmler quraminda qollanilmaytugin frazeologizmlerdi salistirganimizda, QTTS da uliwma tort tominin bärinde jämi 195 somatizm qollanilip, sonnan 150 i frazeologizmler quraminda ushirasatuginlari, al 45i frazeologizmler
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
quraminda qollanbaytuginlari, jeke túrdegi óz tiykargi nominativlik (ataw) semasinda qollanilatuginlari bolip esaplanadi. Dene músheleri atamalari tek adamga tiyisli bolip qalmastan, ol haywanat dúnbyasina da tiyisli ortaq birlikler bolip sanaladi. Ayirim waqitlarda haywanat dene músheleri menen adam músheleri atamalarinda birdeylik, yagniy birdey formada aytiliwi, jaziliwi, birdey máni añlatiliwi siyaqli uqsasliq bolgani menen, derlik kópshilik jagdayda haywanatlardiñ denesiniñ fiziologiyaliq ózgesheligi,jaratilisi, tábiyatqa beyimlesiwi (júziwi, ushiwi, jer bawirlap júriwi hám t.b. da basli belgilerine qarap) pútkilley basqasha leksemalar menen, óz ara uqsamaytugin birlikler menen ataliwi da ushirasadi. Misali: bas, kóz, ayaq, qan, súyek, bel, tamir, qulaq, murin siyaqli dene músheleri atamalari adamlarga da, haywanatlarga da ortaq bolsa, al adamlarda ushiraspaytugin, tek haywanatlardiñ óz fiziologiyaliq dúzilisinen kelip shigip qollanilatugin: iri mal túrlerinde: háwke, tuyaq, ultabar, qiriqqat, múyiz, qilshiqli terisi, shuwi (joldasi, sarpayi), uzin quyriqlari, túyede: órkeshi, jilqida: jali, quslarda, misali tawiqta: jemsek, dumgoza, qanati, pári; baliqta: qalashlari, sagaq, uyqulagi, pañqildawigi, uwildirigi; jilanda: kebi, uwli tisi hám basqa da ózine tán dene múshelerine iye ekenligi hám adam dene múshelerinen pariqlaniwi kózge taslanadi. Sonliqtan da, somatizmler atamasi uliwma til biliminde haywanat dene múshesi atamalari emes, al adam dene músheleri túsiniginde keñ tanimaliliqqa iye. Haywanat denesi músheleri atamalari bolsa adam dene músheleri atamalari menen uliwmaliq xarakterge iye boliwi menen birge, til iliminde fauna atamalari, jánwarlardiñ dene múshesi atamalari animalistlik birlikler dep atalsa, al quraminda haywanat dene músheleri atamalari menen kelgen frazeologizmlerdiñ T.J.Miqtibaeva: «zoosemizm», «zoofrazeologizm», «frazeonimlik edinicalar», «faunaliq atamalar», «zoonimli-animalli frazeologizmler», «frazeologiyaliq zoonimler», ján-janiwarlar atamalarina baylanisli frazeologiya siyaqli hár túrli terminler menen berilmekte» [8.11]. - dep kórsetedi. Demek, til iliminde somatikaliq frazeologizmler adam dene múshesi atamasi tirek sóz sipatinda qatnasiwinan jasalgan frazeologizmler.
Tildiñ frazeologiyaliq qori, solardan somatizmlik frazeologizmler de lingvokulbturologiyaniñ quram bóleklerinen bolip tabiladi. Bul haqqinda Sh.Abdinazimov hám X.Tolibaev: «Tildiñ frazeologiyaliq bayligi xaliq mentaliteti, mádeniyati jóninde bay magliwmatlardi usinadi. Olarda xaliqtiñ tariyxi, mif, úrp-ádetler, máresim hám ruwxiyligi tuwrali kóz qaraslari ózgermey saqlangan boladi» [9.64].
Demek, somatikaliq frazeologizmler de etalonlar, paremiyalar, stereotipler, simvollar, metaforalar, obrazlar, rituallardiñ qaratinda lingvokulbturologiyaniñ predmeti bolip sanaladi. Sonday-aq, bul miynette I.Yusupovtiñ qosiq qatarlarindagi frazeologizmlerden adam múshelerine baylanisli somatikaliq frazeologizmlerden ayirimlarin qaraqalpaq xalqiniñ milliy dástúrlerine baylanisli lingvokulbturemalar dep kórsetedi. Misali: Awiz tiyiw frazeologizmi -nan, awqattiñ shetinen awiz tiyiw hám qonaq, miyman boliw mánisin bildiriwi, diz shógiw -frazeologizmi arqali xaliqtiñ miñ jilliq yadinda saqlanip kiyatirgan patsha hám xanlardiñ aldinda diz shógip arzin aytiwi, garga tamir - frazeologizminde túrkiy xaliqlariniñ tuwisqanliginiñ tereñligi, al beline belbew buwiw - frazeologizminde garrilarga shapan jabiw húrmetlew túsinigi menen birge olarga qolqanat boliw, járdem beriw semalari jámlengenligin kórsetedi. Haqiyqatinda da, bul frazeologizmlerde qaraqalpaq xalqiniñ milliy úrp-ádet dástúrleri, qádiriyatlari, sana-sezimi óz kórinisine iye. Bul siyaqli milliy mádeniyatimiz, xaliqtiñ diniy isenimleri menen baylanisli bolgan somatikaliq frazeologizmlerden kóplep misallar
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
keltiriwge boladi. «Awzin jaman jerden tesken -retsiz soyleydi, pâtiwasiz» [9.20] dep berilgen tusinikte tek qaraqalpaq xalqinin emes, al uliwma musilman xaliqlarinin kozqaraslarindagi uliwmaliqti koriw mumkin. Sebebi, adam balasi, onin musheleri jaratiwshi târepinen jaratilganligi, adam awzinin oz orninda emes, al orni basqa jerden jaratildi degen pikirde onin orinsiz, uyatsiz sozlerdi soylew jagdayi nâzerde tutilgan.
Juwmaqlap aytqanda, demek hâr qanday xaliqqa, milletke tân bolgan milliy-mâdeniy ozgeshelikler, en dâslep sozlerde sâwlelenedi. Al,belgili tusinikti anlatatugin sozler, frazeologizmler til iyeleri sanasinda qâliplesken tusiniklerdin en zârur, âhmiyetli târeplerin korsete aliw imkaniyatina iye.
References:
1. Нажимов П., Матжанова А. Тил билимин изертлеуде антропоцентристлик парадигма. - 6зР ИА КБ Хабаршысы. Некие, №4 (265), 184-187-бетлер.
2. Abdinazimov Sh. Qaraqalpaq tili tariyxi. - Nokis: Qaraqalpaqstan, 2014. - B. 31. .
3. Махтуд Кошгарий. Девону лугатит турк (С.Муталлибов редакторлыгында). - Т.: Узбекистан ССР ФА, 1960. - 498 б.
4. Бахти А. Шумеры, скиф, казахи. - Алматы, 2004. - С. 55.
5. Болганбаев Э. Анатомиялык; атауларга байланысты фразеологизмдер // Казак; тилиниц тусиндирме жасау тэжiрiбелерi. - Алматы: F ылым, 1989. - Б. 105-132.
6. Бергсон А. Собрание сочинений. Т. I. - М., 1992. - С. 134.
7. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. - М., 1999. - С. 793.
8. Мы;тыбаева Т.Ж. Казак; жэне агылшын тилдериндеги ашмалкты фразеологизмдердщ коппота^втйк семантикасы: филол. гыл. ... канд. дисс. - Алматы, 2005. - Б. 11.
9. Аbdinаzimоv S^, Tоllbаеv K. Lingvоkulturоlоgiya. - Nokis: Qаrаqаlpаqstаn, 2020. - B. 64.
10. Пахратдинов К., Бекниязов К. Каракалпак; тилиниц фразеологизмлер сезлиги. -Некис: Кара;алпа;стан, 2018. - Б. 20.
