CC BY
3QARAQALPAQ DÁSTANLARÍNDA HAYAL-QIZLAR ATAMALARININ QOLLANILIW WÓZGESHELIGI
Z.Daniyarova
docent w.w.a., D.Qádirbaeva
student Nókis innovaciyaliq instituti
ARTICLE INFO
Qabul qilindi: 15-July 2024 yil Ma'qullandi: 20- July 2024 yil Nashr qilindi: 25- July 2024 yil
KEY WORDS
Bugingi kunnin ahmiyetli maselelerinen esaplangan tildin rawajlanwi kem-kemnen hawij almaqta. Sol aytqanimizday, tildin har bir tarawindagi ozgeshelikler aniq kozge taslanadi.
ABSTRACT
Qaraqalpaq adam atlarin hár tárepleme izertlep, olardin tariyxiy shigiw dereklerin, quramin, tariyxiy etnografiyaliq hám leksika-semantikaliq ózgesheliklerin aship kórsetiw házirgi qaraqalpaq til bilimindegi áhmiyetli waziypalardin biri bolip tabiladi.
Qaraqalpaq adam atlari hám laqaplardiñ tillik wózgesheliklerin birinshi ret monografiyaliq jaqtan izertlengen. O.Sayimbetov hám Yu.Xojalepesovalar qaraqalpaq adam atlari sistemasin ilimiy bagdarda úyreniw jumisin baslap berdi hám qaraqalpaq antroponimikasina tiykar saldi. Degen menen, qaraqalpaq antroponimiyasiniñ bir qatar áhmiyetli mánisleri ele hár tárepleme izertlenilmegen. Ásirese, qaraqalpaq hayal adam atlariniñ ózine tán wózgesheliklerin aniqlaw aktual temalar qatarina kiredi. Máselen, qaraqalpaq hayal adam atlariniñ bir qatar lingvistikaliq hám lingvistikaliq emes ózgeshelikleri ele toliq úyrenilgen joq. Sonday-aq, hayal adam atlarinm semantikasi hám oni analizlew principleri, variantlari siyaqli máseleler hár tárepleme analizlewge mútáj. Házirgi qaraqalpaq adam atlarinm leksikaliq sistemasin uliwma tárizde sipatlaw basqishi basip ótildi dep aytiwga boladi. Sonliqtan, keleshekte adam atlari sistemasindagi ayirim ishki nizamliqlardi tereñirek úyreniw zárúrligi tuwilmaqta. Mine, usinday máselelerden biri-qaraqalpaq hayal adam atlariniñ lingvistikaliq hám lingvistikaliq emes faktorlari, qaraqalpaq hayal adam atlariniñ variantliligi qubilisi, hayal adam atlariniñ grammatikaliq qurilisi hám t.b. máselelerdiñ izertleniwi, óz náwbetinde, qaraqalpaq antroponimiyasi sistemasiniñ ádebiy normaga qatnasin belgileydi, hayal adam atlariniñ tañlap aliniwi hám jaziliwin ádebiy normalarga saliw múmkinshiliklerin aniqlaydi.
Búgingi kúnniñ áhmiyetli máselelerinen esaplangan tildiñ rawajlaniwi kem-kemnen háwij almaqta. Sol aytqanimizday, tildiñ hár bir tarawindagi ózgeshelikler aniq kózge taslanadi. Onomastika iliminiñ bir shaqabi bolgan antroponimika-menshikli adam atlariniñ quramin, olardiñ kelip shigiw zañliliqlarin, tillik qatlamlarin, qurilisin, mánilik ózgesheliklerin h.t.b. táreplerin lingvistikaliq jobada izertleydi hám úyrenedi [1].Biz sóz etpekshi bolgan máselelerdiñ biri - hayal-qizlar atamalari haqqinda bolip, biz buni ayirim dástanlardagi hayal-
qizlar atamalariniñ qollaniliw ózgesheligi misalinda keltirip ótpekshimiz. Házirgi qaraqalpaq tiliniñ leksikaliq quraminda arab til qatlamlari menen bir qatarda parsi tiliniñ sózleri de kóplep ushirasadi. Al bul qatlamlar folklarliq shigarmalarda da wóz kórinisin tapqan. Sózimizdiñ dálili sipatinda "Alpamis" dástaninda parsi tilindegi jan, gúl hám qitay tilinen kirgen xan, altin, sonday-aq erkeletiwshi máni beriwshi ay sózleri de qollanilip adam atlarin jasawda antroponimlik xizmette kelgen. Máselen:
Baysariniñ qizi boldi, oniñ atin Gúlparshin qoydi 5-b.
Kúnlerden bir kúnleri Baybóri baydiñ hayali Jantilles bir ul, bir qiz tuwdi, uliniñ atin Alpamis,al qiziniñ atin Qarligash Ayim qoydi. Baysari baydiñ hayali Altinshash báybishe tek bolgani bir gana qiz tuwadi, oniñ atin Gúlbarshin qoydi(87-b).
Ultan xanniñ bir yenesi bar yedi, atin Gúlshin shori deytugin edi.(79-b) Jilay berme Xansuliw, Alti ay won kún bolganda, Aman bolsam shiragim, Jeñgeñdi alip kelermen (19-b). Qartayganda meniñ boldi aqlim lal, Kewliñde barmedi, garri,qiyli hal, Eglenip tur Barshinjanniñ atasi, Alganiñniñ aytatugin arzi bar (7-b).
Bul misallardan biz "Alpamis" dástaniniñ I,II tomlarinda "Gúlparshin" atamasiniñ fonetikaliq ózgeshelik tiykarinda qollanilganin aniqladiq. Bul atamadagi parsha sózi de parsi tilinen kirip, hayallar kiyetugin úst hám bas kiyimniñ túrin añlatadi."Altinshash" atamasiniñ quramindagi "altin" sózi eki morfemadan ibarat bolip, birinshi "al//-ál" siñari túrkiy sózi, "qizil" sóziniñ sinonimi bolip tabiladi. Ayirim jagdaylarda "ál-qizil" túrinde de jumsaladi. Prof. N.M.Shanskiy oris tilindegi "aliy" sóziniñ túrkiy tillerinen ózlestirilgenin tatarsha "al" sózi oris tilinde "yarkokrasniy", "svetlorozoviy" mánilerin bildiretuginin kórsetip, túrk tilindegi "alaw" sózi de usi sózge baylanisli dep tastiyqlaydi [2]. Qaraqalpaq sóylew tilinde hám xaliq dástanlarinda altindi "qizil" dep ataw jagdaylari da ushirasadi. Al qaraqalpaqsha-qitaysha "qizil metall" degen eki sózdiñ birigiwinen payda bolgan. "Gúl" komponenti de hayal-qizlardi gúlge teñew, yagniy olardiñ shirayliligin kórsetiw ushin qollanilgan. A.V. Superanskaya menshikli atlardiñ manilik ózgesheliklerin aniqlawda óziniñ tujirimli kózqarasin bildiredi. "hár qanday menshikli at qandayda bir mánige iye boladi. Menshikli atlar túsinikler menen baylanisli bolmaganliqtan, olardiñ tiykarin túsiniw ushin oniñ qanday predmetke qatnasli ekenin aniqlap, ol predmettiñ túsinik penen qatnasligin bilip, sonnan keyin sol konkret predmettiñ qalay atalatuginligin aniqlaw kerek" degen edi. Joqarida keltirilgen misallar buniñ ayqain misali bola aladi. g) qizlarga suliwliq tilew: Aldirip ber jan dostim, Aqsholpanday ariwdi (14-T, 93-b). Molla Raxmattiñ Gúlnazimday qizi bar, Totiday dolangan sárwi nazi bar (56-T, 426-b). Dilaram, Perijan, shul ekki dilbar (34-T, 227-b). Berdim sagan inam yetip bárini, Jáne berdim Gúlháseldey qizimni (38-T, 293-b).
Misallarda kórinip turganinday qizlardi sholpanga, perige teñep hám olardiñ nazli, shiyrin sózli boliwin tilep qoyilgan.
d) minez-quliqi jaginan álpayim boliwin hám páklik tilew maqsetinde qoyilatugin atlar: Qurbanbek "ata razi, alla razi" dep táwekel qilip, tulparin oynatip, shiqqan máhálinde "haq dóregen jigitke seni Aqiljan miyassar qildim" degen bir dawis qulagima payda boldi (22-T, 389-b).
Sol waqtinda Hámireniñ enesi Miyirban kempir bul xabardi esitip, Hámireni joqlap bir sóz dedi (55-T, 416-b).
Bul misallarda minez qúliqqa baylanisli náresteniñ aqilli, miyirman boliwin tilep usinday atlar qoyiladi. -biybi//-biyke sózleri burin biydiñ, bektiñ qizi yamasa hayali degen mánini añlatqan [3], al házirgi waqitta tilimizdegi hayal-qizlardiñ atlariniñ quraminda erkeletiw mánisin beredi. Aybiybi, Janbiybi, Turdibiyke, Wótebiyke, Arzibiyke, Dáwletbiyke, Rábiybi, Dáwletbiyke, Jaqsibiyke, Mirzabiyke, Qalbiyke, Palbiyke, Ulbiyke, hám t.b. gúl sózi qaraqalpaq hayal-qizlar adam atlariniñ quraminda yerkeletiw mánisin beredi hám wónimli qollaniladi: Ajargúl, Worazgúl, Dánegúl, Ziynegúl hám t.b. Geyde gúl sózi er adam atlariniñ birinshi komponenti bolip ta kele beredi [4]: Gúlmurat, Gúlmirza, Gúlimbet, Gúlman hám t.b.; jan hám xan affiksoidlari er hám hayal-qizlar adam atlarinda erkeletiw mánisin añlatip, wónimli qollaniladi: Aytjan, Axmetjan, Dosjan, Nazarxan, Nádirxan, Bayxan hám t.b. Gúljan, Narjan, Sánemjan, Biybijan, Húrimjan, Gúlimxan, Ulimxan, Suliwxan hámt.b. J.Dondukov -xan//-xán, -gan//-gán affiksleriniñ buryat tilinde hayal-qizlardiñ atlarinda ushirasatug'inlig'in kórsetedi[5]. G.C.Pyurbeev qalmaq tilinde -xn túrinde Dulaxn (dula-jilli), Amrxn (amr-tinish, mómin), Xalaxn (xal-jalin) siyaqli hayal-qizlarg'a baylanisli atlarda subektiv baha mánisin añlatadi deydi [6]. V.A.Gordlevskiy -jan qosimtasiniñ túrkshe, tájikshe, tatarsha adam atlarinda keletug'inlig'in ayta kelip: «Turciyada bul qosimta XVI ásirden baslap ónimli qollanila basladi», - deydi [7]. Sonday-aq tilimizde jan, xan affiksoidlari nur, ay, qal, bazar, juma, sapar hám t.b. sózlerge jalg'anip, er hám hayal-qizlar atlarina ortaq bolip ta kele beredi: Nurjan, Ayjan, Qaljan, Bazarxan, Jumaxan, Saparxan hám t.b.
Folklorliq shigarmalardagi adam atlarin izertlew arqali xalqimizdiñ til táriyxin, úrp-ádet dástúrlerin, socialliq jagdaylarin h.t.b. sirlarin ashiwimizga boladi. Búgingi kúnde folklarliq shigarmalardiñ turmisimizda tutqan orni hám tárbiyaliq áhmiyeti júdá girewli. Bul izertlewimiz bolsa usi sirlardi jaritiwdagi dáslepki qádem bolip, ol keleshekte ele de tereñirek izertlewdi talap etip qaladi.
Paydalanilgan ádebiyatlar:
1. Сайыметов О. №ара3алпа3 тилиндеги меншикли адам атлары.-Н5кис.:Билим.2000.-3Б.
2. Абдуназимов Ш. БердаЗ шы2армалары тили.-Тошкент.:-Фан.-2006.
3. Кунгуров Р. Субъектив бах,о формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. Тошкент, 1980, 132-бет.
4. Баскаков Н.А Элемент гул «роза, сыеток» в составе каракалпакских женских имен. Ономастика Средней Азии, вып. I. М., 1978, 138-143-6.
5. Дондуков Ж. Аффиксальное словообразование частей речи в бурятском языке. Улан-Удэ, 1964, 19-бетлер.
6. Пюрбеев Г.С. Дифференсиальное признаки женских и мужских личных имен калмыков. Ономастика Поволжья. Вып. 2. Горький 1971, 59-бет.
7. Гордлевский В.А. Был ли туреский султан халифром? -Известия отделения общественных наук. Изд-воАН Таджикской ССР, Сталинабад, 1954, 17-бет.
