CC BY
5é
Ws,
THE USE OF GOOD AND EVIL CONCEPTS IN KARAKALPAK
PROVERBS
Bekbosinova Gawhar
Doctoral student of Karakalpak State University https://doi.org/10.5281/zenodo.11409567
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024
KEYWORDS Concept, proverb,
conceptual symbol.
This article talks about the reflection of the concept of "Goodness" and "Evil" in the proverbs of the Karakalpak people, their semantic differences and the concept term.
"JAQSiLiQ" HAM "JAMANLiQ" KONSEPTLERININ QARAQALPAQ NAQiL-
MAQALLARÎNDA QOLLANÎLÎWÎ
Bekbosinova Gawhar
Qaraqalpaq Mâmleketlik Universiteti tayanish doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11409567
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024
KEYWORDS Konsept, naqil-maqal, konseptual belgi.
Bul maqalada "Jaqsiliq" ham "Jamanliq" konseptin qaraqalpaq xalqina tan bolgan, xaliq awiz eki doretpelerinin biri bolgan naqil-maqallarda beriliwi, olardin mânilerindegi ayirim ozgeshelikler hâm konsept termini oz aldina soz etiledi.
Zamanagoy til biliminin hâm lingvokulturalogiyanin tiykargi tusiniklerinin biri bul-konsept esaplanadi. Konsept tusinigi koplegen tilshi ilimpazlar târepinen ken turde talqilanip, olardin hâr biri bul termin yaki tusinikti hâr turli individual târizde analizlegen. Mâselen rus lingvisti S.A.Askoldov "Kontsept -bul putkil dunya hâm dunya haqqindagi bilimlerdi sâwlelendiriwshi aqliy birligi" [1: 269] dep qarasa M. Pimenova "Adam neni bilse, qanday dep esaplasa ishki hâm sirtqi dunya obyektleri haqqinda neni oylasa, ol konsept esaplanadi" dep aytadi. S.S.Neretinanin pikirinshe til biliminde "konsepciya" atamasi jana termin emes, bul orta âsir iliminde konseptualizmnin tiykarshilari T.Gobs, P.Abelard, U.Okkam t.b. miynetlerinde soz etilgen dep qaraydi.[5:119] Konsept lingvistika, psixologiya, filosofiya siyaqli bir qansha pânler târepinen uyreniledi. Biz bul maqalada "Jaqsiliq" hâm "Jamanliq" konseptin lingvistikaliq koz-qarastan naqil-maqallarda qollaniliwin uyrenemiz.
Naqil-maqallar uzaq âsirler dawaminda atadan-balaga otip kiyatirgan muqâddes ruwxiy mulkimiz esaplanadi. Naqil-maqallardin payda boliw dârekleri milliy sana-sezimlerimizdin
é
Ws,
payda boliw, qáliplesiw hám rawajlaniw dáwirleri menen tigiz baylanisli. Hárqiyli minez-qulqlardiñ payda ziyanin, insanniñ xarakterin beriwde naqillarda "Jaqsi" hám "Jaman" sózleri ónimli qollanilgan. Bul naqil-maqallardiñ eñ basli xizmeti-jaqsi menen jamandi bir-birinen ajrata biliw hám jaqsiliqtiñ nátiyjelerin túsindiriwden ibarat. Bul siyaqli naqil-maqallar insan hám insaniyliq páziyletler haqqindagi naqil-maqallarda jiye ushirasadi. Soñgi basilimdagi "Qaraqalpaq tiliniñ túsindirme sózligi" niñ III tominda "Jaqsi" sózin sapa jaginan artiqmash, táwir dep berse "Jaqsiliq" sózin jaqsi hám paydali nárseler túsiniginde beredi. Al "Jaman" hám "Jamanliq" sózlerin bolsa sapasi tómen, sapasi pás, qiyanatliq, dushpanliq, qara niyetlilik mánisinde dep túsindirip berilgen.[3:306,317]
Tómendegi naqil-maqallarda joqarida sóz etilgen konseptlerdiñ bir neshshe mánilerde qollaniliw jagdayi úyreniledi.
Sapaga baylanisli qollanilgan "jaqsi" hám "jaman" konsepti: Shortan baliq jaqsi bolsa, Xiywaga barmas pa edi.
Úydiñ jamani tóle, Dem alarsañ óle.
Ton jaqsisi mawiti, At jaqsisi yawmiti.
Janbasa otin jaman, Jaga almasa qatin jaman.
Tuqimi jamannin ónimi jaman.
Jaqsi as jaman awiriwga em.
Bul berilgen misallarda shortan baliq mazali bolgani menen tez ayniytuginligin, sonliqtan Xiywaga, xanga aparilmaganligin bildirip, sapasiz, jolga jaramaytuginligi aytilgan, yagniy jaqsi sózi sipatli mánisin añlatip tur. Ekinshi misalda bolsa tóle jerdi qazip ústi bastirilgan baspana bolganliqtan dem aliw qiyin boliwin, tóle jay sapasiz ekenligin jaman sózi menen bildirip tur. Keyingi misalda mawitiniñ gezlemelerdiñ hasili ekenligin, sipatlisi ekenligin jaqsi sózi menen túsindirilse, yawmit uriwina tán bolgan attiñ júyrikligi jaqsi sózi menen túsindirilgen. Gezektegi misalda sapasiz otinniñ janiwi qiyin ekenligin jaman sózi arqali berilgen. Keyingi misalda da tuqimi sipatsizdiñ daqili da ónimsiz boliwi aytilip "jaman" konseptinde berilgen. Soñgi misalda "jaqsi as" sózi arqali, sipatli awqatlar, kaloriyali jemisler emi joq awiriwga em boliwin túsindirip, jaqsi konseptinde utimli berilgen.
Insaniyliq páziyletlerge baylanisli qollanilgan "jaqsi" hám "jaman" konsepti: Jamannin ayagi segiz, Biri tiymese biri tiyer.
EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
Jaqsinin júrgen jeri bazar, Jamannin júrgen jeri mazar.
Bul berilgen misallarda "jaqsi" hám "jaman" sózleri metonimiya bolip adam mánisin bildirip kelgen. Birinshi misalda jaman adamniñ kesiri birde bolmasa birde tiyedi mánisinde bildirilse, ekinshi misalda jaqsi adam qayda jurse de átiraptagilarga jilli júzlilik penen quwanish bagishlar, jaman adam bolsa jurgen jerinde insanlarga azar berip juredi mánisinde kelgen. "Jaqsiliq" hám "Jamanliq"-ádeptaniw pániniñ tiykargi jup túsinigi esaplanadi. Bul insanlardiñ is-háreketlerine, socialliq hádiyselerge berilgen bahalawdi bildiredi. Jaqsiliq - eñ tiykargi páziylet bolip, insan iskerliginiñ ázeliy maganasin añlatadi, oni shaxsqa aylaniwinda roli ayriqsha.
Insanlar xarakterindegi "erinsheklik", "qosjaqpasliq" tiñ "jaman" sózi menen beriliwin tómendegi misallarda kóriwimizge boladi.
Oraqshinm jamani oraq tañlar.
Jaman qaziwshi bel tañlar.
Jaman búrkit bir shimshiqqa zar.
Bul misallarda erinsheklik sózi tuwra berilmey jaman sózi menen almastirilip, insanlarga tán eriniw háreketin "jaman oraqshi hám qaziwshi" obrazlarinda túsindirilgen. Keyingi misalda da búrkit misalinda erinshek insan bir tislemge zar boliwin túsindiriw ushin "jaman" konsepti "erinshek", "jalqaw" mánilerinde kórkemlenip súwretlengen.
Sonday-aq, "Jaqsi" hám "Jaman" sózleri bazida "eski", "góne", "taza" mánilerde de qollaniladi.
Jaqsini jaman kiyim ishinde tani.
Jaman shapannm ishinde de kisi bar.
Jaman kiyimiñ joq bolsa, Jaña kiyimiñ xor bolar.
Etigi jaman tórge shiqpas, Jeñi jaman as ishe almas.
Jeñgem jaman bolsa da jagam jaqsi, Ózim jaman bolsam da agam jaqsi.
Berilgen daslepki misalda jaqsi insandi eski, gone kiyimde de tani mánisinde kelse, ekinshi misalda eski shapan kiygen insanlarda insan ekenligi, adamgershiligi joqari páziyletli insan boliwi múmkinligi, kiyimge qarap baha bermew kerekligi aytiladi. Keyingi misallarda eski, jaw kiyimiñ joq bolsa taza kiyimiñ pataslaniwin túsindirip, eski sóziniñ jaman sózi menen
é
UIF = 8.1 | SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
maslastirilganligin, etigi eski, patas insan tórge uyalgannan shiqpasligi, jirtiq, kir jeñ menen toy-merekede as ishe almasligin "jaman jeñ" konseptleri menen berilgenligin kóremiz. Gezektegi misalda bolsa jeñgesi insapsiz, jaman bolsada jagasi taza ekenliginen jeñgesiniñ úy jumislarina epli ekenligin, "jagam jaqsi" sózleri arqali túsindirilgen.
Naqil-maqallar arasinda bazida "añsat", "qolay" mánilerin beriwde "jaqsi" sózi qollanilgan. Máselen;
Juwas túye júklemege jaqsi, Jas bala aldawga jaqsi.
"Jaqsi" sózniñ predmetlik, zatliq mánide keliwin tómendegi misallardan kóre alamiz; Jaqsini kórmek ushin, Aqmaqti ermek ushin.
Jaqsini kórmek-súnnet.
Bul misallarda jaqsi zatti kóriw kerekligi, insanniñ zeynin ashiwin, jaqsi nárselerge, waqiyalarga umtiliw kerek ekenligin bildiriw ushin "jaqsi" sózi bazida predmetlik mánide de qollaniladi.
"Jaman" sóziniñ "ashkózlik", "nápsiqawliq" mánide keliwin tómendegi misallar arqali túsindiriwge boladi.
Tamagi jaman haytta óler.
lytjamani unasidan táme eter.
Epli buzaw eki siyirdi emer, lyt jamani qatlamadan tame eter.
Jamanyabi jemxor bolsa, Dorbaniñ túbin teser.
Keltirilgen misallarda tamagi jaman adam-ashkóz, jeptoymas mánisinde kelse, iyttiñ jamani unasidan, qatlamadan dame eter hám jemxor, jaman yabi qatarlarinda nápsine qul bolgan áshkóz adamlar obrazin beriwde qollanilgan.
Naqil-maqallar arasinda "Jaman úydi qonagi biyler" degen de naqil ushirasadi. Bunda "jaman úy" tuwra mánisinde emes, al sol úydiñ adamlari bazi bir dástúrlerden, bazi bir úrp-ádetlerden xabari bolmaganligi ushin da kelgen qonagi basqarip otiradi. Mine usi halatti beriwde "Jaman úydi qonagi biyler" degen naqil qollanilgan. Sonday-aq, "Jaman tús kórseñ, dostiña jorit" naqilinda bolsa "jaman" sózi "qorqinishli" mánisinde jumsalganligi bayqaladi.
Bazi naqillar quraminda "jaqsi" hám "jaman" sózleri mánilik jaqtan jasirin da keliwi bayqaladi. Máselen;
Hámme senin menen mendey bolganda, Bul qalaga dárwazaman nege kerek?
EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
Biydáwlet bazarga barsa sum xabar tabar.
Bul misallarda seniñ menen mendey sózlerinde ekewimizdey jaqsi, insapli bolganda mánilerin berip tursa, ekinshi misalda sum xabar-jaman xabar mánisin añlatip turganligin kóriwimizge boladi.
Juwmaqlap aytqanda qaraqalpaq naqil-maqallarinda ushirasatugin "Jaqsiliq" hám "Jamanliq" konseptleri tek gana insaniy gózzal páziyletler hám jawizliqti bildirip qoymastan, hár qiyli mánilerde de qollanililiwi múmkinligin joqaridagi misallar dálilleydi. Sonliqtan da "Jaqsiliq" hám "Jamanliq" konseptlerin úyreniw házirgi til bilimindegi izertleniwin kútip turgan máselelerdiñ biri dep bilemiz.
References:
1. Аскольдов С. А. Концепт и слово / Русская словесность. От теории словесности к структуре текста. Антология // Под ред. проф. В. П. Нерознака. - М., 1997. - С. 269.
2. Каракалпак; фолъклоры 88-100 том. -Некис,"Илим" 2015.
3. Каракалпак тилиниц тусиндирме сезлиги. III Т.-Некис, "Кара;алпа;стан" 2023.
4. Maслова В.А. Лингиокультурология. -М.:А^демия, 2001.
5. Неретина С. С. Слово и текст в средневековой культуре. Концептуализм П. Абеляра. - М., 1994. - С. 119
