CC BY
16
ЭОЖ 614.7:613.646(574.42)
РИДДЕР ЦАЛАСЫНДАГЫ ЖЫЛДЬЩ ЖЫЛЫ МАУСЫМЫ КЕЗЕЩНДЕГ1 МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫЩ ЗЕРТТЕУДЩ НЭТИЖЕЛЕР1
З.Т. Мухаметжанова, З.А. Диханова, Б.Ж. Алтаева, А.К. Искакова, Б.Г. Мукашева, Ж.К. Киянбекова
КР ДС жэне ЭДМ «Ецбек гигиенасы жэне кэсiби аурулар улттык орталыгы»
РМКК, Караганды к.
Риддер каласында жылдьщ жылы кезещнде жYргiзiлген кыскаша мерзiм-дiк зерттеулер нэтижелершщ метеорологиялык керсетюштер^ зерттелген аумак-тар климатыныц шугыл континенттiгiн дэлелдейдi. Жылдыц жылы кезещндеп Риддер каласындагы коршаган орта ауасыныц климаттык параметрлершщ руксат етiлген децгейлерi жэне бай табиги ландшафты демалыс Yшiн колайлы жагдай жасайды. Риддер каласы аумагыныц климаттык тэртiбi тшелей орман алкабы мен жергiлiктi жердщ тау бедерiне, тургын YЙ к¥рылысы секторыныц орналасуына жэне су объектшершщ орналаскан жерiне байланысты.
Т'^'^^н^^ свздер: ауа райы жагдайы, жылдыц жылы мезгш, метеорологиялык фак-
торлар
ОзектШгь XXI гасырдыц элемдiк климатология тарихы климаттыц жаhан-дык езгерютершщ ныгайтылган усыныстарымен ерекшеленедi.
«Табиги ортаныц заманауи жаhандык езгерю» монографиясында, аумакка мухит ауасыныц дымкыл массалары тYсу процесшен климаттыц бiртiндеп жы-лынуы кезшде артуы дэлелдi керсетiлген. Элем калыптасуыныц дымкыл климат-тан астам кепшшк белiгi осы процеспен байланысты. Жер асты кекжиектерi жэне езеннiц жYЙелерiнде табиги ресурстарды кыскартуга алып келетш, жер бетiнен булангыштык процесiн ^шейтумен жэне ауаныц дымкыл массаларыныц сонда енушщ жеткiлiксiздiгiне байланысты кургакшылык бiртiндеп есетiн, оцтYCтiк об-лыстарда таратылган, ерекшелiк iшкi курылыктык аймактарды камтиды [1,2].
Соцгы жылдарда климаттыц айтарлыктай езгеруiне байланысты (темпера-тураныц жогарылауы, куйындардыц жиiленуi, тайфундар жэне т.б.) табиги кубы-лыстарды зерттеуге кызыгушылык артты [3]. Профилактикалык шараларды жYЙе-нiц гылыми негiздерiн зерттеу Yшiн кYPделi мэселе шецберiнде, коршаган ортаныц непзп табиги факторларыныц кешендi эсерi кезiнде адамныц организмi ^йь нiц функцияналдык езгеруiнiц ерте байкалу эдiсi жэне сипаты сиякты осындай сурактары болады [4]. Сонымен бiрге заманауи эдебиеттерде осы сурактарга ка-жеттi кецiл белiнбейдi [5].
ISSN 1727-9712
Гигиена труда и медицинская экология. №4 (53), 2016
Дорыта келгенде, синоптикалык жагдай атмосфералык ластану концентра-циясын артуына жагдай тугызатын, колайсыз метеорологиялы шарттарды болжау болып табылатын, табигатты коргау эдютерш айтарлыктай атмосфералык ластану децгешне мацызды эсер келтiредi. ^азiргi уакытта атмосфералык ауаны ластану-дыц жэне ауа райы шартарыныц эсерiне багалау белгшершщ зерттемесi жалпы элемдiк мэселе болып табылады.
Зерттеу максаты. Риддер каласыныц жылдыц жылы мезгiлiндегi табиги-климатты; факторлар ерекшелiктерiн зерттеу.
Зерттеу эдктерь Шыгыс-^азакстан облысы Риддер каласыныц (17 орын) тургын аумагына жылдыц жылы мезгшнде зерттеу жYргiзiлдi. Элшем эр 3 сагат сайын тэулiк бойы жYргiзiлдi (6.00, 9.00, 12.00, 15.00, 18.00, 21.00, 24.00, 3.00).
^ала территориясыныц коршаган орта факторларын бакылау Yшiн нYкте-лердi аныктау алдын ала секторларга бeлiнген зерттеу аймагыныц масштабтык жэне кестелiк картасын пайдаланумен жYргiзiлдi. Секторлардыц eлшемi берiлген территорияда тургындар туруыныц тыгыздыгын ескере отырып тацдалынды. НYктелердiц кeлемi 1000 м. аракашыктыкпен эмпирикалык аныкталды. Координа-тасы GPS-навигатордыц кeмегiмен аныкталды. Элшемдер жYргiзу Yшiн келесi аспаптар пайдаланылды: Ассман психрометрi (температура ( С) жэне ауаныц салыстырмалы ылгалдылыгы (%)), метеооскоп - М (температура (0С), атмосфералык кысым (мм сынап.баганасы), желдщ козгалыс жылдамдыгы (м/с). ЖYЙелiк катеш болдырмау Yшiн барлык зерттеушiлер аспаптарда жумыс iстеуге окытыл-ган жэне эрбiр кезецге берiлген тiркеу уакытын сактай отырып (жылыну, калибр-леу, датчиктердi тестiлеу жэне т.б.), тест-бакылау типi бойынша тексеруден еткен Сандык ауысымдардыц калыпты бeлiнуi Колмогоров - Смирнов (а = 0,05 Ркрит, 0,10 Дкрит), Лиллиефорс, Шапиро - Уилк критерийлерi ^мепмен статис-тикалык талдау жолымен (Stat.10) тексерiлдi. 0 жэне 1-ге тец сандык ауысымдардыц калыпты бeлу Yшiн орташа арифметикалык, дисперсиялык кателiктер жэне 95% сенiмдi интервал, ал калыпты емес бeлумен сандык жэне сапалык ауысым Yшiн - медиана, 25% жэне 75% квартиларалык каркын есептелiнедi. Топ арасындагы айырмашылыктар параметрлiк статистика эдiсiмен аныкталады. Сек-торлар арасындагы айырмашылыктар байланыспаган топтар Yшiн <0,05 статисти-калык дэлдiлiкпен, ал Бонферрони тYзетуiнде - <0,05 шамасында салыстыру жуп сандары, Стьюдент бойынша параметрлiк статистика эдiсiмен, ал мацызына карай iрiктеумен Мана-Уитни тестi бойынша параметрлiк емес статистика бойынша аныкталды.
Зерттеу нэтижесь Риддер каласында жылдыц жылы кезецiндегi табиги-климаттык шарттарды багалаудыц кыска мерзiмдi зерттеулершде кeрсетiлгендей, 3 тэулiкте ауа температурасыныц параметрлерi 9 С-тан 25 С-ка жуык бакылау-лары тураксызданады.
ISSN 1727-9712
Гигиена труда и медицинская экология. №4 (53), 2016
30 п 25 -20 15 -10 5 0 -■
6.00 9.00 12.00 15.00 18.00 21.00 24.00 3.00 caFaт
1 тэудш тeм-cы. 2 тэудш тeм-cы. 3 тэудш тeм-cы.
Сурет 1 - Жылдьщ жылы кезещндеп Риддер к. aya температурасыньщ тэулштш барысы
Âyarnirç erç жoFapFы тeмпepaтypacы 250С кYндiз caFaт 15.00-дe тipкeлгeн, aл тeмeнгi 90С тYндe caFaт 3.00-дe бaйкaлFaн (cypeт 1).
Yш тэyлiктe бaкылaнFaн aya тeмпepaтypacыньщ opтaшa пapaмeтpлepi 17,36±0,25OC, CÄ 16,86 жэж 17,86 к^йды (Kecre 1).
Кесте 1 - Жылдыц жылы кезещндеп Риддер к. климаты параметрлершщ кврсеткiштерi
Кepceткiштep Оpтaшa Ceнiмдi интepвaд Мeдиaнa Мин. MaKc. Ст. ayMKy Стшд. кaтe
-95,0% +95,0%
1 2 3 4 5 6 7 8 9
тэулштш
Тeмпepaтypa, 0С 17,36 16,86 17,86 18,00 9,00 25,00 5,15 0,25
Жeл жылдaм-ды^ы, м/c 2,28 2,15 2,40 2,00 0,00 6,00 1,27 0,06
Caлыcтыpмaлы ылFaлдылык, % 58,46 57,33 59,60 60,00 40,00 78,00 11,66 0,58
Äтмocфepaлык кыгсым, мм cын. бaF. 692,55 692,35 692,75 693,00 689,00 695,00 2,08 0,10
кYндiзгi
Тeмпepaтypa, 0С 20,75 20,37 21,12 20,00 14,00 25,00 3,03 0,19
Жeл жылдaм-ды^ы, м/c 2,33 2,16 2,49 2,00 0,00 6,00 1,36 0,09
Caлыcтыpмaлы ылFaлдылык, % 52,18 50,96 53,40 50,00 40,00 71,00 9,93 0,62
Атмocфepaлык кыcым, мм cын. бaF. 692,27 691,99 692,55 693,00 689,00 695,00 2,27 0,14
ISSN 1727-9712 Гш-даш тpyдa и мeдицинcкaя экология. №4 (53), 2016
1 KecremH ^anFachi
1 |2|3|4|5|6|7|8|9
TYHri
TeMnepaTypa, 0C 11,72 11,39 12,05 11,00 9,00 16,00 2,08 0,17
^en «wngaM-gwFw, m/c 2,20 2,02 2,37 2,00 1,00 5,00 1,11 0,09
CanwcTwpManw wnFangwnwK, % 68,93 68,17 69,70 69,00 60,00 78,00 4,76 0,39
ATMoc^epanwK Kwcwm, mm cwh. öaF. 693,01 692,75 693,27 693,00 689,00 695,00 1,62 0,13
Aya TeMnepaTypacbiHbiR 14 0C-TaH 25 0C-Ka «oFapbinaybi KYHgi3ri yaKbiira öongw, «3He Gyn «epge opTama KepceTKim (20,75±0,19; CA 20,37 «3He 21,12). TYHri yaKbiira aya TeMnepaTypacw napaMeTpim« e3repyi 90C -TaH 160C apanbiFbrnga öongw (11,72±0,17; CA 11,39 «3He 12,05) (KecTe 1).
Puggep KanacwHbiR KopmaFaH opTacwHbiR canwcTbipManbi aya binFangbinbiFbi 40% -gaH 78%-Fa geMiH maMaMeH yTbiMgbi napaMeTpnepMeH cunaiTanagbi (cypeT 2).
100 50
0
12 00 15.00
18 00 21.00
24.00
□ 1 TayrnKTeri canwcT.aya binFangbinbiFbi ■ 2 TayniKTeri canwcT.aya binFangbinbiFbi
□ 3 TayniKTeri canwcT.aya binFangbinbiFbi
3.00
caraT
CypeT 2 - ^twgtiH im Ke3eHmgeri Puggep k. ayactratin ca^ticrtipMa^ti tMFa^gtwtiFtratiH Tay^iKTiK 0a|)i>ici>i
1 KecTere caM GaKbinaygbiR 3 Taynirmgeri canwcTbipManbi wnFangwKTWH opTama maMacw 58,46±0,58% KaMTwgw. (CA 57,33 «3He 59,60). CanwcTwpManw wnFan-gwnwKKa K£TbicTbi napaMeTpnepgiR TeMeHgeyi opTama KYHgi3ri KepceTKimneH 52,18± 0,62; CA 50,96 «3He 53,40) KYHgi3ri yaKbiira 40% -gaH 71%-Fa geMiH. Aya wnFangw-
ISSN 1727-9712
rnrneHa Tpyga h Meg^HHcKaa экonorнн. №4 (53), 2016
лыгыныц ец жогаргы TyHri тэулшт1к барысы 78%-ды, орташа магынада 68,93± 0,39; СА 68,17 жэне 69,70 камтыды (кесте 1).
Риддер каласы аумагында ауаныц атмосфералык кысым децгешне зерттеу жYргiзу барысында 3 тэулштщ iшiнде 689-ден 695 мм. сын.баг. дейiнгi мацайда болды. 3 тэулштеп атмосфералык кысымныц орташа децгейi 692,55±0,10 (СА 692,35 жэне 692,35) камтыды. 3 тэулiктегi атмосфералык кысымныц орташа kyh-дiзгi децгейi 692,27±0,14 мм. сын.баг. камтыды 693,01±0,13; СА 692,75 жэне 693,27 (кесте 1). 3 суретке сэйкес Риддер каласы аумагында жылдыц жылы мезгшнде желдiц жылдамдыгы 1-ден 6 м/с-ке кeтерiлдi. 3 тэулшт бакылау бойынша орташа жел жылдамдыгы шамамен 2,28±0,06; СА 2,15 жэне 2,40 жатты (кесте 1).
Риддер каласында бакылау мерзiмi кезшде желдiц максималды жылдамдыгы (6 м/с-ке дешн) кYндiзгi уакытта желдщ кYндiзгi жылдамдыгыныц орташа кeрсеткiшi 2,33±0,09 м/с; СА 2,16 жэне 2,49. Бофорттыц 9 балдык шкаласы бойынша (0-ден 5 м/с-ге дешн) желдщ тYнгi жылдамдыгыныц тербелiстерiне азай-тылган жел сипаттамасы (4 балл), орташа магынада 2,20±0,09-да берiлген СА 2,02 жэне 2,37 (кесте 1).
7 -
6 -
5 -
4 -
3 -
2 -
1 -
0 -
1 тэулштеп жел жылдамдыгы 2 тэулштеп жел жылдамдыгы
а 3 тэулштеп жел жылдамдыгы
Сурет 3 - Жылдыц жылы кезещндеп Риддер к. желдщ жылдамдьныныц тэулштш барысы
Риддер каласы аумагында жылдыц жылы мезгшнде, 2 кестеге сэйкес желдщ ощуспк-батыс багытыныц кездесуi 33,33%-да белгшендь Желдщ баска багыттарынан кездесудщ батыс 25%-ды, шыгыс - 16,67%, ощуспк - 12,5% жэне ощуспк-шыгыс - 8,33% курайды (кесте 2).
6.00 9.00 12.00 15.00 18.00 21.00 24.00 3.00
ISSN 1727-9712
Гигиена труда и медицинская экология. №4 (53), 2016
Кесте 2 - Жылдьщ жылы кезещндеп Риддер к. аумаFында румбылар бойынша желдщ кайталану кврсеткiштерi
Желдщ багыты Пайыз Станд. ауытку Станд.кате Сешмд1 аралык -95,000% | +95,000%
тэул1кт1к
Штиль 4,17 0,98 0,99 4,27 4,07
Ш 16,67 3,40 1,85 16,85 16,48
ОШ 8,33 1,87 1,37 8,47 8,20
О 12,50 2,68 1,64 12,66 12,34
ОБ 33,33 5,45 2,33 33,56 33,10
Б 25,00 4,60 2,14 25,21 24,79
^нд1зп
Штиль 6,67 2,44 1,56 6,86 6,47
Ш 6,67 2,44 1,56 6,86 6,47
ОШ 6,67 2,44 1,56 6,86 6,47
О 20,00 6,27 2,50 20,31 19,69
ОБ 46,67 9,76 3,12 47,06 46,28
тYнгi
Ш 33,33 14,52 3,81 33,95 32,72
ОШ 11,11 6,46 2,54 11,53 10,70
О 11,11 6,46 2,54 11,53 10,70
ОБ 44,44 16,14 4,02 45,09 43,80
КYндiзгi уакыт мезгiлiнде ощуспк-батыс желдщ багытыныц эсерi Yстем етедi (46,67%). ТYнri уакыт Yшiн батыс желдщ басымдылык жагдайы 44,44%-да, шыгыс багыты жагдайында 33,33%-га тэн болды (кесте 2).
Дорыта келгенде, Риддер каласыныц жылдыц жылы кезещнде метеороло-гиялык керсетюштерш мецгерудi зерттеудщ кыска мерзiмде жYргiзiлген нэтиже-лерi зерттелетiн аумакта шугыл-к^рлыктык климат екендiгi айгакталынды.
^оршаган орта температурасыныц керсеткiшi, атмосфералык кысымныц теракты параметрлерiмен, 40%-дан 78%-га ауаныц салыстырмалы ылгалдылык-тыц утымды керсеткiштерiмен 90С-дан 250С-га дейiн шамамен болып табылды.
Риддер каласы аумагын зерттеу уакыты мерзiмiнде ощуспк-батыс желi (33,33%) жэне батыс багыттагы (25%) жел жылдамдыгымен 6 м/с-на дейiн айтар-лыктай эсерiн тигiздi.
Риддер каласында бай табиги ландшафт жэне коршаган орта ауасыныц климатты; параметрлершщ ыктимал децгейлерi жылдыц жылы кезещнде дема-лыс Yшiн колайлы жагдай жасайды. Риддер каласыныц аумагында климаттык тэр-тш су нысандарыныц орналасуы жэне тургын YЙ секторларыныц салынуы, орман алкабы бар таулы жер бетiне тшелей багынышты болады.
ISSN 1727-9712
Гигиена труда и медицинская экология. №4 (53), 2016
Эдебиеттер
1. Искакова А.К. Современные проблемы изменения климата // Гигиена труда и медицинская экология. - 2015. - №1. - С.11-20.
2. Новиков С.М., Скворцова Н.С., Кислицин В.А., Шашина Т.А. Влияние непродолжительных изменений погодных условий на риск для здоровья населения от загрязнения атмосферного воздуха // Гигиена и санитария. - 2007. - №5. -С.26-28.
3. Сакиев К.З., Шадетова А.Ж., Мухаметжанова З.Т. Природно-климатические особенности г. Актау // Гигиена труда и медицинская экология. - 2014. -№4. - С.77-83.
4. Онаев С.Т., Исмаилова А.А., Курмангалиева Д.С., Шадетова А.Ж., Балаева Е.А., Шалова М.К., Тсенова Г.Д. Климато-ландшафтные особенности урбанизированных территорий // Гигиена труда и медицинская экология. - 2012. -№3. - С.11-20.
5. Рахманин Ю.А. Физические факторы в экологии человека и гигиене окружающей среды // Гигиена и санитария. - 2009. - №5. - С.4-7.
Резюме
Результаты проведенных краткосрочных исследований изучения метеорологических показателей г. Риддер в теплый период года свидетельствуют о резкоконтинентальном климате на изучаемой территории. В теплый период года в г. Риддер допустимые уровни климатических параметров воздуха окружающей среды и богатый природный ландшафт создают комфортные условия для отдыха. Климатический режим на территории г. Риддер напрямую зависит от горного рельефа местности с лесным массивом, застройки жилого сектора и расположения водных объектов.
Ключевые слова: метеорологические факторы, погодные условия, теплый период
года
Summary
The results of the study of short-term studies of meteorological parameters Ridder in the warm period of the year show a sharply continental climate in the study area. In the warm season in Ridder permitted levels of ambient climatic parameters of air environment and rich natural landscape creates comfortable conditions for rest. Climatic conditions in the territory of Ridder depends on mountainous terrain with forests, built-up residential areas and the location of water bodies.
Key words: meteorological factors, weather, the warm season
ISSN 1727-9712
Гигиена труда и медицинская экология. №4 (53), 2016
