CC BY
109
ЭОД 614.2-056.7
М.Б. МАМЫР^¥Л, М.К. АМРИН, А.С. ТАСПАУОВА, М.СЕР1К¥ЛЫ, Ф.А. БИМУРЗАЕВА
С.Ж. Асфендияров атындагы Цазац ¥лттыц медицина университетi, «Жалпы гигиена жэне экология» кафедрасы,
Алматы цаласы
АТМОСФЕРАЛЫК АУАНЫН, М¥НАЙ-ГАЗ КЕН ОРЫНДАРЫ АЙМАГЫНДА ЛАСТАНУЫ ЖЭНЕ АДАМ ДЕНСАУЛЫГЫНА ЭСЕР1Н БАГАЛАУ
K<азiргi тацда цоршаган ортаны ластаушы заттардыц Ke3i ретiнде енеркэап вндiрiс орындары екенi баршага мэл'т. Ец мацызды жэне алуан ластану, ол ортаныц взiне тэн емес химиялыц заттармен химиялыц ластануы болып табылады. Олардыц iшiнде внеркэсiптiк тутынудан пайда болган газообраздыц жэне аэрозольдыц ластагыштар. Бул мацалада атмосфералыц ауаныц мунай-газ кен орындары аймагында ластануы жэне адам денсаулыгына эсер'1 берлген. TyüiHÖi создер: атмосфералыц ауа; KYKiрт оксид'1; kyk'iртсутек.
Елiмiздiн каркынды дамуы, экономикалык еркендеудщ жаца сатысын бастан еткеруде. Республикамызда стратегиялык багдарламалардыц аркасында дамушы елдердщ катарынан орын алып отыр. ^аркынды даму, ез кемшiлiктерiн де керсетуде. Цоршаган ортаныц ластану децгежнщ жогарылыгы сонша, таяу арадагы экологиялык жагдайды нашарлататын кептеген процестердщ кайтымсыз болып калуына каут тенiп тур. ^азакстан Республикасында экологиялы; каутаздт мэселесi бiрiнiшi катарлардыц бiрiнде тур. Жогаргы дамыган когам пайда болгалы берi адамзаттыц табигат тiршiлiгiне араласуы кенеттен кушейт кеттi, келемi де естi, ол эр алуанды болды жэне к^р адамзат ушiн галамдык каут ретЫде тенiп тур. ^азiрri танда коршаган ортаны кеп ластайтындардыц кезi ретЫде енеркэсiп ендiрiс орындары екенi баршага мэлiм. Ец мацызды жэне алуан ластану ол, ортаныц езЫе тэн емес химиялык заттармен химиялык ластануы болып табылады. Олардыц Ынде енеркэсттт тутынудан пайда болган газообраздык жэне аэрозольдык ластагыштар. Сонымен катар экологтарды ^азакстандагы мунай жэне мунай-газ енiмдерiмен ластануы токтамай жалгасып жатканы да алаццатып отыр. Мунаймен ластануы гидросфера мен атмосфера арасындагы газ жэне су алмасуыныц елеулi ауыткуларына экелуi мумкiн. ^азакстан Республикасыныц коршаган ортасыныц ластану денгейi оган дэлел болып отыр. (Президент Жарлыгымен макулданган 3 желтоксан 2003 жылы № 1241-шп «2004-2015 жылдарга арналган ^азакстан Республикасыныц экологиялык кауiпсiздiк
тужырымдамасында») ^азакстанда кептеген оцжылдыктар бойы коршаган ортага тетенше жогаргы техногендi салмак тусiретiн, табигат пайдаланудыц кебiнесе шикiзат жуйесi калыптасты деп айкын айтылган. [1.].
Мунай-газ ендiрiсi тигiзетiн ец ауыр эсер атмосфералык ауа улесiне шыгарылады. Атосфералык ауа, адам тiршiлiгiнiн ец аукымды ортысы болгандыктан, мацыздылыгы жагынан жогарылай туседi. «2015 жылы ^азакстанныц Каспийден ендiретiн мунайы 100 миллион тоннага жетпек. Ец жетiк технологиялармен мунай ендiргеннiц езiнде жер астынан шыккан шикiзаттын 0,1 пайызы тенiзге теплт отырады. Демек жылына 10 мыц тонна мунай тенiзге куйылатын болады» [2]. ^азакстан Республикасы мунай ендiруден элем бойынша 16-орында, ал мунайды пайдаланудан 53-орында. Тэулiгiне 1,6 млн. Баррель мунай ендiруде. 2012 жылмен салыстырганда 2012 жылдыц 4-токсанында 1,5%-га мунай ендiрудiн жогарылаганын байкауга болады. Газ ендiру келемi де 5 есеге артты. ^азiр жылына 40 млрд. Текше метрге жетт отыр.[3]
Бул жагдай экологиялык тургыдан алып караганда жэне коршаган ортага эсер ету аркылы терiс нэтижелерге экелуi мумкiн.
Экологиялык кауiптiлiк дэрежесi, бiрiншiден ендiрiлетiн кемiрсутек курамына байланысты. БелшетЫ кемiрсутектердiн негiзгi белiгi, 75%-га жуыгы-атмосфералык ауага, 20%-ы суга, 5%-ы топыракка белiнедi.[4]
вндiрiс орындарыныц каркынды дамуында, топыракта зиянды заттардыц жиналып, атмосфералык ауаныц, судыц ластануына алып келедГ Адам агзасы мен коршаган орта тыгыз байланыста болгандыктан жогарыда айтылган угымдар адам агзасына эсер етуi ыктимал. Химиялык элементтермен ластанган су немесе ластанган атмосфералык ауамен тыныс алу жэне пайдаланатын тагамга ыкпал етуi мумкiн. Атмосфералык ауаныц ку^ртп газбен, шацмен ластаушы - жылу электр станциялары еншiсiнде. ^уаты орташа жылу электр станциясы 1 сагатта 80 т отын жагып, атмосферага шамамен 16-17т кул жэне 5т куюртп ангидрид беледi. Атмосфералык ауа бассейншщ тазалыгына улкен эсер ететш, жагылатын кемiрдiн сапасы, жагу эдiстерi, газ тазарткыш кондыргылар мен калдык белетiн муржалардыц биiктiгi. ЖЭС кегiлдiр отынды пайдалануы зиянды калдыктар мелшерiн бiршама азайтады.
Кукiрт атмосферага 5000 жылдан астам уакыт бойы белшт отыр. Атмосфераныц кукiрттi косылыстармен ластануы казiргi тацдагы аса мацызды проблемалардыц бiрi болып табылады. Ку^рт оксидтерi есiмдiктерге, жануарлар мен адам денсаулыгына зиянды эсер етедГ Атмосферада ку^рт (IV) оксидi, кукiрт (VI) оксидше дейiн тотыгады да, су буларымен косылып, кукiрт кышкылына айналады. Кукiрт кышкылы, атмосфералык ауадагы жауын-шашынмен бiрге кышкыл жацбыр турiнде жерге жауады. ^ышкыл жацбырлар су экожуйелерЫе зиянды эсерiн тигiзедi, агаштар мен ауыл шаруашылык дакылдарыныц есуiн тежейд^ нэтижесiнде, улкен экономикалык шыгын кел^редк Атмосферага белiнген ауыр металдар заттардыц табиги айналымына косылады. Олардыц су мен топыракта кеп мелшерде жинакталуы ^ршЫкке улкен зиянын келтiредi. Ал мышьяк пен хром, катерлi iсiк ауруларыныц дамуына себеп болады[5]. Аталган жагдай, мунай ендiрiсiнде белiнетiн куюрт жэне кYкiрттi ^осылыстардыц мацызыдылыгын тYсiндiредi.
Атмосфералык ауада, квмiрсутектермен ластану кездерЫщ аньи^талуына ^арамастан, бYгiнгi та^ца оларды объективтi зерттеуге жэне цоршаган ортаны ластау дэрежесш аньи^тауга мYмкiндiк жо^ [6,7,8]. Мысалы, С6-С12, С12-С19, С5-С9 - квмiрсутектерiн аны^тау
максатында, кадастрлык жYЙеде элi орташа тэулттт жэне максималды 6ip peTTÍK концентрациялары бертмеген. Бул мэлiметтердiц тапшылыгы, атмосфералык ауаныц ластаушы квздерЫщ (кейбiр квмiрсутектер) толык канды зерттелмей калатындыгына алып келедГ
Осылайша, мунай вндiру орындарындагы коршаган орта жагдайы айтарлыктай ауыртпалык астында. Бул жагдай, атмосфералык ауаныц, судыц, топырактыц взгерiсiнен байкалады. Осы взгерктер взшщ тарапынан, аймакта вмiр сYретiн тургындардыц денсаулыгына кайтымсыз эсерiн типзе алады. Ластанган орталардыц эсер ету децгей^ сол ортада пайда болтан ластаушы квзшщ концентрациясына немесе дозасына жэне токсикалык касиетЫе байланысты. Жогарыдагы тужырым, кврнектi галымдардыц жумыстарыныц нэтижес болып табылады [3].
Адам денсаулыгы, оныц турмыс децгежне байланысты, дегенмен, жылдан-жылга ластанып бара жаткан коршаган ортаныц адам агзасына тигiзетiн керi эсерi де артуда. АКШ-тыц Колумбия жэне Йель университет!^ жасаган экологиялык индексi бойынша, К^азакстан 92 орынды алыпты. Жалпы саны 163 елдi камтыган бул рейтинг ауа мен судыц ластануы, елдегi ауылшаруашылык, биоалуандылык жагдайы секiлдi 25 влшемге непзделген екен. Экологиялык ец таза елдер ретшде Исландия, Швейцария, Коста-Рика жэне Швеция танылыпты. Елiмiздегi влiм кврсеткш ТМД елдерЫщ арасында жогары децгейде туруына коршаган ортаныц ластануы себеп болып отыр. Адам агзасына эсер ететЫ тYPлi факторлар дэлелденген: климаттык жэне элеуметпк-турмыстык, су мен тагам сапасы жэне баскалар. Б^ра^, адам агзасына эсер ететш негiзгi факторлардыц бiрiне - атмосфералык ауаныц сапасы жатады. Жыл сайын, атмосфералык ауаныц ластану дэрежеанщ артуымен Катар, зиянды заттардыц касиеттершщ артуы да байкалады [4]. ©ндiрiстiк кэсiпорындардыц тастамаларымен атмосфералык ауада ластану факторы, балалар влiмiне айкын эсерiмен сипатталуда. Балалар влiмiнiц коршаган орта факторлар эсерiмен катынасыныц байланысы аныкталды. Атмосфералык ауаны ластаушылардыц халык денсаулыгына жедел спецификалык эсерЫ сирек кездестiруге болады. Адам агзасыныц ластаушыга жауабы, жедел реакциясы бiрнеше кYндер кейде, сагаттармен сипатталады, ол квбЫе апаттык жагдайда байкалады. Б^ра^, жиiрек хроникалык бейспецификалык взгерiстер кездесуде. Зерттелген материалдар, атмосфералык ауаныц ластаушылары аз концентрацияда жануар агзасына узак уакыт эсер еткен кезде, ец бiрiншiден бейспецификалык взгерiстерге алып келедi [7].
Аурушацдык пен атмосфералык ауадагы ластаушылар арасындагы катынасына кептеген байланыстар мысал ретiнде келтiрiлген. Олар - тыныс алу жYЙелерiнiц, кYкiртсутек пен ангидрид концентрацияларыныц арасындагы тэуелдiлiк; кан жэне канайналу мYшелерiнiц ауруларыныц, азот диоксидiмен байланысы; катерлi iсiктердiц, ^шртп ангидрид жэне кYкiртсутек концентрацияларымен байланысы; жYЙке жYЙесi аурулары мен тыныс алу мYшелерi ауруларыныц атмосфералык ауадагы ^^ртсутекпен байланысы; туа пайда болган ауыткулар жиiлiгi, атмосфералык ауадагы азоттыц екi тотыгына, кYкiртсутекке, кемiртегi окидЫе тэуелдiлiгi дэлелдендi. Кептеген К^азакстандык жэне шетел галымдарыныц ецбектер^ коршаган орта эсерЫщ балаларга эсерiн зерттеуге багытталган. Cебебi, балалар коршаган орта ластануына аса сезiмтал болып келедi. Ерекше кецт белетiн аймактар катарына, химиялык ендiрiске жакын орналаскан аудандар жатады. Бул аймактарда, химиялык ендiрiс орныныц куаттылыгыныц артуы, балалар денсаулыгыныц нашарлануына тiкелей Катынаста, ал осы жагдай, жакын орналаскан аудандардыц атмосфералык ауа сапасына зиянды эсерiн тигiзуде. Мысалы, балалар денсаулыгыныц аурушацдык жагдайына, атмосфералык ауаныц кемiртегi тотыгымен ластануы жэне калалык шу мацызды ыкпалын типзедк Атмосфералык ластаушы кездершщ каркындылыгыныц жогарлауы, аурушацдыктыц нозологиялык
формаларыныц салыстырмалы жогары корреляциялык коэффициенттерiмен тYсiндiрiледi - 0,4-тен 0,8-ге дейiн. Корреляция коэффициентi, егер, бiр емес бiрнеше факторлардыц эсерi байкалатын болса, жогарылайды. Кейбiр галымдардыц мэлiметтерi бойынша, мунай компоненттерi тiрi агзаларга катты ингибиторлык жэне токсикалык эсер керсетуде. Эдеби деректерде кел^ртген кYкiртсутек курамды табиги газдар мен газ ецдеу кэсiпорындарында белiнетiн ластаушы заттар, эйелдердщ репродуктивтi функциясына, бедеултке, жYктiлiк кезiндегi аскынуларга, жаца туылган нэрестелердщ физикалык дамуыныц ауыткуларына алып келедк Атмсфералык ауадагы азоттыц ею тотыгы жэне кейбiр жагдайда ^шртп газ эсерi, жалпы жYктiлiк кезшдеп ауыткуларга шалдыктырады, алдын ала су кетулер мен тYсiк тастау жагдайларыныц артуыныц себебi болады. Кейбiр кемiрсулар мутaгендi жэне тератoгендi эсерге ие, олар популяцияныц генетикалык курылымыныц бузылысына шалдыктырады. Жогарыда аталган мэселелердi шешу жолдары жэне алдын алу бойынша кептеген эдк тэсiлдер колданылады. Сондай тэстдердщ бiрi Халык денсаулыгына кауiп-катердi талдау эдiсiн колданамыз.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 3 желто^сан 2003 жылы № 1241-шi Президент Жарлыгы «2004-2015 жылдарга арналган К^аза^стан Республикасыныц экологиялыщ каутаздт тужырымдамасы»
2 http://kazakh-tv.kz/kz/view/news kazakhstan/page 40820 elimizde-munai-ondiru-kolemi-3-esege-osti
3 Кенесариев У.И., Будесова Ж.А., Суюнгараев К.А. Особенности реальных химических нагрузок на организм жителей региона Карашыганакского нефтегазового месторождения //Вестник Казахского национального мединциского университета. - Алматы: 2008. - №1. - С.46.
4 Егоров О.И., Чигаркина О.А. Перспективы развития нефтегазового комплекса Казахстана //Нефть и газ., 2000. - № 2. - С. 80.
5 Курмангалиев О.М., Будесова Ж.А. Методические основы к донозологической диагностике заболеваний населения нефтегазового месторождения // Медицинский журнал ЗКГМА им. Марата Оспанова.- Актобе: 2008. - №4. С.97-99.
6 Калмуханова А.К., Тыныбаев Б.Г., Зинуллин У.З. Гигиеническая характеристика основных загрязнителей атмосферного воздуха Атырауской области.// Здоровье и болезнь, 2008. - №6(55). - С. 37-39.
7 Tyroler H.A., Review of lihid-lowering clinical traiales in relation to observational epidemiological studies // Curculation, 2007. -76 (3). - Р.515 -522.
М.Б.МАМЫРК¥Л, М.К.АМРИН, А.С.ТАСПАУОВА, М.СЕР1К¥ЛЫ, Ф.А.БИМУРЗАЕВА
ОЦЕНКА ЗАГРЯЗНЕНИЕ АТМОСФЕРНОГО ВОЗДУХА В НЕФТЕГАЗОВЫХ РЕГИОНАХ И ВЛИЯНИЕ НА ОРГАНИЗМ ЧЕЛОВЕКА
Резюме: Как известно, в современных условиях одними из основных источников загрязнения окружающей среды являются промышленные объекты. Самыми значимыми загрязнителями являются химические вещества, которые не характерны для природной окружающей среды. Одними из них являются газообразные и аэрозольные полютанты, выбрасываемые промышленными объектами. В статье дана оценка уровню загрязнения окружающей среды и влиянию загрязнений на состояние здоровья населения в регионах нефтегазовых месторождений. Ключевые слова: атмосферный воздух; оксид серы; сероводород.
M.MAMYRKUL, M.AMRIN, A.TASPAUOVA, M.SERIKULY, F.BIMURZAYEVA
ASSESSMENT OF ATMOSPHERIC POLLUTION IN THE OIL AND GAS REGIONS AND IMPACT ON THE HUMAN
Resume: It is known that in modern conditions among the main sources of pollution are industrial facilities. The most important pollutants are chemical substances that are not typical for the natural environment. Some of them are gaseous and aerosol polyutanty emitted from industrial facilities. The article assesses the level of pollution and the effects on the health of the population in the regions of oil and gas fields. Keywords: the air; sulfur dioxide; hydrogen sulfide.
