CC BY
45
УДК 82 ББК 83.3 (0) 9
«КУЛЛИЁТ»-И БУИС^О^И АТЪИМАИ ШЕРОЗЙ Такриз ба «Куллиёт»-и Буисх^окц Атъимаи Шерози. Таълифи Абуис^ок Чамолуддин Х,аллоци Шерози маъруф ба Буис^ощ Атъима (мутаваффои 827 х,.к).
Тас^е^и Масури Растагори Фасои. Интишороти Маркази нашриёти мероси мактуб. Те^рон, 1382. - 131+330с.
«КУЛЛИЯТ»БУИСХОКА АТИМА ШИРАЗИ Рецензия на «Куллият» Буисхоки Атъима Ширази. Сочинение Абу Исхака Джамал ад-Дина Халладжа Ширази, известного как Буисхок Атъима (ум. в 827л.х). Редакция Мансура Растагора Фасои. Издание Центра письменного наследия. - Тегеран, 1382.131+330 с.
Мустафо Зокири,
д.и.филол., омузгори Донишгоуи шауид Бщиштй (Теурон, Эрон)
Баргардон аз алифбои араби ва тавзеуоти номзади илмуои филология, дотсенти ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд) Пулотова Шоира Солицоновна
Мустафо Зокири, д.филол. н., преподаватель Университета мученика Бихишти (Тегеран, Иран)
Переложение с арабской графики и комментарии к.филол.н, доцента ХГУ им. акад. Б. Гафурова Пулатовой Шоиры Солиджоновны
"KULLIYAT" BY BUISKHOKI Zokiri Mustafo, Dr. of Philology, Professor
AT'IMA SHIRAZI of the University named after Martyz
Reviews on "Kulliyot" by Buiskhoki Bukhishti (Iran, Tehran )
At'ima Shirazi. Composition by Abu Ishak Transposition from Arabic script and
Djamal ad-Din Khalladge Shirazi known as commentaries by Pulatova Shoira
Buishok At'ima (died in 827hijra). Solidjonovna, candidate of philological
Recension by Mansur Rastagor Fasoi. sciences, associate Professor of KSU named
Edition by the Center of Writtten Heritage.- after academician B. Gafurov
Tehran, 1382 hijra. 131+330pp. E-MAIL: pulodova78@mail.ru
Калидвожа^о: таърихи адабиёти Эрон дар асруои XIV-XV, «Куллиёт»-и Абуисуоци Атъима, жанруои адаби, атъимасарои, Мирзо Хабиби Исфауони, Бисмили Шерози, какими Сури
Тацриз ба нашри тозаи «Куллиёт»-и Абуисуоци Атъима, нахустин шоири форсу тоцик, ки тамоми эцодиёташро ба тавсифи гизо бахшидааст, навишта шудааст. Таъкид мегардад, ки дар баробари ауамияти адаби ашъори Атъима аз лиуози забоншиноси, махсусан этимологияи вожагони форсии ифодакунандаи номи гизоуо цимати зиёд дорад. Муаллиф дар баробари уусни китоб, иштибоуот ва аглоти «Цуллиёт»-ро мавриди таулил царор додааст. Дар тацриз уамчунин оид ба шоирони минбаъда, ки дар пайравии Абуисуоци Атъима ба атъимасарои машгул шудаанд, аз цумла Аумади Атъима, Тации Дониш, Сууайли Шерози, Мирзо Иштиуо маълумоти мухтасар дода шудааст.
Ключевые слова: история иранской литературы XlV-XVee, «Куллият» Абу Исхака
Ат^има, литературные жанры, ат^имасарои (восхваление кушаний), Мирзо Хабиб
Исфахони, Бисмил Ширази, Хаким Сури.
Рецензия на «Куллият» Абу Исхака Ат^има, первого поэта в истории таджикско-персидской литературы, который посвятил свое творчество восхвалению кушаний и блюд. Отмечается, что наравне с литературным значением стихи Абу Исхака обладают большой ценностью с точки зрения языкознания, особенно выяснения этимологии названий персидско-таджикских блюд. В рецензии подробро проанализированы достоинство издания и его упущения, недостатки и ошибки указанного издания. Даны краткие сведения о последующих поэтах, посвятивших своё творчество вслед за Абу Исхаком описанию и восхвалению кушаний и блюд, в том числе Ахмадае Ат^има, Таки Даниша, Сухайли Ширази, Мирзо Иштихо.
Key words: history of Iranian literature referring to the XIV-th -XV-th cc. "Kulliyot" by Abu Ishak At'im, literary genres, at'imasaroi (eulogies to quisine), Mirzo Habib Isfahoni, Bismil Shirazi, Hakim Suri
The given work is a review of "Kulliyot" written by Abu Ishak At'im, the first poet in the history of the Tajik-Persian literature who devoted his creation to the eulogy to various dishes of the national quisine. It is marked that on a par with the literary importance Abu Ishak's poems possess great value from the viewpoint of linguistics, especially when you try to ascertain the etimology of Persian-Tajik dishes. Both dignities of the edition and omissions, drawbacks, mistakes present in it have been analyzed. Short information is given about subsequent poets who continued descriptions and praises of national quisine after Abu Ishak; among them there are: Ahmad At'im, Taki Danishe, Suhayli Shirazi, Mirzo Ishtiho.
Адабиёти форсй аз мухимтарин адабиёти чахон ва дарёест бекарон, ки шояд хеч кас натавонад ба аъмоки он рох ёбад. Шеъри форсй дар хар заминае кобили тасаввур хунарнамой карда ва осори мухимму боарзиши фаровоне ба ёдгор гузоштааст. Аз чумла, заминахое, ки шуарои форсизабон - аз эрониву хиндй ва турку арабу ачам -бад-он пардохтаанд, васфи мачолиси базму шархи анвои гизохоест, ки дар онхо ба масраф мерасидааст.
Васфи гизо дар пахлавй
Дар ин замина мо хатто осоре аз форсии миёна, яъне форсии пеш аз ислом дар даст дорем. Рисолаи кучаке ба пахлавй мавчуд аст ба номи «Хусрави ^убодон ва ридак», ки дар мачмуаи мутуни пахлавии Ч,омосб Осоно чоп шудааст, ки дар он Анушервон аз писараке ашрофзода ва луси боромадаи дарбории пурмуддао, ки аз хама одобу русум бохабар аст, суолоте мекунад ва аз чумла дар бораи бехтарин гизохо аз у мепурсад, ки у хам ба тафсил шарх медихад. Ва Саолибй хам ин гуфтугуро дар китоби «Гурар ахбори мулук-ул-фурс» ривоят кардааст ва хулосаи он дар тарчумаи китоби «Эрон дар замони Сосониён»-и таълифи Кристенсен (1, с. 620623) омадааст. Фирдавсй дар «Шохнома» низ ба муносибатхое аз гизохо ном бурдааст ва аз у бештару муфассалтар Низомй дар «Хамза»-и худ аз агзия ва атъима зикр кардааст.
Дар давовини шуарои дигар низ намунахое ёфт мешавад, ки шояд бад набошад касе онхоро чамъоварию мунташир кунад. Ва шояд яке аз кадимтарини онхо касидаи
мyфассал ва чолибест тахти унвони «Тутмочия», ки ба Манучехрии Дамгонй нисбат додаанд ва мархум Маликушшуаро Бахор маколае дар муаррифии он навиштааст, ки дар мачмуаи «Бахор ва адаби форсй» чоп шудааст (2, с. 217-220).
Буисхо^и Aтъимa
Аммо бархе шоирон тамоми хамми худро сарфи сурудани ашъор дар васфи гизохои рангоранг кардаанд, ки зохиран нахустини онхо Буисхоки Атъима аз шуарои садаи нухум ва муосири Х,офиз будааст, ки марди муллову дарвешсифат ва аз муридони Саид Неъматуллохи Валй будааст. Дар ашъоре, ки y дар ин замина сурудааст, номи гизохое омадааст, ки бисёре аз онхо имруза ё дуруст намешавад ва ё ба номхои дигаре хонда мешавад. Окои Мансури Растагори Фасой дар охири «Куллиёт»-и Буисхок нумояе аз гизохои мазкур дар китобро овардааст, ки назаре ичмолй бад-он калимоти гарибу ноошнои бисёреро ошкор мекунад (3, с. 315-330). Фахми ашъор ва низ кисматхои мансури китоб - ба донистани маънои ин калимот ва чигунагии тахияи ин гизохо вобаста аст ва агар касе ин иттилоотро надошта бошад ё аз ин ашъор хеч намефахмад ва ё дарёфте сарсарй ва мубхам пайдо мекунад, лизо ин китоб, ба назари инчониб, бештар ба дарди лугавиён ва ахли лугат мехурад, то аз руи он ба баррасии калимот ва решаи онхо ва маонии онхо пай бибаранд. Мутаассифона, фархангхои кадими форсй ба нудрат аз ин лугот зикре кардаанд ва нахваи тахияи ин гизохо дар камтар китобе ёфт мешавад, магар ба таври иттифокй дар кутуби адвияи тиббии кадим, монанди «Тухфаи Х,акими муъмин» ё «ал-Абния ан хакоик-ул-адвия» ва амсоли онхо.
Мушкили фавк боис мешавад, ки лутфи сухани Буисхок голибан ба осонй дарк нашавад ва хамин мушкил дар мавриди «Девони албиса»-и Махмуд Низоми ^орй (мутаваффои худуди 866 х.к./1461-1462) (4), ки кории ^уръон будааст, низ зохир аст ва мо, ки имруз беш аз понсад сол аз онхо дурем, дигар аз одобу русуми гизо хурдан ва либос пушидани ачдоди худ чандон иттилоъ надорем.
Инчониб ба воситаи алокаи вофире, ки ба лугату лугатшиносй (terminology) дорам, ба чамъоварии китобхое аз ин кабил хамвора рогиб будам ва девони Буисхок-ро хар чй мегаштам, намеёфтам, то окибат ба ночор аз руи нусхаи чопи китобфуру-шии «Маърифат»-и Шероз зероксй тахия кардам ва ба баррасию мутолиаи он пардохтам ва гах-гах бархе мушкилоти онро хал мекардам. Чопи тозаи «Куллиёт»-и Буисхок ин камбудро чуброн кард ва ману амсоли маро дар дастрасй ба ин девони ноёб машъуф сохт ва, лизо, бояд аз ношир ва мусаххехи китоб мамнун бошем, ки ин мушкилро барои мо осон карданд.
Пеш аз он ки дар бораи чопи чадиди девони Буисхок сухане бигуем, бад нест ишорае ба шуаро дигаре, ки дар ин майдон асб тохтаанд, бишавад.
Aхмaди Aтъимa
Зохиран баъд аз Буисхок, ки мухаффафи Абуисхок аст, яке дигар аз хамшахриёни y ва шояд аз аквоми y, ба номи Низомуддин Ахмади Атъима (мутаваффои 862 Х.к./1457-1458), на 850/1446-1447 чунонки дар сафхаи 111-и мукаддимаи Буисхок зикр шудааст) ба пайравии Буисхок ба сурудани шеърхое дар заминаи таом ва гизо пардохтааст ва ба иллати курби ахд, тазкиранависон ин дуро бо хам хилт кардаанд ва мутаваччех нашудаанд, ки онхо ду нафар будаанд. Ахмади Атъима низ дарвешсифат ва аз муридони Шох Доии Шерозй будааст.
Девони ин шоир мутаассифона ё аз байн рафтааст ва ё хануз ба дасти ахли фазл наяфтодааст, то мунташир шавад ва, чунонки, окои Растагори Фасой навиштаанд, 39
6aHT a3 amtopu napoKaHgau ypo okoh fla6HpcHeKH a3 KyTy6u ^yroT Ba $apx,aHrx,o hothkot Kapga Ba gap Ma^amau «^fmo» MyHTamup ^apMygaaHg, kh gap MyKagguMau «fleB0H»-H ByucxoK HaK^ mygaacT, Ba^e hh 6aHTH Matpy^H y gap 6aHHH a6eTH Ma3Kyp guga HaMemaBag, kh Meryag:
AyMad 3U puesam mwydam 6usaH nym, HyH mcmu as aynu dun as aynu wmaM 6ow.
kh HHmoH MegH^ag Ax,Magu ATtHMa a3 cy^ueHH pue3aTKam 6ygaacT Ba a3 amtope, kh fflox, flouu fflepo3H, opu^u Mamxypu fflepo3 Ba moupu cy^uu KapHH HyxyM (MyTaBa^^ou 870 x,.k./1465-1466) gap MapcuHH Ax,Magu ArtHMa ry^Taacr, 6apMe0Hg, kh y o^HMy agu6 6yga Ba khto6x,oh «MyTaBBa^» Ba «MyxTacap»-H Ta$T030Hup0 Tagpuc MeKapgaacT. Ba a3 y^yMH MyxTa.m$ 6ax,paMaHg 6yga Ba fflox, floH ypo hmom xoHga Ba pa^HKH pocTpaBy noKH xyg myMypga Ba xy^oca oh, kh Mapge cox,h6hom 6ygaacT, kh yMpam 6a 50 co^ Hapacuga 6ygaacT Ba, ^H30, x,aTT0 arap gap 49-co^arH Mypga 6omag, (co^h TaBa^^ygam 813/1410-1411) MemaBag, kh gap x,aHr0MH $aBTH ByucxoK ^aBOHe 14 -co^a 6ygaacT Ba arap 3ygTap Mypga 6omag, a3 hh x,aM KynaKTap 6ygaacT Ba gap x,ap ^o^ 6atug acT, kh 6o ByucxoK Ma^myp Ba a3 y 6ax,paMaHg myga 6omag, Marap oh kh 6o y Huc6aTe gomTa 6omag.
3uMHaH, gap MyKagguMau «fleB0H»-H ByucxoK, okoh PacTaropu OacoH nax,op Moggau Tatpux a3 fflox, floH 6apou Ax,Magu ArtHMa HaK^ KapgaacT, kh gyTOH oh umTu6ox, acT. ^Ke a3 Moggau Tatpuxu aBBa^, kh 6oHg 6a cypaTH «6yBag xypgaM» hoto^ maBag, to co^h ^aBT 862/1457-1458 6a gacT OHg Ba gurapH Moggau Tatpuxu naxopyM, kh 6oHg 6a cypaTH «Ba-^-HMOMy Kag upTa^a^a» hoto^ maBag (Ba goxrau HaK^u KaB^ acT) Ba gap Mucpau gyByMH xaMHH metp «a^-a^a^^» gypycT acT Ba moHg Mucpau ceByM x,aM «Hu30MygguH» gypycT 6omag, hh Ba3HH MyxTa^ acT. 3uMHaH arap a6eTH Ax,Magu ArtHMa 6ap x,ac6u ko^hh MypaTTa6 myga 6yg, Mat^yM Memyg, kh a6teTH 10,16,22,31 a3 hk Fa3a^ acT Ba a6eTH 18 Ba 29 hh3 a3 hk Fa3a.m gurap.
Xskmm CypS
Hh moup, HtHe TaKHH floHum Matpy^ 6a 3ueu HamKap Ba MycTamopu At3aM (MyTaBa^OH 1329 maMcH/1950) raoBa 6ap amtopu ^ugguro KyTy6u aga6H Ba ax.roKHro TatpuxH geBOHe gopag gap gy ^H^g 6a homh X,aKHMH CypH, kh Ky.maH gap Bac^H TaoMy fh30x,0h MyxTa^H^ acT Ba HyH y MyTaa.raHK 6a acpu x,03up acT, amtopam 6apou x,aMa Ko6h^h $ax,M Ba ^aTOH^H oh ko6h^h gapK acT Ba, ^H30, 6emTap a3 myapou nemHH HyH ByucxoK Ba Ax,Magu ATtHMa myx,paT e$T Ba HyH gap gogrycTapH umTHFO^ gomT, ^H30 geBOHH y, kh gap 1919 Hon myg, 6a 3ygH Mam^yp rapgug. flap Moggau Tatpux, kh 6apou ^H^gu aBBa^ ry^TaacT, co^h 1325/1907-1908 KaMapH Ba 6apou ^u^gu gyByM 1356 /19371938 KaMapH 6a gacT MeoHg Ba hh HHmoH Megux,ag, kh nem a3 HHTHmopu KHT06x,0Hm amtopam MyHTamup Ba Matpy^ myga 6yg. Y gap Ta3MHHH amtopu gurapoH Ba map^H aF3HHro ogo6u nypxypH 6a xy6H a3 yxga 6ap0MagaacT Ba xyg gap MyKagguMau ^H^gu aBBa^ MeryHg, kh: «Hh amtop, kh 6a Tu6aT cypygaaM, 6ap TaMOMH amtopu gurapaM $y3yHH e$T Ba gap a^BO^H MapgyM a^Tog». ffloHg Honu ^aguge a3 oh MaBpugu hcthk6o^h yga6o Kapop rupag.
ehcmh^h Uepo3H
^o^h My^^o^acaH Bhcmh^ My^aKKa6 6a BaKH^mapt (MyTaBa^^OH 1247x,.k./1831-1832) geBOHe gopag a3 amtopu kh gap oh amtope gap Bac^u aTtHMa OMagaacT Ba a3 HaMyHax,oe, kh gap MyKagguMau «Ky^^ueT»-H Byucx,0KH ATtHMa (3, c.112-113) 3HKp mygaacT, ycTogH, xycHH 3aBK Ba ^yT^H Tatu y nangocT Ba, эн Kom, amtopu y gap hh
замина чудогона чоп мешуд. Зимнан, дар чоп чанд галати матбаай дар ин ашъор хаст, ки бехтар аст ислох шавад, мисли «сангак» (с.112), «номи мо» (с. 113) ва «занг мебарад аз дил» (с. 113) галат чоп шудааст.
Мирзо Иштихо
Мирзо Абдуллох ибни Хочй Фаридуни Гурчии Исфахонй Мирзо Иштихо (мутаваффои 1289 х.к./1872-1873), ки падарашро дар замони Ого Мухаммадхони ^очор ба хамрохи сад тани дигар аз Гурчистон ба Исфахон оварданд ва Мирзо Абдуллох дар соли 1245 х.к./1829-1830 дар Исфахон мутаваллид шуд ва аз ин карор у дар 44-солагй фавт кардааст, аммо дар ашъораш сухан аз пирй мегуяд, ки маълум нест ба муносибати маком аст ё худро зуд пир эхсос кардааст. Девоне дар васфи атъима дорад, ки ба хатти настаълик ба василаи Саид Хусейншохи Шохонй навишта шуда ва бо чопи сангй дар 1312 х.к./1894-1895 ба катъи хабибй ба эхтимоми Муштокй сохиби китобхонаи Фирдавсй дар 79 сафха чоп шудааст, ки кариб 1240 байт дорад. Чопи он чандон матлуб нест ва руи когази кохист ва хаттот гохе калимотро ба галат навиштааст ва дар хар хол ашъораш нисбатан хуб ва дар бархе кисматхо олй аст ва гохе ба нудрат бо хазл омехтааст ва чун окои Растагори Фасой мусаххехи «Девон»-и Буисхоки Атъима аз ин китоб иттилоъ надоштаанд, зикре аз он накардаанд ва, лизо, махзи ошноии хонандагон чанд байт аз газалеро, ки ба иктифои Хофиз сурудааст, дар ин чо меорем:
Машхур гаштааст дар офоц номи мо, З-ин иштщои бехади молокаломи мо. Бо мо касе чи гуна занад лофи пурхурй, К-ин сиккаро заданд дар аввал ба номи мо. Гар рузии тамоми халоиц кунанд цамъ, Гардад гизои мухтасари субху шоми мо. Он гунбади бузург, ки бар масциди шах, аст, Сарпуши кучакест ба цоби таоми мо. Чоме зи цоми якшаба ояд ба Исфахон, Гар акси оши барг бубинад ба цоми мо. Бандам хаёли пухтани нон дар танури дил, Ин хам яке бувад зи хаёлоти хоми мо. Пиронасар чу мо ба цахон ёри пашмакем, Воциб бувад ба пиру цавон эхтироми мо. Каннодро зи мо бирасонад касе салом В-он гах зи руи лутф бигуяд паёми мо: «Чун зикри хайри мо хама ширинии шумост. Дур аз мурувват аст бувад талх коми мо». Aз файзи оми шарбати норанц оцибат, Беш аз сиканцабин ба цахон шуд цавоми мо. Aзбаски оташам ба дил аст аз гами кабоб, Сузад самандаре, ки кунад цайди боми мо. Мушкил, ки рузи хашр барорем сар зи хок, То буи цурмае нарасад бар машоми мо.
(Накл аз сафхаи 9 «Девон»-и Мирзо Иштихо мутахаллис ба Саргашта ва ё гохе мутахаллис ба Иштихо).*
flap oopan Tacx,ex, Ba Tax^n^ Tacxex Ba TaxKHK gap 6opau hk khto6 a3 Mya.rah$e, kh MyTaa^^HK 6a 3aM0Hxou nemuH acT Ba gacTpacH 6a y HecT, HaHg Mapxraa gopag.
ABBa^, kh a3 xaMa 60A0Tap acT, Tax3u6 e Taxpupu khto6 acT Ba hh $aKaT a3 yxgau Kace 6apMe0Hg, kh HAMy goHHmu y gap xaggu HaBucaHgau aamu khto6 6omag, to 6uTB0Hag umTu6oxoTH HomH a3 Fa^aTH Hyccox Ba e MyTap^HMHHH khto6po hcaox KyHag Ba MaT0^u6u 30ugp0 xa3$ Ba gap cypaTH Hue3 MaT0^u6e 6ag-0H 6uH$30Hg, to ko6hah $axM Ba gapK maBag. flap hh Kop MaT0^u6u khto6h aora 6a TaBpu komhj Ba 6ugyHH xeH KaMy 3HegH upoa Merapgag. Ammo, gap xaKHKaT, khto6h xocha a3 hh Kop khto6h ^agugecT, kh HaTH^au Kopu MyxaKKHK Ba Myxappup acT. Mhcoah komhah HyHHH TaxKHKe Taxpupu YK^ugyc acT, kh Xo^a Hacupu TycH HaBHmTaacT. nangocT, kh hh Kop ^aKaT gap MaBpugu khto6xoh hamh HMK0Hna3up acT Ba HaMeTaBOH, Maca^aH, gap MaBpugu geBOHH metp e MaTHH aga6uu HacpH, HyH «ry.mcT0H»-H CatgH e «^06ycH0Ma» HyHHH Kopepo Kapg. Bapxe a3 KyTy6u $y3a^0H mo Hue3 6a HyHHH Taxpupe gopag, mhcah «Ca6KmuH0cH»-H MaAHKymmyapo Baxop e «roxmyMopH»-H TaKH30ga.
MapxH^au gyByM e paBHmu gyByM Tacxexu MyTyHH aga6H Ba metpH 6ap acocu Hycaxu xaTTH acT, kh MaB^yg acT e gap gacTpac acT. flap hh paBHm HKe a3 Hycxaxo, MatMy^aH KagHMTapuH Hycxa Ba roxe Hycxau ^agugTape, kh caxexTap MeHaMOHg, 6a yHBOHH Hycxau acoc e 6a KaBAH apa6xo Hycxau Mogap (yMM) hhthxo6 MemaBag Ba MaTHH aompo 6ap noHH oh Mery30paHg Ba $aKaT gap MaBopuge, kh u6opaT MaFmym acT e Fa^aT 6a Ha3ap MeoHg, a3 pyu Hycxaxou gurap Tacxex MeKyHaHg. BexTapuH Kop hh acT, kh Hycxa6aga^x0H MyxHM xaMa 3a6T maBag, to arap axeHaH Mycaxxex umTu6ox Kapga 6uTaB0H a3pyu Hycxa6aga^xo 6a cypaTH caxex gacT e$T. Ma6H0H hh paBumpo aAAOMa MyxaMMagu ^a3BHHH - HaxycTHH 6op ycTyBop Kapg Ba KyTy6e HaHgpo 6ag-HH paBHm Tacxex Kapg. «KaAHAa Ba flHMHa»-H Tacxexu My^ra6ou MuHaBH xaM HaMyHau gurape a3 hh Kop acT Ba, a^6aTTa, HaMyHaxou Mymo6exu hh Kopxo Huc6aTaH KaM acT Ba F0Au6aH paBHmu cogaTape gap nem rupu^Ta MemaBag.
MapxHAau ceByM, gap xaKHKaT MaAFaMaecT a3 Bupoumu MeKOHHKH Ba Tacxex 6a paBHmu gyByM, kh yc^y6u caxexu hamh komhmh gap oh MypooT HaMemaBag Ba gap HaTH^a khto6 $aKaT 6a cypaTH 30xupaH opocTae upoa Merapgag, 6ugyHH oh kh ax.™ TaxKHKpo KOMHAaH po3H KyHag.
Tacxexn geBOHn ASyncxo^n ATtnMa Hh khto6 u6THgo 6a Bacu^au Mup30 X,a6u6H Hc^axoHH* MyTaxa^^uc 6a flacTOH (MyTaBa^OH 1311 x.K./1893-1894) Tacxex Ba gap 1302 x.K./1885 gap ^ycTarnaHHH (HcT0H6yA) Hon myg, kh a3 pyu oh KHTo6$ypymHH «Matpu$aT»-H fflepo3 gap 1360 maMcH Honu gurape MyHTamup Kapg. Mup30 X,a6u6 BOxaHOMae xaM gap 13 ca^xa 6apou hh khto6 TaxHH Kapg, kh gap oxupu oh Hon mygaacT Ba 6ucep ko6hah ucTH^oga acT, kh MyTaaccu^OHa gap Honu okoh Pacraropu OacoH xa3$ mygaacT Ba hh, a^6aTTa, 6a ^y3 pucoAau KynaKecT, kh xyg ByucxoK gap 6opau acoMHH aF3HH 6a TaH3 HaBHmTaacT, kh gap Hyx 606 TaH3HM myga Ba gap 12 ca^xa gap xoTHMau geBOHH ByucxoK OMagaacT. Mup30 ^a6u6 6a hh pucoAa yHBOHH «OapxaHru «fleB0H»-H ATtHMa» gogaacT, Ba^e, 30xupaH, hcmh BOKeuH oh puco^au «Hyx 606» 6ygaacT, kh hh hompo xygu ByucxoK 6ag-0H goga 6ygaacT.
ByucxoK xyg gap xoTHMau hh puco^a MeHaBucag: «AKHyH arap Kace nypcag, kh xuKMaT hhct, kh hh ^aTOH^ 6a Hyx 606 6aeH KapgH?» ^aBo6 hh acT, kh agagu gax agage gap xaggu KaMOAacT Ba Hyx MyHTaxou HyKcoH Ba gurap oh kh HyH 6aHgarH MaBAOHO
Убайди Зоконй «Дах фасл» фармуда, мо «Нух боб» ихтиёр кардем, то ин аз он мумтоз бошад» (3, с. 292). Ва ин ишораест ба рисолаи «Дах фасл» ё китоби «Дах фасл», ки дар куллиёти Убайди Зоконй чопи Махчуб омадааст ва дар он лугот ба хазл маъно шудааст ва Буисхок «Дах фасл»-и Убайдро ба мустароххона ва «Нух боб»-и худро ба матбаххона ташбех кардааст. Зеро ки аз шеъри Убайд буи банди шалвор меояд ва аз сухани худаш роихаи суфра. Ва аз ин гузашта, то он чо ки ин хакир тахкик кардааст, калимаи «фарханг»-ро дар кутуби лугати форсй ба маънои донишу акл ва адаб донистаанд ва дар садаи хаштум ва авоили садаи нухум хануз дар Эрон ба маънои китоби лугат ^Сдопагу), комус (lexicon), вожанома (уосаЬикгу) ё фарханги луготи мушкила (glossary) ба кор намерафтааст ва, зохиран, ибтидо дар Х,индустон бад-ин маъно ба кор бурда шуда. Пас баъид аст, ки Буисхок номи рисолаи худро «Фарханги «Девон»-и Атъима» гузошта бошад ва окои Растагори Фасой хам аз Мирзохабиби Исфахонй дар ин номгузорй таклид кардааст. Дар холе ки эшон нусахи хаттии мутааддиде аз девони Буисхокро дар даст доштанд, ки зохиран дар хеч кадом чунин номе наёмадааст. Дар «Девони албиса»-и форсй хам ба таклиди Буисхоки Атъима фарханги кучаке омадааст, ки номи онро «Дах васл» гузоштааст (ишора ба васла ва катаоти порча ва либос).
Зимнан ин ки Буисхок навиштааст: «Адади дах ададе дар хадди камол аст ва нух мунтахои нуксон» (3, с. 292), зохиран ишорааш ба ояи каримаи «тилка ашаратун комилатун» (5, 2/196) / ин дахаи тамом аст, ки мефармояд ин дах комил аст ва лизо хар чй аз дах камтар бошад, нокис аст, ки Буисхок ба таъбири латифе гуфтааст, ки нух мунтахои нуксон аст, яъне агар адади камтар аз дах нокис бошад, пас аз адади як нуксон шуруъ мешавад ва ба нух хатм мешавад, ки охири нуксон аст ва чун ба дах бирасад, адади комил ба даст меояд ва дар ин таъбир хостааст хафзи чанох ва тавозуъ кунад, ки агар Убайд дахро интихоб кардааст, ки адади комил аст, ман нухро интихоб мекунам, ки хадди аълои нуксон аст».
На^изахри Буисхок
Буисхоки Атъима бисёре аз газалиёти худро ба иктизои газалиёти шуарои пеш аз худ сурудааст. Мирзо Х,абиби Исфахонй ба назари худ шеърхоеро, ки улгуи Буисхок будааст, пеш аз хар газал зикр кардааст ва дар бисёр аз ин улгухо иштибох кардааст. Окои Растагори Фасой пиндоштаанд, ки Буисхок худ ин сармашкхоро пеш аз хар газал навиштааст ва, лизо, дар мукаддимаи «Куллиёт»-и Буисхок навиштаанд, ки Буисхок 129 газалро дар чавоби шоирони мухталиф сохтааст, аммо дар 12 маврид дар интисоби шеър ба гуяндаи вокеии он дучори хато шудааст.
Вале, дар хакикат, ин Мирзо Х,абиб будааст, ки дучори хато шудааст, на Буисхок. Чи тавр мумкин аст, Буисхок, ки муриди шох Неъматуллохи Валй буда, шеъри уро ба Мавлоно Румй нисбат дихад ё шеъри Саъдиро ба Салмони Совачй мансуб кунад? Ва ачиб аст, ки окои Растагор нусахи хаттиро дар даст доштанд ва мутаваччехи ин нукта нашуданд ва интизор мерафт, ки эшон девонро аз руи нусхахои хаттй ва ба вижа аз нусхае, ки дар 842, яъне худуди 15 сол баъд аз фавти Буисхок навишта шудааст, тасхех фармоянд ва матне мутобики асл ироа кунанд ва аз изофоти Мирзо Х,абиб ичтиноб намоянд ё онхоро дар хошия биёваранд. Масалан, Мирзо Х,абиб бо дидани Маснавии кутохе ба матлаи
Х,ар он нон, ки талх аст уро сиришт, Гараш худ ба чангол хоуй сиришт.
Mucpae a3 hk MacHaBH 6a egam OMaga Ba nHHgomTaacT, kh a3 Hh30mh acT Ba, .ra3O, gap 6o^oh oh HaBHmTaacr: Hh30mhh raH^aBH ^apMoag: «Arap 6afeaH 30fh 3y^MaT cupumT».
Ba okoh PacTaropu OacoH 6ugyHH TaxKHK hh MacHaBupo 6a yHBOHH «MacHaBH gap HaKH3au Hh30mh» Hon KapgaaHg (c.89). ^ap xo^e kh, aBBa^aH, Mucpau Ma3Kyp a3 Hh30mh HecT Ba a3 A6gy.raoxH X,oth$h, xaMmupa3ogau A6gyppaxMOHH ^omh acT. HyHOH kh gap «OTamKaga»-H 03ap OMagaacT (6, c. 81) Ba X,oth$h gap 927 x.K. / 15791580 $aBT KapgaacT, atHe gypycT cag co^ 6atg a3 EyucxoK. nac, 6emaK EyucxoK HaMeTaBOHucTaacT gap 6apo6apu oh HaKH3a 6uryag. nac, gap hh Kopu Mup3O X,a6u6 gy umTu6ox,H a3HM acT: aKe oh kh metpu XpTH^upo 6a Hh30mh Huc6aT gogaacT Ba gyByM, oh kh TaTa66yu EyucxoKpo HaTaBOHucraacT Tamxuc 6uguxag, kh a3 KagoM moup 6ygaacT. Ba okoh Pacraropu OacoH 6o oh kh gap caxu^au 80-h MyKagguMau xyg Tacpex KapgaaHg, kh Mucpau «3ofh 3y^MaTcupumT» 6a hkth^oh metpu OupgaBcH acT, kh ry^Ta:
ffapaxme, ku manx acm eaupo cupuwm, rapaw 6apmwoHu 6a 6oeu 6ux;uwm...
Ba 6o TaBa^yx, 6a hh kh gap MacHaBHH EyucxoK xaM gap ko^hhh HaxycTHHH 6aHT «cupumT» Ba «Ta^x» TaKpop mygaacT, 6exTap 6yga, kh MeHaBHmTaHg hh metp 6a hkth^oh metpu OupgaBcH acT, Ha Hh30mh Ba Ha X,oth$h Ba TaTa66yoTH gurape xaM xacT. Maca^aH, fflanx EaxoH KHTtae gopag gap khto6h «Hoh Ba xamo», kh 6o 6aHTH 3ep mypyt MemaBag:
fly^Mau mm, ku 6owad wy6xamK, ffap xapuMU Kab6a H6poxuMU noK. Hno oxup.
3uMHaH, EyucxoK Tetgogu 3uege a3 a6eT Ba Macopeu gurapoHpo Ta3MHH KapgaacT, kh gap xaBomHH khto6 3HKp HamygaacT. Xy^oca, oh kh HyH MaH a3 gugu ^yraTmuHocH 6a hh khto6 MeHHrapaM, graaM MexocT, kh khto6 gaKHKaH MyTo6uK 60 aKe a3 Hycxaxou xaTTHH gaxroHa Ba, 6a Buxa, Hycxau aBBa^H Hon Memyg Ba TaMOMH Hycxa6aga^xoH gurap gap 3epu ca^axoT ca6T Merapgug, to mh30hh cuxxaTH khto6 6a gacT oag. Maca^aH, gap MyKaggHMau khto6 uxTH^o^OTe 60 Honu Mup3O X,a6u6 guga MemaBag, kh gap Hycxa6aga^xoH 3aH.m oh ca^xa 3HKp HamygaacT Ba HaMegoHeM, kh gap Hycxau acoc hh ryHa 6ygaacT. Ou^Maca^, «MyHKapu3» gap caTpu gyByM gap Honu Ka6.ra «Ba3Ht» acT Ba gap ca^xau 6atg (c.4) caTpu naH^yM 6a ^oh «^apoHH» gap Honu Ka6.ra «$apHH» («^apaHH») acT Ba gap caTpxou mamyMy xa^TyM ^et^xou «Ky6aHg» Ba «py6aHg» gap Honu Ka6^H «Ky6ugaHg» Ba «py6ugaHg» 6a cypaTH mo3h acT, kh 6a a$to.m Ka6^ Ba 6atg TaHocy6u 6emTape gopag. ^ap ca^xau 195 caTpu HaxopyM 6aHTe apa6H OMagaacT, kh gap xaKHKaT HaTH^au gy6aHTH acT, kh gap caTpu mamyM Ba xa^TyMH c. 202 OMagaacT Ba 6oag 6atg a3 oh gy 6aHT 6omag, HyHOHKH gap c. 102-h Honu Ka6^H guga MemaBag Ba Mat^yM HecT, Hapo ohpo a3 hh KHTta ^ygo Kapga Ba 6a aBBa^u KHTtau gurape, kh gap c. 103-h Honu Ka6^H OMagaacT, Hac6oHHgaaHg Ba gap c. 197 6aHTH gaxyM 6oag gap oxupu KHTta Kapop rupag, HyHOHKH gap c. 107-h Honu Ka6^H guga MemaBag. A3 ^hxo3h BupoumH mhkohhkh hh3 6oag ry^T, kh 6ucepe a3 Bepry^xo 3Oug acT Ba MaH $aKaT 6apou hxthcop hk MaBpugpo 3HKp MeKyHaM. ^ap ca^xau 188 gap ra3a^e, kh 6a TaTa66yu Ca^MOHH CoBa^H OMagaacT, gap 6aHTH gyByM «fo3hh ac6» (60 Kacpu «e»-H fo3h) gypycT acT, HyHOHKH hh Tat6up gap ca^axoTH 29 Ba 261 xaM OMagaacT Ba TaMOMH Bepry^xou hh 6aHT 3Oug acT Ba H^OBa 6ap oh Kacpau «ac6» arap gypycT 6omag, Hapo 6atg a3 oh Bepry^
омадааст? Ва ин байт дар чанд фарханги форсй ба унвони шохид барои «гозии асб» зикр шудааст. Х,ак,ир чунон ки гуфтам, факат аз диди лугатшиносй ба ин китоб менигарам ва аз назари адабй бисёре аз абёти он бароям мубхам аст ва умедвор будам, ки бо мурочиат ба нусхабадалхо маънои онхо бароям равшан шавад, ки ин орзу бароварда нашудааст. Аз галатхои чопии китоб, ки кам нест, феълан сарфи назар мекунам, мисли «суфраи» дар с. 44 мукаддима сатри 6, ки «суфрой» чоп шуда ё «рухд мани мискин» дар с. 5, ки «арвохи ин мискин» чоп шудааст, ки бемаънй аст ё «нахз» дар с. 275, ки аз лихози кофия дуруст нест.
Бо хамаи мулохизоте, ки дар боло зикр шуд, чопи ин китобро бояд ба фоли нек гирифт ва аз захамоти окои Растагори Фасой дар тахияи хавошии бисёр ва тавзехоти муфиде, ки афзудааст ва нусхабабалхое, ки ба хар хол овардаанд, сипосгузорй кард ва, агар матолибе арз шуд, барои бехтар шудани кор дар чопи баъдй аст, вагарна ин бандаи хакир хар асаре, ки ба бозори илм ва маърифат ояд, бар дидаи миннат мегузорам, ва аз ноширону мусаххехон ва муаллифону мутарчимон нихояти ташаккурро дорам.
Тавзехот
С.127. С. Абёти мазкурро мусаххехи «Куллиёт»-и Атъима Мансур Растагори Фасой дар сафхахои чихилу як-чихилу се овардааст.
Тафтозонй Саъдуддин Масъуд ибни Умар ибни Абдуллохи Хуросонй - файласуф, олим ва мантикшиноси форсу точик. Соли 1320 дар дехаи Тафтозони Нисо таваллуд ёфта, соли 1392 дар Самарканд фавтидааст. ^утбуддини Розй ва Аздуддини Ичй устодони у буданд. Асархояш ба масоили фалсафа, мантик, сарфу нахв ва илми баён омаданд. «ал-Мухтасар-ул-маонй» ва «ал-Мутаввал» аз чумлаи таълифоти у мебошанд.
С. 128. с. Дар пешгуфтори Растагори Фасой (с. 112) истинодан ба «Тухфаи Сомй»-и Сом Мирзо боз як шоири атъимасаро - Хизрии Астарободй зикр шудааст.
Дар катори шоирони атъимасаро адиби маъруфи асри XIX Мовароуннахр Абдулкодирхочаи Савдоро номбар кардан зарур аст, ки бо сабабхои маълум дар Эрон иштихор надорад ва эчодиёти у аз мадди назари мухаккикони эронй дур мондааст. Ашъори Савдо соли 1958 дар Точикистон ба чоп расидааст (7). Х,амчунин кобили зикр аст, ки мунтахаби ашъори Абуисхоки Атъима аз руи девони истонбулии у соли 1975 ба эхтимоми академики Академияи илмхои Ч,умхурии Точикистон Абдулганй Мирзоев ба чоп расидааст. Дар пешгуфтори муфассал, ки 73 сафхаро дар бар гирифтааст, А. Мирзоев хаёт ва эчодиёти шоирро мавриди тахлили амик ва хамачониба карор додааст (8).
С.. Мирзо Х,абиби Исфахонй (ваф. 1311 х.к) аз равшанфикрони карни XIV-и хичрии камарии Эрон аст. У ба тоифаи алибеглуи каробогй мансуб буда, дар шеър «Дастон» тахаллус мекард. Аз ахолии Бан - аз ободихои аъмоли Исфахон буд, бино бар ин бо нисбаи «Исфахонй» шухрат дорад. Тахсилоти ибтидоияшро дар Исфахон ва Техрон ба анчом расонидааст. Мирзо Х,абиби Исфахонй хаттоти хеле мохир буд. Аз чумла Мучтабои Минавй нусхаи хаттии тарчумаи «Хочй Бобои Исфахонй»-ро, ки тавассути Мирзо Х,абиби Исфахонй сурат гирифтааст, пайдо кардааст. Муддате дар Багдод тахсил кардааст. Соли 1283 х.к. бо иттихоми хачв кардани сипахсолор Мухаммадхони Садри Аъзам мавриди таъкиб карор гирифта, ба Туркия гурехтааст. Соли 1311/1893-1894 дар Истонбул даргузашт ва уро дар доманаи кухи Улудог ба хок супориданд.
Мирзо Х,абиб аз адабиёти Ачабу Араб хуб огохй дошт, бо забонхои туркию
фаронсавй ошной доштааст. Аз осори уст: «Авоиди милал» (1302), «Барги сабз»
(1304), «Хат ва хаттотон» (1305), тарчумаи «Х,очй Бобои Исфахонй», чопи «Девон»-и
Убайди Зоконй, Буисхоки Атъима, «Девони албиса»-и Низоми ^орй ва гайра.
Пайнавишт:
1. Кристенсен, Артур. Ирон дар замони Сосониён. Тарцумаи Рашид Ёсимй. - Теурон, 1379. - 711 с.
2. Бауор ва адаби форсй. Ц. 1. - Теурон, 1350. - 556 с.
3. Абуисуоц Цамолуддн Халлоци Шерозй маъруф ба Буисуоци Атъима. Куллиёт. Тасуеуи Мансури Растагор. - Теурон: Маркази нашри мероси мактуб, 1382. -131+330с.
4. Низоми Цорй. Девони албиса. - Цустантания, 1302. - 208 с.
5. Куръони карим. Матни тарцумаи тоцикй ва тавзеуоти Мууаммадцон Умаров. -Душанбе: Эр-граф, 2011. - 604+XXVII с.
6. Озар, Лутфалибек. Оташкада. - Бамбай, 1299.
7. Савдо Абулцодирхоца. Мунтахабот. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоцикистон, 1958. - 148с.
8. Мирзоев, Абдулганй. Абуисуоц. - Душанбе: Дониш, 1971. - 148 с.
Reference Literature:
1. Christensen, Arthur. Iran in the Epoch of Sasanides. Translation into Persian by Rashid Yosimi. - Tehran, 1379 hijra.- 711 pp.
2. Bahor and Persian literature. V.1. - Tehran, 1350 hijra. - 556pp.
3. Abuiskhok Djamoluddin Khalloji Sherozi Known as Buiskhok Atimi. Collection of Works. Commentaries by Mansur Rastagor. - Tehran: Central publishing-house "Written Heritage", 1382 hijra. - 131+330pp.
4. Nizom Kori. Divan of Clothes. - Constantinopol, 1302 hijra - 208 pp.
5. The Holy Koran. Tajik Translated texts and Commentaries by Mukhammadjokn Umarov. -Dushanbe: Er-Graph,2011. - 609+XXVIIpp.
6. Ozar, Lutfalibek. Otashkada (The Temple of Fire-Worshippers) - Bombay, 1299
7. Savdo Abdulkodirkhuja. Selected works. - Stalinabad: Tajikgosizdat (Tajik State publishing-house) 1958. -148 pp.
8. Mirzoyev, Abdughani. Abuishak. - Dushanbe: Knowledge, 1971. - 148pp.
