Научная статья на тему 'РЕТАРДАЦИЯДАН ФОЙДАЛАНИШДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ АДИБЛАРИ УСЛУБИДАГИ ИНДИВИДУАЛЛИК ВА УНИВЕРСАЛЛИК'

РЕТАРДАЦИЯДАН ФОЙДАЛАНИШДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ АДИБЛАРИ УСЛУБИДАГИ ИНДИВИДУАЛЛИК ВА УНИВЕРСАЛЛИК Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ретардация / роман / хронотоп / муаллиф услуби / пейзаж / портрет. / retardation / novel / chronotope / author's style / landscape / portrait.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Баҳор Тўраева

Мақолада эпик асарларга хос композицион усул – ретардациядан фойдаланишда адиблар услубидаги индивидуаллик ва универсаллик аниқланиб, лирик чекиниш, киритма воқеалар, ривоят, эпиграф, муфассал портрет, персонаж характеристикасини беришда ижодкорлар услубига хос муштараклик – персонажнинг ўтмиши ҳақида ҳикоя қилиш, пейзажнинг параллел ва контраст тасвири каби композицион воситаларнинг бирламчи характерга эга эканлиги асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article reveals the individuality and universality of the writers' style in the use of the compositional method – retardation, characteristic of epic works, and it is substantiated that the primary nature of such compositional means as lyrical digression, introductory events, narration, epigraph, detailed portrait, common to the style of authors in characterization of the image a narration about the character’s past, a parallel and contrasting image of the landscape.

Текст научной работы на тему «РЕТАРДАЦИЯДАН ФОЙДАЛАНИШДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ АДИБЛАРИ УСЛУБИДАГИ ИНДИВИДУАЛЛИК ВА УНИВЕРСАЛЛИК»

РЕТАРДАЦИЯДАН ФОЙДАЛАНИШДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ АДИБЛАРИ УСЛУБИДАГИ ИНДИВИДУАЛЛИК ВА

УНИВЕРСАЛЛИК Бахор ТУРАЕВА

Узбекистон давлат жах,он тиллари университети доценти, филология фанлари доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.11097735

Аннотация. Мацолада эпик асарларга хос композицион усул - ретардациядан фойдаланишда адиблар услубидаги индивидуаллик ва универсаллик аницланиб, лирик чекиниш, киритма воцеалар, ривоят, эпиграф, муфассал портрет, персонаж характеристикасини беришда ижодкорлар услубига хос муштараклик - персонажнинг утмиши уацида уикоя цилиш, пейзажнинг параллел ва контраст тасвири каби композицион воситаларнинг бирламчи характерга эга эканлиги асосланган.

Калит сузлар: ретардация, роман, хронотоп, муаллиф услуби, пейзаж, портрет.

Abstract. The article reveals the individuality and universality of the writers' style in the use of the compositional method - retardation, characteristic of epic works, and it is substantiated that the primary nature of such compositional means as lyrical digression, introductory events, narration, epigraph, detailed portrait, common to the style of authors in characterization of the image - a narration about the character's past, a parallel and contrasting image of the landscape.

Key words: retardation, novel, chronotope, author's style, landscape, portrait.

Ретроспекция ва проспекция сингари ретардация хронотопнинг ифода усулларидан бири х,исобланади. Ретардация (лот. retardatio - секинлашув) - кульминацияга карама-карши адабий усул булиб, матнга сюжетдан ташкари элементлар: табиат ва интерьер тасвирлари, лирик чекинишлар, фалсафий мулох,азалар, монологлар, туш тасвири, бир хил эпизодларни киритиш оркали сюжет хдракатининг ривожланиши секинлаштирилади [3]. Адабиётшуносликда антиклимах (юн. ami - «карама-карши» ва клгмал - «зинапоя») термини билан синоним равишда кулланилади. Ретардация одатда иккинчи даражали персонажлар, кистирма эпизоднинг киритилиши оркали х,ам юзага келади, сюжет вокеаларининг маромини тухтатиб куяди [ 1].

«Асрни каритган кун» романида «Найман она», «Чингизхоннинг ок булути», «Раймали ога ва Бегимой» ривоятларининг кистирма эпизод шаклида киритилиши, Совет -Америка «Демиург» конвенцияси асосида коинотга 1-2 ва 2-1 паритет фазогирларининг учирилиши, «хджм жихдтидан Ерга тенг келадиган геобиологик жойни эгаллаб турган Тукайтуш сайёрасида аклли мавжудотлар»[1; 131 -б.] яшаши хдкидаги ёндош сюжет чизиги, ёзувчининг лирик чекиниши ва фалсафий мушохддалари, Уккубола, Эдигей, Абутолибнинг туши асар вокеаларининг маромини секинлаштирган, параллел сюжет чизиги хдракатланганда, биринчи сюжет вокеалари тасвири ёзувчининг ижодий ниятига кура буткул тухтатилган. «^иёмат» романида Авдий Каллистратовнинг Худо, хдёт, инсонийлик тугрисидаги мулох,азалари, унинг утмиши хдкидаги ретроспектив хотиралари, «Олтовлон ва еттинчи» грузин балладасининг киритма эпизод шаклида ифодаланиши, Пушкин музейида София муганнийларининг «Кеча курбони», «Сабийларни тахдирлаш», «Малоиклар ноласи» каби Инжил эх,тирослари дин-иймон йулида азият ва риёзат

чекканларнинг огир алангали кушикларини куйлаш эпизоди, Исо Масих ва Понтий Пилат мубохасаси, Бустон Уркунчиев ва Акбаранинг туши, портрет ва пейзаж тасвирлари асосий сюжет вокеаларини секинлаштирган. «Кулаётган тоглар» романида Мангу кайлик афсонаси вокеалар окимини секинлаштириш баробарида ечимга кадар асосий вокеаларга сингиб кетган. «Кассандра тамгаси» романида кахрамоннинг фалсафий мушохадалари, портрет, пейзаж тасвири, Филофей ва Энтони Юнгернинг мактублари, Боркнинг туши сюжет вокеаларининг секинлашувига сабаб булган. Самовий рохиб Филофейнинг Рим папасига йуллаган мактуби иккинчи бобни тулик, олти уринда «Худо хакки, факсни учира курманглар» кириш гапи билан бошланувчи Энтони Юнгернинг Роберт Боркка факс оркали юборган жунатмалари саккизинчи бобни кисман ташкил килади, эпилог эса Филофейнинг видо мактуби, «Сен билан ва сендан кейин курган-кечирганларим» сарлавхали тавба-тазарруси ифодаланган хатлардан иборат. Асарда мактублар сюжетнинг мухим таркибий кисмларини, кахрамонларнинг характер-хусусиятини очиб бериш вазифасини бажарган. Мактублар кахрамонларни тавсифлашнинг асосий воситаларидан бири сифатида Филофейнинг инсоният келажаги борасидаги ташвишлари, инсон генофонди буйича космосдаги кашфиётларидан тортиб, экспериментал биологиядаги ихтироларигача, хаммасининг аянчли окибатларидан виждонининг азобланиши; президентликка номзодини куйган Оливер Ордок вазиятни уз томонига огдириш учун, унинг таъбири билан айтганда, «Ерда туриб елкасини Филофейга тутадиган, вазиятни бузадиган, ...сувни лойкалатадиган киши» [III; 156-б.] Роберт Боркни даргазаб оломон гирдобига ташлаши билан боглик вокеаларни ифодалайди. Мактуб характернинг узлигини намоён килишнинг бадиий шакли булиб, унда унинг индивидуаллиги, узига хослиги намоён булади.

«Дашту далаларда» романида Эшкул полвоннинг утмишида руй берган вокеалар -кайнотаси Усаркул баттол ва Фармонов билан боглик хотиралари, аждахо хакидаги турли афсоналари, Эшкул полвоннинг инсон ва жондорлар хакидаги уй-мулохазалари, Бузбури баъзан инсон, баъзан жондор шаклида тушига кириши; Саъдулла, рассом, Усаркул баттолнинг аёлига ошик булган йигит ва Туланбойнинг аёли Ойгулга ошик булган йигит каби иккинчи даражали персонажларнинг асарга киритилиши, портрет ва пейзаж тасвири сюжет вокеалари маромини сусайтиради.

«Коракуюн» романида Донишота ривояти, Окбута ва Бардам чол иккинчи даражали персонажлари, Тошполвон ва Бибисора кистирма эпизоди, ^оракуюннинг аждоди Оларит кистирма эпизоди, инсонларнинг табиатга бераётган ситаму озорлари, олам ва одам муносабатлари хакида Донишота хамда ^алайбекнинг мушохадалари, кахрамонлар портрети, пейзаж тасвирлари асосий сюжет вокеаларининг секинлашувига сабаб булган.

Романларда сюжет динамикасининг секинлашувига сабаб булган бадиий омиллар вокеалар маромини бошкариш баробарида драматизм, чукур лиризм ва романтик буёкдорликни юзага келтирган. Романларда замон ва макон куламининг кенгайишига, характер кирраларини ёркинрок очишга, ёзувчининг шакл ва мазмун бирлигига эришишдаги махоратини ифодалашга, асарнинг бадиий-эстетик таъсирининг кучли булишига хизмат килган.

Иккала адиб романларида хам ривоят ва афсоналар кулланилган, аммо фойдаланиш услубида жиддий фарк мавжуд. Асосий сюжет вокеаларига параллел холда ривоят ва афсонани келтириш Ч.Айтматовга, утмиш ва хозирни туташтириш эса Н.Норкобилов услубига хос. Чингиз Айтматов романларида тарихий, диний ривоятларни келтирганда, уз

бадиий замонида эркин харакатланолмайди, боиси тарихий хакикатни бадииятга кучиришда хакикатга содиклик конуниятига буйсунади. Нормурод Норкобилов эса ривоят ва афсоналарнинг сюжетини, мотив ва образларини бугунги кун вокеаларига сингдиради, яъни стилизациялайди.

Чингиз Айтматов услубига хос жихат шундаки, баъзан портрет ва пейзаж тасвири, персонаж характеристикасини муайян кахрамон тилидан беради, бу холат асар полифониясини таъминлайди. Н.Норкобилов лирик чекиниш, портрет, пейзаж тасвирини асосан муаллиф нутки оркали ифодалайди, аммо Ч.Айтматов услуби билан муштарак жихати шундаки, кахрамонларнинг ички ва ташки портретини яратишда персонажларнинг таъриф-тавсифларига таянади. Портретнинг бир уринда тулик ёки турли уринларда сочма холда ифодалашга кура адиблар услубида фарклилик кузатилади. Н.Норкобилов романларида портрет тасвирини хеч качон бир уринда батафсил бермайди, асарнинг турли уринларида сочиб ташлайди. Ч.Айтматов романларида эса хар икки жихат намоён.

К.Б. Кубдашева портретнинг икки турини изохлайди: «Статик портрет объектив, нисбатан баркарор ва узгармас куриниш белгиларини: баландлик, гавда тузилиши, терининг ранги, кузлар ва сочларни акс эттиради. Динамик портрет юз ифодалари ва имо-ишоралар, юриш хусусиятлари ва тана харакатлари, нутк услуби (овоз, интонация, талаффуз) комбинациясини уз ичига олади» [2]. Х,ар икки адиб романларида статик ва динамик портрет хусусиятлари уйгунлашади. Динамик портрет психологик портрет каби кахрамоннинг ички дунёси ва хиссий холатини очиб бериш усули булиб хизмат килади. Адиблар кахрамонлар динамик портретини яратишда ташки куринишнинг батафсил тавсифини бир уринда умуман бермайди, балки белгиларини бутун матн буйлаб сочиб юборишади. Тафсилотлар вокеалар ривожига монанд узгариб туради, кахрамонларнинг янги кирралари, уларнинг ички дунёси, рухияти манзаралари очиб берилади, одатда кахрамон билан биринчи учрашувда унинг статик портретини яратиб, унда кахрамоннинг ташки куринишини батафсил тасвирлашади. Н.Норкобилов романларида «келбатидан от хуркадиган»^; 71-б.] Эшкул полвон, «юзи ва буйни шамолу куёшдан корайган, бадани эса оппок»^; 58-б.] Туланбой, «пачак-пучок жУралари»[V; 58-б.] - Зунун ва Рузикул, «париваш коракуз нигор эмас, куйкузли оддийгина киз, юзи хам сутга чайилгандай оппок эмас, рангпаргина»^; 153-б.] Ойгул тасвири статик портретга ёркин мисол булади. «Худди кафасга тушган буридай, чох буйлаб изгиш-у, дам-бадам бошини кутариб, юкоридаги туйнукка алам-ла бокиб куйишдан бошкасини билмаган»^1; 58-б.] Эрман, «уктам нигохида хамдардликдан ташкари, кахрга ухшаш нимадир доимо оловланиб турган» Ойбекач, «юзида уша истехзоли ним табассум, куз илгамас имо-ишоралар билан мазкур хавфли жараённи зимдан бошкараркан, хар сафар маросим сунггида гохида индамай туриб кетадиган»^1; 115-б.] Итолмас тасвири асосида динамик портретни яратади.

Ёзувчи портретни бошка персонажлар тасаввури, мулохазалари, идрокига таяниб хам яратади. Эшкул полвон Саъдуллага гайриихтиёрий равишда бокаркан, бундан хайратланади: «Унинг оппок, семиз бармоклари ва тиззалари устига тушиб турган корнига куз ташларкан, уни оппок эшаккуртга ухшатади[V; 101-б.]. Эшкул полвоннинг ухшатиши оркали унинг Саъдуллага антипатиясини яккол сезиш мумкин. Ёки Эшкул полвонни бир умр даштда подачилик килишига сабаб булган кимса - Бойгози кални таърифлаганда, унга нисбатан ижобий муносабати буй курсатади: «Тили аччик булгани билан юраги тоза эди. Одам боласининг мудрашига йул куймасди, уликка ухшаб сулжаймай, тетик юр, деб доим

хаммани тергаб, турткилаб юрарди. Элга кайвони буладиган одам эди. Унинг рухини ардоклаб, опкеб берган утовини узок йил тутдим, кигизлари чириб, чуплари адо булгунча тутдим. Кейин ташлаб юборишга кузим киймай, барини ^изилкоянинг пойига обориб кумдим. Рахматли коядай викорли эди. Бунака одамлар хамиша кам булган!»[У; 156-б.]. Асарда бир канча персонажларнинг ички ва ташки портретига хос чизгиларга Эшкул полвон нигохи оркали разм солинса, бир неча персонажларнинг Эшкул полвонга нисбатан тавсифлари хам келтирилади. «1-жадвалга каранг».

1-жадвал

Эшкул полвоннинг ички ва ташки портретига берилган тавсифлар

Гайдар Поччанинг жасадиям буникидан кам эмас-да! ..Дутурган пайтида, энг яхшиси, хадаха оёкни кулга олган маъкул, эмасам, ерга наматдай чузиб ташлайди![V; 19-б.]

Саъдулла Омисизда, отам, омисиз, маданият нималигини тушунмайсиз[У; 65-б.]. Иягингиздаги соколни демаса, лекин сиз хеч хам карига ухшамайсиз. ^оматдан худо берган экан, икки бетингиз кип-кизил...[У; 66-б.].

Ойсулув Отангни булиши шу, болам. Сенинг тугилишингни биз ун йилдан ошик кутганмиз, хеч буйимда булавермаса-да, отанг менга бир огиз аччик суз айтмаган. Сен тугилганингдан кейин хам бошка эркакларга ухшаб дупписини осмонга отмаган. Даштни бошига кутариб бакирмаган[У; 95-б.].

Улаш коранинг мехмони (исми келтирилмаган) бу одам хамма катори мутеларча кул ковуштириб утирмаган, даврга нисбатан узига хос тарзда исён кутарган. Сизга-бизга ухшаб хатти-харакатининг окибатини эмас, купрок элнинг манфаатини уйлаган[У; 158-б.].

Бир канча персонажларнинг тавсифи оркали Эшкул полвон ва Собитжон образларини яратиш махоратида адиблар услубида муштараклик кузатилади. ^ахрамонларнинг индивидуал хусусиятларини очишда жамиятдаги турли катлам вакилларининг тавсифлари узига хос ахамият касб этади. Бундан кахрамон микрохронотопининг турли ракурсдаги намоёни юзага келади.

Окбута закий нигохи оркали Хонтура ва унинг угли ^алайбекнинг ички портретига назар солади: ^алайбекдек окил, серандиша, лутфи тотли йигит шу сухтаси совук банданинг зурриёди эканига ишонгиси келиб-келмай, Хонтуранинг тунд афтига бир муддат тикилиб колади. ...Хонтуранинг обруйи юксак эмас, уртадан паст даражада. Бадгир ва майдагаплиги боис хамиша кишилардан дакки еб юради. Х,озир хам нокис феъли туфайли кимдандир дашном эшитган шекилли, ранги чикмай турибди^; 27-б.]. Хонтуранинг ички портретига хос белгилар ^алайбекнинг ховлисига, Эрманни куриш учун Туякуз водийсига борганда янада теранлашади. ^алайбекнинг маънавий-рухий оламига хос кирралар асарнинг турли уринларида - Окбута, Донишота, Эрман, Бибисоралар билан муносабатларида аёнлашади.

Персонажнинг узига тавсиф бериши бандиликдан кутулиш амру махоллигини англаган Эрман монолог-мулохазасида намоён булади: «Ахир у кул эмас, Кукалабош

кавмининг эркин, узига ишонган йигитларидан бири эди-ку! Нечун ярамас ^оракул унга кул каби муомала килмокда?^Г; 55-б.] ёки Ойбекач узини «Худо урган бир саркашман-да», деб уйласа, бошкалар хам «Ур, жуда ур!»[УГ; 153-б.] таърифини беришади. Ойбекач микрохронотопини ички портрет оркали очишда халк достон ва ривоятларидаги Тумарис, Холбека образига хос хусусиятларни стилизациялайди: «утган улуг момоларнинг зукколиги ва ёвкурлиги Ойбекачга мерос сифатида утган эмасми, бунинг бари жувон вужуди ва шуурида акс этиб, окибатда, унинг идрок этгани шу булди - бу ёруг оламга келиш бахтига муяссар булган хар бир тирик жоннинг зиммасида эртанги хаёт ибтидоси мавжуд, яъни тирикликнинг келгуси тебраниши бугунги авлоднинг гувранишига боглик»^Г; 100-б.]. Н.Норкобилов романларида фольклор образларини стилизациялаш натижасида кахрамонларнинг миллий-маънавий киёфасини яратиш баробарида уларнинг микрохронотопини теранлаштиради.

Ч.Айтматов романларидаги статик портрет намуналари куйидагилар: ^оранорнинг «кузлари бирам чиройли, намчил тортган бу йирик, тиник кузлар болаларники сингари ёкимли ва умидвор»[1; 102-б.], Уккубола (илгари канака эди - корамагиз юзлари бугдой рангида товланар, коп-кора кузлари чакнаб турар эди), яна бунинг устига, гуручдай тишлари тушиб кетибди [I; 17-б.], Казангапнинг хакикий дашт одами эканини жазирама иссик ва доимий шамолдан корайиб, котиб кетган юзларию сертомир, чандир кулларидан сезиб олиш мумкин. Огир мехнатдан барвактрок букчайиб колган елкалари махобатли осилиб туради, шунинг учун хам булса керак, узи урта буйли булса-да, буйни гознинг буйни сингари чузилиб кетгандай туюлади. Х,аммасидан хам кузлари узгача: кулимсираб турувчи бу коп-кора кузлар, одамнинг дилидагини сезиб тургандай эътибор билан бокади. Казангап уша кезлари кирк ёшлар атрофига бориб колган эди. Тозалаб кайчиланган кора мурти, бурул тортиб колган чукки соколи бу одамнинг ёшини анча улуг килиб курсатарди [I; 89-б.], Борк «бирдан бошига шляпасини кийди-ю, уз киёфасига кирди. Оломон олдида йирик суяклари туртиб чиккан, юзи кенг, кузларининг атрофларини ажин босган, лекин буйни хали бакувват, тишлари бутун, ок сочли чол турар эди. У Франкфурт журналистлари тили билан айтганда, «Кекса коя» эди[Ш; 239-б.]. Адиб статик портрет оркали инсон ва жонзот ташки куринишининг объектив, нисбатан баркарор ва узгармас белгиларини ифодалайди. Персонажнинг жамиятдаги урни, кайси катламга мансублигини курсатадиган белгилар Казангап, Борк ва Уккубола портретларида яккол кузга ташланади.

Муаллиф динамик портрет оркали кахрамонлар калбидаги рухий талотумларни тасвирлаган: Арсен Саманчин «Евразия» ресторанидан хайдалишнинг изтиробли лахзаларида «унинг боши айланар, юраги куксида гурсиллаб урар, бугунга мулжаллаган ишлари энди битмаслигини уйлаб сикиларди»[1У; 27-б.].

Динамик портрет оркали Эртош Курчалнинг уммонига гарк Ойдананинг «ё мен юлдуз узангисида поп-шоу-бизнеснинг кенг ё майдонларига от куяман, ё романтизмнинг йиги-сигисини килиб, куним тиланчиликка колади!»[ГУ; 131-б.] кабилидаги аъмоли аёнлашади: «Кушикчи киз куй куйлаб, одамларнинг завку шавкларини бенихоя жунбушга келтириб чирмовукдай буралар, баданидаги барча аъзоларини жуш урдириб уйнатар, издихом эса бошдан-оёк важду жазавага тушиб, кушикчи кизни сира куйиб юбормас, кузлари билан уни нак еб куйгудай, карс урар, кийкирар, Арсен эса сахна ёнида туриб, киз овоз таратиб, арзон, енгил мусика макомларига жонини аямай йургалаётганидан, шу мусиканинг банди-асирасига айланаётганидан нигохини узмасди»[ГV; 28-б.].

Асосий сюжет вокеаларига параллел тарзда келтирилган жаабарс хикоятида жонзотнинг динамик портрети яратилган: «у улжасини кутуриб кувиб бораётгандай нафаси огзига тикилар, юрагининг гурсиллаб уришидан кулоклари чиппа битар ва энг куркинчлиси - нафас етмай огир бугилар, оёкларида мажол колмай таппа йикилар, оркасига сиргалиб кулар, кузи жимирлаб назарида дунё остин-устин буларди. Уёгига яна юкори кутарилишга кучи етмасди - томоги хир-хир килар, бугилиб ириллар, бирок бир одим хам олдинга босолмасди...»[ГУ; 35-б.]. Аччик кисматидан Узангилаш довонига кочиб кетишни бенихоя истаган Жаабарсга Арсен сингари толе кулиб бокмайди.

Ч.Айтматов портретни кахрамоннинг узи ёки бир хамда бир неча кахрамон тасаввури оркали яратади, бу усул кахрамоннинг характер-хусусиятини, бошка персонажларнинг унга нисбатан субъектив муносабатларини хам билдиришга хизмат килади: «^улаётган тоглар» асари кахрамони Ойдана Самарова тасвирида Арсен Саманчиннинг «ортикча камтарликка хожат борми» изохи оркали унинг накадар гузаллигига ишора килинади: «Ояга, ха хакикатан табиат гузал хусну малохат ато этган, буй-басти, кадди-комати, гулдай чехраси, коп-кора киприклараро чакнаб турувчи тархи чиройли кузлари, калта кестирилган, елкасига тукилиб турадиган, дам оркага таралган, дам тароватли икки бетини ёйдай ураган сочлари! Овози-чи! Унга шундай тиник, уткир, гузал овозни ато этмиш Оллохга чексиз хамду санолар булсин!» [IV; 128-б.]. «^иёмат» романида Авдий Пушкин музейидаги концертда София муганнийлари орасидаги кора сочли болгарлар ичида бирдан-бир малла кушикчи жуда хам узига ухшаб кетишини сезиб колади: «Узингга баайни ухшайдиган одамни учратсанг, галати булиб кетаркансан киши. Унинг кузлари кукимтир оч, елкалари тор, - эхтимол, уни хам болалигида орик деб чакиришгандир, узун сочлари оч саргиш, куллари серпай ва ингичка, у хам тортинчоклигини кушик айтиб енгса ажабмас, бундай холат менда хам куп булади, унгайсизлигимни яшириш учун купинча гапни диний мавзуларга буриб юбораман»[ГГ; 82-б.].

Эдигей Бурон нигохи оркали Уккубола, Собитжон, Зарифа, ^оранор каби персонажларнинг ички ва ташки портретига хос айрим чизгилар тасвирланади. Биргина Собитжон портретига турли персонажлар разм солишган ва бу адибга Собитжоннинг психологик портретини, яъни нафакат кахрамон ташки киёфасини, балки унинг характерига хос тадрижий динамикани курсатиш имконини берган. «2-жадвалга каранг».

2-жадвал

Собитжоннинг ички ва ташки портретига берилган тавсифлар

Эдигей Бурон Бир карашда киройи йигит. Х,амма балони билади, хамма нарсани эшитган, лекин булардан наф йук[Г; 29-б.]. ...киёфасидан ёшлик даври аранг сезиладиган укки кузли, доим кулиб турувчи каттагина киши турибди. Энди у кузойнак такиб олган, бошида тепаси букиб куйилган шляпа, буйнида уриниб колган буйинбог - зурга таниб оласан[Г; 38-б.].

Эдилбой Дароз ...уззукун телефон олдида утирар, бошликнинг кабинети билан кабулхона уртасида бузчининг мокисидай елиб-югурар, «Эшитаман, Алжапар ^ахрамонович! Хуп булади, Алжапар ^ахрамонович! Х,озир, Алжапар ^ахрамонович!» дейишдан бошка нарсага улгурмас экан.

«Буронлидан чиккан хамсоямиз шунакайкан, билмай юрган эканмиз». Булган-тургани шу булса, нимаям киларди...[1; 33-б.].

Ойзода Сендака окилу донога кузимиз учиб тургани йук! ...сен хам фирибгарсан, хотинингга пой-патак буб юрган пасткашсан, икковинг отамни согин сигирдай согиб ичдинглар [I; 48-б.].

Ойзоданинг эри Агар орамизда ит буладиган булса - уша сенинг узингсан, аблах! Анави ит нимаю, сен нима? Яна мактанганига улайми, мен давлатнинг одами, давлатнинг одами деб! Сен умуман одам эмассан![!; 501-б.]

Портрет яратишда Н.Норкобиловнинг кахрамонга нисбатан субъектив муносабати сезилади. Персонажларнинг номига кушилган сифатловчиларни (Эшкул полвон, Носир полвон, Ойбарчин, Ойбекач, Ойгул, Донишота, ^алайбек, Сулаймон чавандоз (ижобий), Туланбой, Эрман, Бойгози кал, Зокир кора, Улжабоев, Улаш кора, Рузикул (нейтрал); Усаркул баттол, Асил чутир, Шавкат киррик, Итолмас, ^оракул, Зафар писмик (салбий) уларнинг индивидуал белгиларини курсатувчи бадиий восита шаклида куллаган.

Бир неча персонажларнинг Собитжоннинг ички ва ташки портретига оид тавсифлари кахрамон характерининг турли кирраларини очишга хизмат килган. Ташки куриниш тафсилотлари ички портрет белгилари билан уйгунлик касб этган. Романдаги бирор кахрамон портретига Собитжонники сингари турли персонажлар нигохи оркали назар солинмаган. Турли нуктаи назар асосида яратилган портрет нафакат муаллифнинг, балки персонажларнинг узаро муносабатини, симпатия ёки антипатияни, шунингдек, кахрамонларнинг ички дунёсига чукуррок кириб боришга имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Зунделович Я. Литературная энциклопедия: Словарь литературных терминов: В 2-х т. / Под редакцией Н. Бродского, А. Лаврецкого, Э. Лунина, В. Львова-Рогачевского, М. Розанова, В. Чешихина-Ветринского. - М.; Л.: Изд-во Л. Д. Френкель,1925/ https://rus-literature-enc. slovaronli ne. com/4547

2. Кубдашева К.Б. Описательный уровень структурно-семантического комплекса// http://www.rusnauka.com/38_NIEK_2014/Philologia/8_181771.doc.htm/ https://poisk-ru.ru/s12318t3.html

3. Словарь литературоведческих терминов. С.П. Белокурова. 2005.

4. //https://literary_criticism.academic.ru/314/

Фойдаланилган бадиий адабиётлар руйхати:

I. Айтматов Ч. Асрни каритган кун: (Чингизхоннинг ок булути, Тангрига тавалло): роман. /Рус тилидан Асил Рашидов ва Иброхим Гафуров таржимаси. - Т.: «Sharq», 2019. - 560 б.

II. Айтматов Ч. ^иёмат: роман. /Рус тилидан Иброхим Гафуров таржимаси. - Т.: «Янги аср авлоди», 2015. - 432 б.

III. Айтматов Ч. Кассандра тамгаси: Фалсафий роман. /Русчадан Суюн ^ораев таржимаси. - Т.: «Янги аср авлоди», 2016. - 352 б.

IV. Айтматов Ч. ^улаётган тоглар: роман. /Рус тилидан Иброхим Гафуров таржимаси. - Т.: «Янги аср авлоди», 2016. - 432 б.

У. Норкобилов Н. Дашту далаларда: роман. -Т.: «Узбекистан», 2009. - 224 б. VI. Норкобилов Н. ^оракуюн: роман. -Т.: «Узбекистон», 2016. - 222 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.