Научная статья на тему 'Республика ҳудудларида иқтисодий ўсиш самарадорлиги ва унинг ўзгариши'

Республика ҳудудларида иқтисодий ўсиш самарадорлиги ва унинг ўзгариши Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
347
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодий ўсиш самарадорлиги / меҳнат унумдорлиги / фонд қайтими / асосий ва айланма фондлар самарадорлиги / ялпи ҳудудий маҳсулотнинг фонд сиғими / efficiency of economic growth / labor productivity / capital productivity / capital intensity / capital intensity of the gross regional product

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Джураев Т. Т.

Мақолада республикамиз ҳудудларида иқтисодий ўсиш самарадорлигининг ҳозирги даражаси ва унинг динамикаси ҳамда асосий тамойиллари очиб берилган. Бунда меҳнат унумдорлиги, асосий ва айланма фондлардан олинадиган самара ва ялпи ҳудудий маҳсулотнинг фонд сиғими кўрсаткичларини таҳлил қилиш орқали ҳудудларда иқтисодий ўсиш самарадорлигини ошириш бўйича илмий хулосалар чиқарилди ҳамда амалий таклифлар берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ECONOMIC GROWTH AND EFFICIENCY IN THE REGIONS OF UZBEKISTAN

There are discussed in the article current level of efficiency of economic growth on the territorial entities of the Republic of Uzbekistan and these dynamics, as well as major trends. As well suggested scientific and practical recommendations to improve the economic growth of the administrative-territorial subjects based on the analysis of labor productivity, capital productivity and capital intensity of regional product.

Текст научной работы на тему «Республика ҳудудларида иқтисодий ўсиш самарадорлиги ва унинг ўзгариши»

Джураев Т.Т.,

Тошкент молия институти "Иктисодиёт назарияси" кафедраси мудири, иктисод фанлари доктори, профессор

РЕСПУБЛИКА ЩУДЛАРИДА И^ТИСОДИЙ УСИШ САМАРАДОРЛИГИ ВА УНИНГ УЗГАРИШИ

ДЖУРАЕВ Т.Т. РЕСПУБЛИКА ЦУДУДЛАРИДА ИКТИСОДИЙ УСИШ САМАРАДОРЛИГИ ВА УНИНГ УЗГАРИШИ

Маколада республикамиз худудларида иктисодий усиш самарадорлигининг хозирги да-ражаси ва унинг динамикаси хамда асосий тамойиллари очиб берилган. Бунда мехнат унум-дорлиги, асосий ва айланма фондлардан олинадиган самара ва ялпи худудий махсулотнинг фонд сиFими курсаткичларини тахлил килиш оркали худудларда иктисодий усиш самара-дорлигини ошириш буйича илмий хулосалар чикарилди хамда амалий таклифлар берилди.

Таянч иборалар: иктисодий усиш самарадорлиги, мехнат унумдорлиги, фонд кайтими, асосий ва айланма фондлар самарадорлиги, ялпи худудий махсулотнинг фонд сиFими.

ДЖУРАЕВ Т.Т. ЭФФЕКТИВНОСТЬ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОСТА В РЕГИОНАХ РЕСПУБЛИКИ И ЕЕ ИЗМЕНЕНИЯ

В статье раскрыт уровень эффективности экономического роста на территориальных субъектах Республики Узбекистан, ее динамика, а также основные тенденции. Даны научные предложение и практические рекомендации по повышению эффективности экономического роста административно-территориальных субъектов на основе анализа производительности труда, фондоотдачи и фондоёмкости регионального продукта.

Ключевые слова: эффективность экономического роста, производительность труда, фондоотдача, фондоемкость, фондоемкость валового регионального продукта.

JURAEV T.T. ECONOMIC GROWTH AND EFFICIENCY IN THE REGIONS OF UZBEKISTAN

There are discussed in the article current level of efficiency of economic growth on the territorial entities of the Republic of Uzbekistan and these dynamics, as well as major trends. As well suggested scientific and practical recommendations to improve the economic growth of the administrative-territorial subjects based on the analysis of labor productivity, capital productivity and capital intensity of regional product.

Keywords: efficiency of economic growth, labor productivity, capital productivity, capital intensity, capital intensity of the gross regional product.

Ялпи цудудий мацсулот (ЯЦМ)нинг иктисодий ресурс сарф-харажатлари бирлигига нисбий мицдори ва унинг динамикаси худудларда ишлаб чицаришнинг самарадорлиги даражасини бацолаш ва унинг узгариш тамойил-ларини аницлаш орцали иктисодий усишнинг цудудий жицатларини такомиллаштириш буйича илмий хулосалар чицариш ва амалий таклифлар бериш имконини беради.

Иктисодий самарадорликнинг х,удудий жих,атларига бах,о беришда мех,нат унум-дорлиги ва асосий ва айланма фондлар-дан олинган самара х,амда Ялпи х,удудий мах,сулот (ЯХМ)нинг фондлар сиFими курсаткичлари динамикасига эътибор каратилади. Тах,лил килинган даврда респу-бликамиз х,удудларида мех,нат унумдорли-ги динамикасида куйидаги жараёнлар ку-затилган: мех,нат унумдорлиги республика-даги уртача даражадан юкори булган ви-лоятлар сони кискариб борган. Жумладан, улар сони 1995 йилдаги 6 тадан 2000 йил-да 4 тагача кискарган. 2005 ва 2012 йил-ларда мех,нат унумдорлиги факат Тошкент шах,рида республикадаги уртача даражадан юкори булган. 2012 йилда эса улар сони 2 тани (Тошкент шах,ри, Навоий вилояти) таш-кил килган (1-жадвал). Мех,нат унумдорлиги динамикасидаги бу тамойил, биринчидан, х,удудлар мазкур курсаткич буйича бир-бирига якинлашиб бораётганлигини анг-латса, иккинчидан, кейинги йилларда унинг уртача даражаси факат алох,ида х,удудлар х,исобига ошиб бораётганлигини ва учинчи-дан, х,удудлар куламида мех,нат унумдорли-гини ошириш х,исобига ЯХМни устиришнинг катта потенциал имкониятлари мавжудлиги-ни билдиради.

Жадвалдан куринадики, 1995-2012 йиллар оралиFида мех,нат унумдорлигининг уртача даражаси ва энг паст курсаткичга эга х,удуд уртасидаги фарклар кулами ортиб борган. 1995 йилда бу фарк 1,58 баробарни ташкил килган булса (республикада 35,8 миллион сум; Андижон вилоятида 22,6 миллион сум), бу курсаткич 2000 йилда 1,62; 2005 йилда 1,87; 2010 йилда 2,39, 2011 йилда 2,77 ва 2012 йилда 2,11 баробаргача ортган. Мех,нат унумдорлиги буйича энг юкори ва энг паст курсаткичга эга х,удудлар уртасидаги фарклар кулами х,ам ортиб борган. Бу фарк 1995-2012 йилларда 1,5 баробарга якин (2,0 дан 3,4 га) ортган.

Мех,нат унумдорлигидаги фаркларнинг ортиб бориши, х,удудлар ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражаси буйича бир-биридан фаркланиши кулами усиб бораётганлигини англатади.

Республика ва унинг х,удудларида асосий фондлардан олинган самара ва ялпи х,удудий

мах,сулот фонд сиFими курсаткичларида ижобий тамойиллар кузатилади. 2005 йил-дан кейинги даврда, КоракалпоFистон Рес-публикаси ва Жиззах вилоятини х,исобга олмаганда, республика х,амда унинг барча х,удудларида фонддан олинган самара ортиб, ялпи мах,сулот фонд сиFими курсаткичи пасайиб борган. Бу даврда республика буйича фондлардан олинган самара 20%дан купрокка ортган булса, фонд сиFими курсаткичи шунчага пасайган (2-жадвал). Фондлардан олинган самара курсаткичи буйича уртача даража (20%)дан юкори на-тижаларга Андижон (42%), Наманган (28,6%) ва Самарканд (26,0%) вилоятлари эга булган. ЯММнинг фондлар сиFими курсаткичи х,ам айнан шу вилоятларда мос равишда юкори даражада камайган. Бу курсаткичлар бу-тун республика ва унинг кайд килинган х,удудларида асосий фондлардан фойдала-ниш самарадорлиги ортиб бораётганлигини билдиради (КоракалпоFистон Республи-каси ва Жиззах вилоятидан ташкари). Шу билан бирга, урганилган даврда х,ар иккала курсаткичнинг энг юкори ва энг пастки даражаси уртасидаги фарклар кулами ортиб борган. Мазкур фарклар катталиги 2005 йилдаги 2,3 дан 2012 йилда 3,4 баробарга етган.

Бу энг юкори курсаткичга эга булган ФарFона вилоятида фонддан олинадиган самара ортиб (9,2%га), энг паст курсаткич кайд килинган КоракалпоFистон Республикасида у янада пасайганлигининг (44,0%га) натижа-си х,исобланади. Айни вактда, республика-нинг колган барча вилоятларида (9 та) фонд кайтими курсаткичи ортиб, фонд сиFими пасайиб борган булса-да, уларнинг усиш ва па-сайиш суръати республикадаги уртача даража (20%)дан бирмунча паст булган.

Республика х,удудларида иктисодий усиш-нинг самарадорлигини тавсифловчи мех,нат унумдорлиги ва фондлардан олинадиган самара курсаткичларининг мавжуд динамика-си тах,лили уларни ошириб бориш талабини х,исобга олиб куйидаги таклиф ва тавсиялар-ни бериш имконини берди:

- мех,нат унумдорлигидаги фарклар кула-мини кискартириб бориш оркали мазкур курсаткич буйича вилоятлар уртасидаги кескин фаркланишни бирмунча юмшатиш ва унинг паст даражасига эга вилоятлар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

1-жадвал. Республика х,удудларида мех,нат унумдорлиги динамикаси1

№ " "—-—Курсаткичлар Минтакалар ■—-— Мехнат унумдорлиги (ЯММ /банд булганлар, миллион сум)

1995 2000 2005 2010 2011 2012

1. Узбекистон Республикаси 35,8 362,4 1561,7 5314,0 6523,2 7902,3

2. КоракалпоFистон Республикаси 27,8 223,5 831,3 2220,7 2355,7 3737,5

3. Андижон вилояти 22,6 292,6 1173,7 3308,9 3863,7 5141,3

4. Бухоро вилояти 28,6 301,3 1423,4 4325,3 5752,1 6723,6

5. Жиззах вилояти 35,9 282,4 1456,7 3640,2 4552,7 5246,0

6. Кашкадарё вилояти 30,9 325,3 1503,4 5007,3 5857,2 7272,0

7. Навоий вилояти 44,8 455,9 1223,3 8032,9 9716,7 12128,6

8. Наманган вилояти 30,7 281,8 920,0 2976,3 3559,7 4310,5

9. Самарканд вилояти 25,8 286,4 1018,2 3100,3 3788,3 4576,6

10. Сурхондарё вилояти 22,9 288,3 1091,7 2842,0 3560,4 4357,7

11. Сирдарё вилояти 46,2 343,5 1082,8 3151,9 3867,4 4606,0

12. Тошкент вилояти 36,3 589,7 1462,8 4821,7 6163,4 7617,6

13. ФарFона вилояти 38,9 366,1 1083,9 3055,4 3874,8 4663,2

14. Хоразм вилояти 35,3 310,4 1134,5 3204,4 3689,2 4578,5

15. Тошкент шахри 37,1 396,0 1826,5 8511,1 9503,9 12199,2

16. Энг юкори ва энг пастки курсаткичлар уртасидаги фарклар кулами, марта 2,0 2,6 2,2 3,8 4,1 3,4

2-жадвал. Республика ^удудларида фонддан олинган самара ва Я^М фонд ситими курсаткичлари2

№ ~ "—-—Курсаткичлар Минтакалар " "—-— Фонддан олинган самара (ЯХ.М/ асосий фондлар, сум) ЯХ.М фонд сиFими (Асосий фондлар/Я^М, сум)

2005 2010 2012 2005 2010 2012

1. Узбекистон Республикаси 0,62 0,72 0,75 1,61 1,39 1,36

2. КоракалпоFистон Республикаси 0,36 0,25 0,24 2,80 4,00 4,22

3. Андижон вилояти 0,55 0,76 0,78 1,83 1,32 1,29

4. Бухоро вилояти 0,70 0,76 0,77 1,43 1,31 1,28

5. Жиззах вилояти 0,74 0,49 0,45 1,35 2,04 2,15

6. Кашкадарё вилояти 0,44 0,47 0,51 2,29 2,12 2,08

7. Навоий вилояти 0,34 0,39 0,42 2,92 2,52 2,45

8. Наманган вилояти 0,52 0,65 0,67 1,91 1,55 1,48

9. Самарканд вилояти 0,61 0,72 0,77 1,62 1,38 1,33

10. Сурхондарё вилояти 0,78 0,80 0,81 1,28 1,25 1,23

11. Сирдарё вилояти 0,46 0,48 0,50 2,18 2,07 2,01

12. Тошкент вилояти 0,56 0,64 0,67 1,79 1,56 1,47

13. ФарFона вилояти 0,76 0,83 0,84 1,32 1,20 1,15

14. Хоразм вилояти 0,66 0,76 0,78 1,51 1,32 1,27

15. Тошкент шахри 0,41 0,49 0,53 2,44 2,03 1,97

16. Энг юкори ва энг пастки курсаткичлар уртасидаги фарклар кулами, марта 2,3 3,3 3,4 2,3 3,3 3,4

1 Муаллиф томонидан куйидаги нашрларда берилган маълумотлар асосида хисобланган: Узбекистон Респуб-ликаси йиллик статистик туплами. - Т., 2012. -37, 64, 277-280- б.; Узбекистон Республикаси йиллик статистик туплами. - Т., 2013. -37, 63, 268-269-б.; Узбекистон иктисодиёти. Ахборот тахлилий бюллетень. 2012 йил. - Т., 2013. -63, 64-б.; Труд и занятость в Узбекистане. - Т., 2013. -С. 83, 86-98..

2 Муаллиф томонидан куйидаги нашрларда берилган маълумотлар асосида хисобланган: Узбекистон Республикаси йиллик статистик туплами. - Т., 2012. -37, 64, 277-280-б.; Узбекистон Республикаси йиллик статистик туплами. - Т., 2013. -37, 63, 268-269-б.; Узбекистон иктисодиёти. Ахборот тахлилий бюллетень. 2012 йил. - Т., 2013. -63, 64-б.

ни республиканинг уртача курсаткичига якинлаштириш. Ишлаб чикаришнинг мав-жуд техника ва технологиялар асосида 2012 йилги мех,нат унумдорлигининг энг юкори ва энг пастки курсаткичига эга булган ви-лоятлар уртасидаги фарки 1/4 баробарга кискартирилганда банд булган бир киши х,исобига 1840,0 миллион сумлик кушимча х,удудий мах,сулот ишлаб чикариш мумкин буларди;

- мех,нат унумдорлиги буйича паст курсаткичларга эга булган вилоятлар-ни республикадаги уртача даражага якинлаштириб бориш. 1995 йилда бу фарк энг паст курсаткичга эга булган Андижон вилояти билан таккослаганда 1,6 баробарга якинни ташкил килган булса, 2012 йилда у 2,8 баробарга ортган (КоракалпоFистон Республикаси курсаткичи билан таккосланганда);

- асосий фондлардан фойдаланиш са-марадорлигидаги фонд кайтими усиб бориш тамойилларини саклаб колиш, унинг пасайиши кузатилган айрим х,удудларда (КоракалпоFистон Республикаси ва Жиз-

зах вилоятида) мавжуд ишлаб чикариш кувватларидан тула ва самарали фойда-ланиш чора-тадбирларини ишлаб чикиш. 2005-2010 йилларда КоракалпоFистон Ре-спубликасида фондлар кайтими 33,4%га, Жиззах вилоятида 39,2%га якин камайган;

- фонд кайтими паст булган вилоятлар курсаткичини республикадаги уртача даражага якинлаштириш ва шу оркали асосий фондлардан фойдаланиш самарадорлигини умумий тарзда устириб бориш. 2012 йилда республиканинг 2 та вилоятида бу курсаткич уртача даражадан 1,1 баробар, 4 та вилоятида 1,5 ва КоракалпоFистон Республикаси-да 3,0 баробардан купрокка паст булган. Шу йили уртача даражадан юкори курсаткичга 5 та вилоят эга булган, факат бир вилоятда у уртача курсаткичга тенг булган.

Асосий фондлардан олинадиган самарани ошириб бориш ЯММ нинг фондлар сиFими курсаткичини х,ам шунга мос пасайтиради ва бу ишлаб чикаришдаги мавжуд барча асосий фондлардан фойдаланиш самарадорли-гига ижобий таъсир курсатади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислох,отлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. - Т.: "Узбекистон", 2014. -24-б.

2. Узбекистон Республикаси йиллик статистик туплами. - Т., 2012. -37, 64, 277-280-б.

3. Узбекистон Республикаси йиллик статистик туплами. - Т., 2013. -37, 63, 268-269-б.

4. Узбекистон иктисодиёти. Ахборот тах,лилий бюллетень. 2012 йил. - Т., 2013. -63, 64-б.

5. Труд и занятость в Узбекистане. - Т., 2013. -С. 83, 86-98.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.