Научная статья на тему 'Қуйи Зарафшон минтақасининг барқарор ривожланиши: йўналишлар ва ечимлар'

Қуйи Зарафшон минтақасининг барқарор ривожланиши: йўналишлар ва ечимлар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
245
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАРқАРОР РИВОЖЛАНИШ / ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР / ИқТИСОДИЙ ўСИШ / ИқЛИМ ўЗГАРИШЛАРИ / ИССИқХОНА ГАЗЛАРИ / ТУғИЛИШ ВА ўЛИМ КўРСАТКИЧЛАРИ / УСТОЙЧИВОЕ РАЗВИТИЕ / SUSTAINABLE DEVELOPMENT / ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ / ENVIRONMENTAL PROBLEMS / ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ / ECONOMIC GROWTH / КЛИМАТИЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕНИЯ / CLIMATE CHANGE / ПАРНИКОВЫЕ ГАЗЫ / GREENHOUSE GASES / ПОКАЗАТЕЛИ СМЕРТНОСТИ И РОЖДАЕМОСТИ / MORTALITY AND FERTILITY RATES

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қулматов Рашид, Зокиров Шухрат Эркиналиевич

Мақолада бугунги кунда «барқарор ривожланиш» концепцияси дунё мамлакатларининг олдида турган асосий мақсадига айланиб бораётганлиги ёритиб берилган. Шунингдек, нуфузли халқаро ташкилотлар томонидан ишлаб чиқилган барқарор ривожланиш кўрсаткичлари келтирилган. Мамлакатимизнинг Қуйи Зарафшон минтақасида барқарор ривожланиш кўрсаткичлари таҳлил қилинган, минтақанинг барқарор ривожланиши бўйича хулосалар берилган ва таклифлар ишлаб чиқилган.Статья посвящена изучению значимости концепции устойчивого развития как главной цели стран мира. Также предоставляются индикаторы устойчивого развития, разработанные влиятельными международными организациями. Анализированы индикаторы устойчивого развития в регионе Куйи Зарафшан. Даются выводы и разработаны предложения по устойчивому развитию региона Куйи Зарафшан.The article is devoted to the study of sustainable development significance concept as the main goal of the countries of the world. Indicators of sustainable development developed by influential international organizations are also provided. Indicators of sustainable development in the district of Kuyi Zarafshan are analyzed. The conclusions and proposals for sustainable development of the Kuyi Zarafshan district are given.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Қуйи Зарафшон минтақасининг барқарор ривожланиши: йўналишлар ва ечимлар»

КУЛМАТОВ Рашид,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Экология» кафедраси профессори;

ЗОКИРОВ Шухрат Эркиналиевич,

Тошкент давлат иктисодиёт университети х,узуридаги «Узбекистон иктисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари» илмий тадкикотлар маркази кичик илмий ходими

КУЙИ ЗАРАФШОН МИНТАКАСИНИНГ БАРКАРОР РИВОЖЛАНИШИ: ЙУНАЛИШЛАР ВА ЕЧИМЛАР

УДК 330.5 ББК 65.049

ЦУЛМАТОВ Р., ЗОКИРОВ Ш.Э. ЦУЙИ ЗАРАФШОН МИНТАЦАСИНИНГ БАРЦАРОР РИВОЖЛАНИШИ: ЙУНАЛИШЛАР ВА ЕЧИМЛАР

Маколада бугунги кунда «баркарор ривожланиш» концепцияси дунё мамлакатларининг олдида турган асосий максадига айланиб бораётганлиги ёритиб берилган. Шунингдек, нуфузли халкаро ташкилотлар томонидан ишлаб чикилган баркарор ривожланиш курсат-кичлари келтирилган. Мамлакатимизнинг Куйи Зарафшон минтакасида баркарор ривожланиш курсаткичлари тах,лил килинган, минтаканинг баркарор ривожланиши буйича хуло-салар берилган ва таклифлар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: баркарор ривожланиш, экологик муаммолар, иктисодий усиш, иклим узгаришлари, иссикхона газлари, туFилиш ва улим курсаткичлари.

КУЛМАТОВ Р., ЗОКИРОВ Ш.Э. УСТОЙЧИВОЕ РАЗВИТИЕ РЕГИОНА КУЙИ ЗАРАФШАН: НАПРАВЛЕНИЯ И РЕШЕНИЯ

Статья посвящена изучению значимости концепции устойчивого развития как главной цели стран мира. Также предоставляются индикаторы устойчивого развития, разработанные влиятельными международными организациями. Анализированы индикаторы устойчивого развития в регионе Куйи Зарафшан. Даются выводы и разработаны предложения по устойчивому развитию региона Куйи Зарафшан.

Ключевые слова: устойчивое развитие, экологические проблемы, экономический рост, климатические изменения, парниковые газы, показатели смертности и рождаемости.

KULMATOV R., ZOKIROV SH.E. SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE DISTRICT KUYI ZARAFSHAN: DIRECTIONS AND SOLUTIONS

The article is devoted to the study of sustainable development significance concept as the main goal of the countries of the world. Indicators of sustainable development developed by influential international organizations are also provided. Indicators of sustainable development in the district of Kuyi Zarafshan are analyzed. The conclusions and proposals for sustainable development of the Kuyi Zarafshan district are given.

Keywords: sustainable development, environmental problems, economic growth, climate change, greenhouse gases, mortality and fertility rates.

Дунё ацолиси ва глобал энергия истеъмолининг тобора ортиб бориши, инсониятнинг табиатга салбий таъсири нати-жасида вужудга келаётган экологик муаммоларнинг жиддий-лашуви оцибатида мамлакатларнинг юцори ицтисодий усишга эришиш мацсади барцарор ривожланиш мацсади билан алмаша бошламоцда. Бугун «барцарор ривожланиш» концеп-цияси дунё мамлакатларининг олдида турган асосий мацсадига айланмоцда.

XaMMATHMHr xagan cyptaTnapga caHoaTna-myBM MaMnaKaTnap UKjMcoflMëTMHMHr pMBox-naHMWM 6wnaH 6up KaTopga Kynna6 экonorмк MyaMMonapHM KenTMpM6 4MKapMoKfla. Экono-rmk myammonaphmhr xmflflmmnawybm 3ca mhco-HMAT, ycMMnMK Ba x^mbohot onaMMra KaTTa can-6MM Tatcup KypcaTaflM. EyHgaH TamKapM, экo-norMK MyaMMonap Ty^aMnM gyHë AMM Munura ypïa^a 5% KaMaaflM1. Hy$y3nM xanKapo Tam-KMnoTnap экcпepтnapмнмнr ^MKpM^a, MaMna-KaTHMHr 6apKapop pMBoxnaHMWM ^aKaTrMHa yHMHr MKTMcogMM ycum MHgMKaTopnapM 6unaH-rMHa 3Mac, 6anKM 6omKa KaTop KypcaTKM^nap 6unaH x,aM 6enmnaHaflM.

EMTHMHr «EyTyHxa^oH aTpo$-Myx,MT Ba pMBoxnaHMW kommccmacm» ToMoHMgaH 1987 Munga TaKflMM этмnraн «Our Common Future» HoMnM ^Mco6oTMga KenTMpunraH «EapKapop pMBoxnaHMm» кoнцeпцмflcмra Kypa MaMna-KaTHMHr 6apKapop pMBoxnaHMWM KyMugarM y^ïa acocMM XMX,aTnap 6unaH 6enmnaHMWM 3tTMpo^ 3TMnraH: MKTucogMM, mxtmmomm Ba

1 Robert Mendelsohn. Climate Change and Economic Growth. The International Bank for Reconstruction and Development. The World Bank On behalf of the Commission on Growth and Development. -P. 11.

экологик баркарорлик курсаткичлари буйича2.

Иктисодий баркарорлик мамлакат ЯИМ-нинг усиши, ах,оли жон бошига тутри кела-диган реал ЯИМ, мамлакат ташки ва ички карзлари даражаси, бандлик, инфляция дара-жалари х,амда миллий валюта айирбошлаш курсининг баркарорлиги каби катор макроиктисодий курсаткичлар асосида бел-гиланади.

Мамлакатнинг ижтимоий баркарорлигини эса соFликни саклаш ва таълим тизими фао-лиятини йулга куйиш каби ижтимоий хизмат-лар билан таъминланганлиги, гендер тенг-сизлиги, оммавий ахборот воситалари сох,а-сининг ривожланганлиги, ах,олининг сиёсий билими ва давлат х,окимиятидаги иштироки каби катор курсаткичлари оркали аниклаш мумкин.

Экологик баркарорликни аниклашда эса табиат ресурсларидан окилона фойдаланиш, кайта тикланувчи ва кайта тикланмайдиган ресурслардан фойдаланишнинг оптимал нис-батларини таъминлаш, био хилма-хилликни,

2 Jonathan M. Harris. Sustainability and Sustainable Development.International Society for Ecological Economics. -Р. 1.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

1-жадвал. Жах,он мик,ёсида (UNCSD, OECD ва Евростат) тан олинган баркарор ривожланиш

индикаторлари1.

Баркарор ривожланиш индикаторлари

1. Ижтимоий

1. Капитал 2. Атроф-мух,ит

1.1. КамбаFаллик 1. Атмосфера

1.2. Гендер тенгсизлиги 1.1. Иклим узгаришлари

2. Саломатлик 1.2. Озон катлами емирилиши

2.1. Овкатланиш х,олати 1.3. Хаво сифати

2.2. Улим даражаси 2. Ер

2.3. Санитария 2.1. Кишлок хужалиги

2.4. Ичимлик суви 2.2. Урмонлар

2.5. СоFликни саклаш таъминоти 2.3. Чулланиш

2.6. Хаёт тарзи ва касалликлар 2.4. Урбанизация

2.7. СоFломлик 3. Океан, денгиз ва кирFоклар

3. Таълим 3.1. КирFок зоналари

3.1. Таълим даражаси 3.2. Баликчилик

3.2. Саводхонлик 4. Тоза сув

4. Уй-жой 4.1. Сув сифати

4.1. Хаёт шароитлари 4.2. Сув микдори

5. Хавфсизлик 5. Био хилма-хиллик

5.1. Жиноятчилик 5.1. Эко-тизим

6. Ах,оли 5.2. Тур

6.1. Ах,оли узгариши 6. Бошкалар

7. Бошкалар 6.1. Табиатда кислота даражаси

7.1. Этник жих,атдан озчилик 6.2. Токсик ифлосланиш

7.2. Маданий мерос 6.3. Бегона турлар

7.3. Санъат ва дам олиш

3. Иктисодий 1. Иктисодий тузилма 1.1. Миллий даромад ва миллий бойлик 1.2. Иктисодий самарадорлик 1.3. Савдо 1.4. Молиявий ах,вол 1.5. Туризм 2. Ишлаб чикариш ва истеъмол таркиби 2.1. Материал истеъмоли 2.2. Энергиядан фойдаланиш 2.3. Чикиндиларнинг юзага келиши ва уларни бошкариш 2.4. Ташиш 4. Институционал 1. Институционал колип 1.1. Халкаро кооперация 1.2. Баркарор ривожланиш стратегияларининг амалга жорий килиниши 2. Институционал кувват 2.1. Ахборотга очиклик 2.2. Коммуникация ва инфратузилма 2.3. Фан ва технология 2.4. Фавкулотда вазиятларга тайёргарлик

1 Манба: OECD Statistics Working Papers. Julie L. Hass, Frode Brunvoll, Henning Hoie. Overview of Sustainable Development Indicators used by National and International Agencies. -Р. 17-19; United Nations. Indicators of Sustainable Development: Guidelines and Methodologies. October 2007. Third Edition. -P. 15-20 маълу-мотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

1-расм. Дунё буйича ах,оли жон бошига тyfри келадиган ЯИМ, энергия истеъмоли, СО2 ва

ах,олининг усиши динамикаси1

атмосфера ва экотизимнинг баркарор табиий холатини саклаш каби курсаткичлар хисобга олинади.

БМТнинг 2014 йилда такдим этилган «An Action Agenda for Sustainable Development» номли хисоботида мамлакатлар баркарор ривожланишининг турт улчови курсатилган2: иктисодий ривожланиш (шу жумладан, хад-дан ташкари кашшокликни бартараф этиш), ижтимоий баркарорлик, атроф-мухитни химоя килиш ва саклаш хамда тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш. Иктисодий усиш мамлакат баркарор ривожланишининг асо-сий жих,ати хисобланса-да, бунда атроф-мухит мувозанатининг таъминланиши, эко-логик муаммолар келтириб чикарувчи омил-ларнинг бартараф килиниши, ахоли даромад-лари даражасидаги тенгсизлик, тинчлик каби куплаб омиллар инобатга олинади. Баркарор ривожланиш тахлилини ана шу куп улчовли компонентлар асосида амалга ошириш мум-кин.

Купчилик ЕХ.ТТ (Европа Х,амкорлик ва Тараккиёт Ташкилоти ёки OECD) мамлакат-

1 MaH6a: Xax,oH 6aHKH Ma~b.nyMOT.napM acocuifla Ty3u^raH: http://data.worldbank.org/indicator

2 UN. Report for the UN secretary-general «An action agenda for sustainable development». 2014. -P. 1.

ларида миллий баркарор ривожланиш кон-цепциялари ишлаб чикилган. Ушбу страте-гияларни куллаб-кувватлаш максадида баркарор ривожланиш индикатоларининг дои-мий мониторинги амалга оширилади. Турли давлатларнинг баркарор ривожланиш инди-каторлари уларнинг миллий баркарор ривожланиш стратегияларига асосан танлаб олинади. Мамлакатлар уртасида баркарор ривожланишни таккослашда индикаторлар уртасида тафовут пайдо булади. Ушбу тафо-вутларни бартараф этиш максадида БМТнинг баркарор ривожланиш буйича конференциям (UNCSD), ЕХТТ ва Евростат томонидан баркарор ривожланиш индикаторларини аниклаш мезонлари ишлаб чикилиб, бунда баркарор ривожланишнинг 47 та курсаткичи белгиланган (1-жадвал).

Дунё ахолисининг охирги 55 йилда 2,4%га ошиши, умумий энергияга булган истеъмол хажмининг кескин ошишига олиб келди. Табиат ресурсларидан фойдаланишга булган эх,тиёжнинг мунтазам ошиши хамда саноат-лашиш жараёнларининг тезлашуви инсони-ятнинг атроф-мухитга таъсири доираси ва даражасини кенгайтирди. Дунё буйича ахоли жон бошига тутри келадиган энергия истеъмоли 1970 йилда 1,34 тоннага тенг булган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

булса, бу курсаткич 2012 йилга келиб 1,90 тоннани ташкил килган. Энергия истеъмолига булган талабнинг ошиши натижасида дунё ахолиси жон бошига тутри келувчи атмос-ферага чикарилаётган СО2 микдорининг 1960 йилдаги 3,10 тоннадан 2011 йилда 4,94 тон-нага кутарилишига сабаб булди (1-расм).

Углерод IV оксиди хамда бошка иссикхона газларининг глобал атмосферага аралашуви ундаги харорат ва ер иклимининг узгариш-ларига прогрессив таъсир курсатиб, инсоният ва табиатнинг бошка жонзотларида куплаб касалликларнинг вужудга келиши, био хилма-хилликнинг камайиши, усимлик ва хайвонот олами баъзи турларининг бутунлай йук, булиб кетиши, кишлок хужалиги махсулотлари хажми ва сифатига катта салбий таъсири оркали мамлакатлар ЯИМда катта йукотиш-ларга сабаб булади. Бу эса дунё, минтакалар ва мамлакатлар мик,ёсида тула конли баркарор ривожланишга эришиш йулидаги улкан муаммоларга айланади.

Мамлакатимиз баркарор ривожланишида Орол денгизига нисбатан як,ин булган, географик жихатдан Навоий ва Бухоро вилоят-ларини камраб олган Куйи Зарафшон минтакасининг баркарор ривожланиши мухим ахамиятга эга. Куйи Зарафшон мин-такаси географик жойлашуви, табиий ик,лими, табиий ресурслари ва бошка хусусиятларини инобатга олган холда унинг баркарор ривож-ланишини таъминлаш масаласи БМТнинг Узбекистондаги ваколатхонаси ва давлат хукумати хамкорлигида тузилган «2016-2020 йилларга мулжалланган Узбекистон тарак-киётига кумак дастури» томонидан 2016-2020 йилларда Узбекистон баркарор ривожлани-шининг куйидаги асосий турт устувор йуна-лишлари белгиланаган йуналишлар асосида амалга оширилмокда1:

- бандлик ва ижтиомий химояни таъмин-лаган холда инклюзив иктисодий ривожла-ниш;

1 UZBEKISTAN UNITED NATIONS DEVELOPMENT ASSISTANCE FRAMEWORK (UNDAF). 2016-2020. United Nations in Uzbekistan. Government of the Republic of Uzbekistan. Tashkent-2016. -P.5.

- соFликни саклаш ва таълим сифатини оширган холда инсон салохиятидан тулик фойдаланиш;

- баркарор ривожланишни таъминлаш максадида атроф-мухитни химоя килиш;

- давлат хизматларини такдим килиш ва хукукий химоя даражасини ошириш максадида самарали бошкариш.

Бухоро вилояти уз чегараларининг катта-лиги буйича мамлакатимиз вилоятларида Навоий вилоятидан кейин иккинчи уринда туради. 2016 йил холатига кура, унинг умумий майдони 40,32 минг км2 ни ташкил килади. Бухоро вилояти катта табиий ресурсларга, хусусан, табиий газ (мамлакатимиз газ захи-раларининг катта кисми), нефт, графит, мар-мар, бентонит, охактош ва бошка минерал ресурсларга эга. Вилоятда тукимачилик, нефтни казиб олиш ва кайта ишлаш, табиий газ ва кимматбахо металлар саноати саноат-нинг асосий ривожланган тармоклари хисоб-ланади. Вилоятда 31 та табиий захиралар конлари мажуд булиб, уларнинг 19 таси графит, охак ва мармар конларидан иборат.

Навоий вилояти мамлакатимизнинг энг катта вилояти хисобланиб, 2016 йил холатига кура, унинг умумий майдони 110,99 минг км2 ни ташкил килади. Навоий вилояти катта табиий ресурсларга, хусусан, олтин, вольфрам, фосфорит, кум, цемент, охактош ва бошка минерал ресурсларга эга. Шунингдек, вилоятда ураннинг йирик захиралари мавжуд булиб, айнан ушбу захиралардан казиб олинаётган уран Узбекистоннинг дунё буйича уран ишлаб чикариш рейтингида юкори уринларни эгал-лашига сабабчидир. Узбекистон 2015 йилда уран казиб олиш (2,385 тонна) буйича дунёда КозоFистон, Канада, Австралия, Россия ва Намибиядан кейин 7-уринни эгаллаган2. Вилоятда нефть ва газнинг бир нечта конлари мавжуд. Саноатнинг етакчи тармоклари -металлургия, tof-кон металлургияси, кимё, пахта тозалаш, озик-овкат, курилиш

2 http://investingnews.com/daily/resource-investing/ energy-investing/uranium-investing/top-10-uranium-producing-countries-russia-usa-canada-kazakhstan-2/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

2-расм. Узбекистан, Бухоро ва Навоий вилоятларининг ах,оли жон бошига ЯИМ, Я^М, минг сум1.

материалларини ишлаб чикариш саноати ва бошкалар. Вилоятнинг энг йирик саноат кор-хоналари - Навоий тот-кон металлургия ком-бинати, Навоий ГЭС, «Навоий азот», Навоий цемент заводи, «Электрокимё» АЖ, «Нурота-мармар» АЖ ва бошкалар.

Бухоро ва Навоий вилоятлари баркарор ривожланишининг асосий индикаторларини куриб чикамиз. Бухоро вилоятининг йиллик ялпи худудий махсулоти (ЯХ.М) 2005-2015 йилларда уртача йиллик 8% га усиб, 2015 йилда ахоли жон бошига тутри келадиган ЯИМ хажми 2005 йилда 669,1 минг сумни ташкил килган булса, бу курсаткич 2015 йилда 5270,6 минг сумга кутарилган. Навоий вилоятининг йиллик ялпи худудий махсулоти (ЯХМ) 2005-2015 йилларда уртача йиллик 4,7% га усиб, ахоли жон бошига тутри келадиган ЯИМ хажми 2005 йилда 1354,8 минг сумни ташкил килган булса, бу курсаткич 2015 йилда 9754,8 минг сумни ташкил килган (2-расм). Тах,лил йиллари мобайнида Навоий вилоятининг ахоли жон бошига тутри келадиган ЯИМ курсаткичи мамлакатимиз буйича

1 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси. Йиллик статистик туплам. - Т., 2015. -40-б.

уртача кусаткичдан карийб икки баробарга ортиклигини курсатади.

Бухоро вилояти ахоли жон бошига ЯИМ ёки ЯХ.М индикатори буйича мамлакатимиз вилоятлари орасида Тошкент шахри, Навоий вилояти, Тошкент вилоятидан кейин 4-уринда туради ва бу курсаткич киймати 2015 йилда 5270,6 минг сумни ташкил килди. Навоий вилояти эса ушбу индикатор буйича Тошкент шахридан кейин 2-уринда туради ва курсаткич киймати 9754,9 минг сумни ташкил килади. Бухоро вилояти ялпи худудий мах,-сулоти 2015 йилда мамлакатимиз ЯИМнинг 5,5% кисмини ташкил килган. Тахлил кили-наётган йилларда Бухоро вилояти ахоли жон бошига ялпи худудий махсулотининг уртача йиллик усиши 6,2%ни ташкил килиб, 2014 йилда унинг киймати 5270,6 минг сумни ташкил килиб, бу курсаткич мамлакат буйича уртача индикатордан (4663,3 минг сум) юкори. Навоий вилояти ялпи худудий мах-сулоти 2014 йилда мамлакатимиз ЯИМнинг 5,2% кисмини ташкил килган. Навоий вилояти ахоли жон бошига ялпи худудий махсулоти курсаткичи мамлакат буйича уртача кур-саткичдан (4663,3 минг сум) 2,1 баробар юкори. Навоий вилояти 2014 йилда ахолиси

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

3-расм. 2015 йилда мамлакатимизда ах,оли жон бошига тyfри келадиган ялпи х,удудий мах,сулот

индикатори1.

жон бошига т^ри келадиган ялпи худудий махсулот буйича Тошкент шахридан кейин 2-уринни эгаллаган (3-расм).

Бухоро вилоятининг саноат ишлаб чикариш хажми 2005-2015 йилларда уртача 6,9%га усиб, 2015 йилда унинг киймати 5143,9 млрд. сумни ташкил килган. Саноатнинг усиши жах,он молиявий инкирози даврида 2008 йилда 0,1%гача тушиши кузатилган булса, бу курсаткич 2009 йилнинг узидаёк 4,2%га, 2010 йилда эса 10,8%га кутарилган. Саноат махсулотлари хажми 2005-2015 йилларда 9,9 баробарга ошган булса, бу даврда ах,оли жон бошига туFри келадиган саноат махсулотлари киймати 8,3 баробарга ошган. Навоий вилоятининг саноат ишлаб чикариш хажми эса 2005-2015 йилларда уртача 1,8%га усиб, 2015 йилда унинг киймати 9286,9 млрд. сумни ташкил килган. Саноат 2005 йилда олдинги йилга нисбатан 2,2% га, 2010 йилда 1,6%га пасайиш кузатилган, 2013 йилда саноат усишининг энг юкори курсаткичи кузатилган. Саноат махсулотлари хажми 2005-2015 йилларда 5,4 баробарга ошган булса, бу даврда ахоли жон бошига туFри

келадиган саноат махсулотлари киймати 4,7 баробарга ошган. Бу эса саноат махсулотлари хажмининг усиши ахолининг усишидан пастрок эканлигини курсатади2.

Бухоро вилоятининг саноат ишлаб чикариш хажми 2014 йилда 5143,9 млрд. сумни ташкил килиб, бу курсаткич мамлакат буйича уртача курсаткичдан 1,3 баробар паст. 2014 йилда саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг усиши мамлакатимиз худудлари буйича уртача усиш курсаткичидан карийб 1,02 баробарга юкори кийматни ташкил этган. Саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг уртача усиш курсаткичи асо-сан Жиззах, Хоразм вилоятлар, Тошкент шахри ва КоракалпоFистон Республикаси усиш курсаткичлари хисобига 11,1%га тенг булаётганини хисобга олган холда айтиш мумкинки, Бухоро вилояти саноатининг усиши республикамизнинг Кашкадарё, Навоий, Сурхондарё, Сирдарё, Тошкент ва ФарFона вилоятлари курсаткичларидан юкори. Навоий вилоятининг саноат ишлаб чикариш хажми 2015 йилда 9286,9 млрд. сумни ташкил килиб, бу курсаткич мамлакат

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Йиллик статистик туплам. - Т., 2015. -37-41-б.

2 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Йиллик статистик туплам. - Т., 2016. - 201-202-б.

4-расм

2015 йилда мамлакатимизда ^удудлар буйича саноат ма^сулотлари курсаткичлари1.

буйича уртача курсаткичдан 1,4 баробар юкори. Ушбу йилда саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг усиши мамлакатимиз х,удудлари буйича уртача усиш курсаткичидан карийб 3,3 баробарга паст кийматни ташкил этган. Саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг уртача курсат-кичига асосан Тошкент шахри, Тошкент, Андижон ва Навоий вилоятлари курсаткичлари хисобига эришилган (4-расм).

Бухоро вилоятида 2015 йилда саноат тармо^даги мехнат унумдорлиги 33445,4 га тенг булиб, бу курсаткич мамлакатимиз барча худудлари буйича саноатнинг уртача мехнат унумдорлигидан (39998,0) паст даражага эга булган. Шу билан бир каторда ушбу курсаткич уртача курсаткичдан паст булишига карамай, Жиззах, Наманган, Самарканд, Сурхондарё, Фарюна вилоятлари ва Коракалпо^стон Республикасидан курсаткичларидан юк,ори-лигини куриш мумкин. Навоий вилоятида эса 2015 йилда саноатнинг мехнат унумдорлиги 62582,7 га тенг булиб, бу курсаткич мамлакатимиз барча худудлари буйича саноатнинг уртача мехнат унумдорлигидан карийб 1,6 баробарга юкори. Навоий вилояти 2015 йилда саноатда мехнат унумдорлиги

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Узбекистон худудларининг йиллик статистик туплами. - Т., 2016. -70-71-6.

курсаткичи буйича Кашкадарё ва Сирдарё вилоятларидан кейин 3-уринни эгаллаган (5-расм).

Бухоро ва Навоий вилоятининг асосий капиталга киритилган инвестициялари хажми вилоятлар ялпи худудий махсулоти ошиб бориши билан купайиб борган. Бухоро вилоятининг 2005 йилда асосий капиталга киритилган инвестициялар хажми 260,7 млрд. сумни ташкил килган булса, 2015 йилда бу курсаткич 3866,1 млрд. сумни ташкил килган. Навоий вилоятининг асосий капиталга кири-тилган инвестициялар хажми 2015 йилда 2005 йилдаги 229,1 дан 1653,0 млрд. сумга кутарилганини куриш мумкин. ЯХМда инвестициялар улуши индикатори вилоятлар буйича асосий капиталга киритилган инвес-тицияларнинг ялпи худудий махсулот кий-матига нисбати билан аникланади. Бу индикатор Бухоро вилоятида 2009 йилда 71,3%гача кутарилган. 2015 йилда эса 40,7%га тенг булган. Навоий вилоятида эса бу индикатор 2010 йилда 44,4%гача кутарилган булса, 2015 йилда 18,8%ни ташкил килган (6-расм).

БМТнинг «Баркарор ривожланиш комис-сияси» томонидан баркарор ривожланиш-нинг иктисодий индикаторлари каторига кирувчи ахоли бандлиги коэффициенти индикатори худудларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишини намойиш этувчи асосий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5-расм. 2015 йилда Бухоро ва Навоий вилоятлари саноатида мех,нат унумдорлиги индикатори1.

курсаткичлардан бири х,исобланади. Бухоро ва Навоий вилоятлари ах,олисининг тутилиш ва улим коэффициенти индикаторларини тах,лил килиш шуни курсатадики, Бухоро вилоятида тутилиш коэффициенти 2015 йилда 2005 йилдаги 19,8% дан 21,9% га усган, улим коэффициенти эса узгармаган (4,5%), яъни ах,олининг табиий усиши курсаткичи оши-шини куришимиз мумкин. Навоий вилоятида тутилиш коэффициенти 2015 йилда 2005 йилдаги 19,9% дан 22,%га усишини, улим коэффициенти эса 5,3% дан 4,5% га пасайишини, яъни ах,олининг табиий усиши курсаткичи ушбу вилоятда х,ам ошганини куришимиз мумкин (7-расм).

Тах,лиллар шуни курсатадики, Куйи Зараф-шон минтак,асининг баркарор ривожланиш индикаторларини аниклашда ижтимоий ва иктисодий индикаторлар мух,им ах,амиятга эга. Бу икки вилоятнинг иктисодий курсат-кичлари бошка вилоятларга нисбатан сези-ларли даражада юкори (2-жадвал). Вилоят-

1 Узбекистон стика кумитаси. -40-41-б.

Республикаси Давлат стати-Узбекистон саноати. - Т., 2016.

ларнинг саноатлашиш даражаси уларнинг табиий географик жойлашуви, табиий ресурсларга бойлиги билан узвий равишда шаклланган.

Куйи Зарафшон минтакасининг асосий ижтимоий-иктисодий ривожланиш индикаторларини бах,олаш шуни курсатадики, х,удуд ЯХ,Мнинг мамлакат ЯИМдаги улуши 20052015 йилларда Бухоро вилоятида уртача 5,5%ни ташкил килиб, 14 та маъмурий х,удудлар орасида Тошкент шах,ри, Тошкент вилояти, Кашкадарё, Самарканд, Фартона ва Андижон вилоятларидан кейин 7-уринга эга. Навоий вилоятида эса бу индикатор 5,2%ни ташкил килиб, Бухоро вилоятидан кейинги 8-уринга эга.

ЯХМнинг усиш суръати Бухоро вилоятида 2005-2015 йилларда уртача 8,0%ни ташкил килиб, мамлакат буйича уртача курсаткич (8,2%)дан 0,2%паст кийматга эга булган. Навоий вилоятида эса бу курсаткич 4,7%ни ташкил килиб, мамлакат буйича уртача курсаткичдан 1,75 маротаба паст курсаткичга эга булган. Бу курсаткич буйича Навоий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

6-расм. Бухоро ва Навоий вилоятларида асосий капиталга киритилган инвестициялар1.

вилояти Бухоро вилоятидан анча паст кур-саткичга эга.

ЯХ,Мда инвестициялар улуши Бухоро вилоятида 40,8%га тенг булиб, мамлакат буйича уртача курсаткич (24,3%)дан карийб икки баробарга купрок. Навоий вилоятида эса бу курсаткич 18,8% га тенг булиб мамлакат буйича уртача курсаткичдан 1,3 баробар кам кийматга эга.

Саноат махсулотлари ишлаб чикаришнинг усиши Бухоро вилоятида 6,42% га тенг булиб, мамлакат буйича уртача курсаткич (9,32%)дан карийб 1,5 баробарга кам. Навоий вилоятида эса бу курсаткич 0,17%га тенг булиб, мамлакат буйича уртача курсаткичдан 55 баробар кам кийматга эга. Навоий вилоятида бу курсаткич анча паст булишига карамай, саноат махсулотининг ахоли жон бошига киймати буйича вилоятнинг Узбекистан худудлари орасида 1-уринда эканлиги, вилоят саноат махсулотининг Узбекистан саноат махсулотидаги улуши (9,5%) юкори эканли-гини инобатга олиш зарур.

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Йиллик статистик туплам. - Т., 2016. -259-261-б.

Саноатда мехнат унумдорлиги Бухоро вилоятида 23956,9 киши/минг сумга тенг булиб, мамлакат буйича уртача курсаткич (29006,6 киши/минг сум)дан 1,2 баробарга кам. Навоий вилоятида эса бу курсаткич 44736,5 минг сумга тенг булиб мамлакат буйича уртача курсаткичдан 1,54 баробар ортик кийматга эга. Улим коэффициенти Бухоро вилоятида 4,4% тенг булиб, мамлакат буйича уртача курсаткич (4,9%)дан 0,5%га кам. Навоий вилоятида эса бу индикатор 4,8%га тенг булиб, мамлакат буйича уртача курсаткич (4,9%)дан 0,19% га кам. Х,ар икки вилоятда хам бу курсаткич яхши кийматга эга. Ахолининг табиий купайиши Бухоро ва Навоий вилоятларида 16,4%га тенг булиб, мамлакат буйича уртача курсаткич (17,2%)дан 0,8% га кам. Х,ар икки вилоятда хам бу курсаткич бошка вилоятларга нисбатан яхши кийматга эга.

Куйи Зарафшон минтакаси баркарор ривожланишида ижтимоий-иктисодий ва институтционал улчовлар билан биргаликда атроф-мухит курсаткичларининг яхшила-ниши, турли иклим узгаришларининг иктисодий усишга ва ахоли саломатлигига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

2-жадвал. Куйи Зарафшон минтак,асининг асосий ижтимоий-ик,тисодий ривожланиш

индикаторлари1

Индикатор Индикаторнинг Узбекистон буйича уртача курсаткичдан паст ёки юкорилиги (2005-2015 йиллардаги уртача курсаткичга нисбатан)

Бухоро Навоий

ЯХМнинг ЯИМдаги улуши, % 5,5 5,2

Ах,оли жон бошига ЯХМ, минг сум Юкори (2616,3>2545,6) Юкори (4930,0>2545,6)

ЯХМнинг усиш суръати, % Паст (8,0<8,2) Паст (4,7<8,2)

Ах,оли жон бошига ЯХМнинг усиши, % Паст (6,24<6,31) Паст (3,44<6,31)

ЯХМда инвестициялар улуши Юкори (40,8>24,3) Паст (18,8<24,3)

Саноат мах,сулотлари ишлаб чикаришнинг усиши, % Паст (6,42<9,32) Паст (0,17<9,32)

Саноатда мех,нат унумдорлиги, киши/минг сум2 Паст (23956,9<29006,6) Юкори (44736,5>29006,6)

Саноатда мех,нат унумдорлиги усиши, % Паст (4,2<6,5) Паст (1,95<6,5)

Ах,оли жон бошига кишлок хужалиги мах,сулотлари, минг сум3 Юкори (2117,7>1350,8) Юкори (2261,2>1350,8)

Кишлок хужалиги мах,сулотларининг усиши, % Паст (6,1<6,4) Юкори (7,1>6,4)

Ах,оли сони, минг киши (2015 йил) 1815,2 927,9

Кичик бизнеснинг бандликдаги улуши, % Паст (68,35<76,25) Паст (51,53<76,25)

Улим коэффициенти, % Паст (4,4<4,99) Паст (4,8<4,99)

Ах,олининг табиий купайиши, % Паст (16,4<17,2) Паст (16,4<17,2)

Гудаклар (бир ёшгача) улими, 1000 нафар туFилган гудакка нисбатан Паст (11,5<11,9) Паст (8,6<11,9)

таъсирини камайтириш буйича куйидагиларга катта эътибор к,аратиш зарур деб уйлаймиз:

- энергия ва энергия захираларига усаёт-ган талабни таъминлашда янги кувватларни куришдан кура 2-5 марта унумлирок х,исоб-ланган энергияни тежаш усулидан янада кенгрок фойдаланиш, иктисодиётнинг куп энергия сарфловчи секторларига энергия самарадорлик буйича комплекс тадбирларни татбик килиш;

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муаллиф х,исоб-китоблари.

2 2009-2014 йиллардаги уртача курсаткич.

3 Изох,: 2015 йил маълумоти.

- кайта тикланувчи ва кайта тикланмай-диган ресурслардан фойдаланишнинг опти-мал нисбатларини таъминлаш;

- кайта тикланувчи энергия манбалари, жумладан куёш, шамол, биомассали энерги-ядан янада кенгрок фойдаланиш;

- кайта ишловчи саноат тармокларида фильтрлаш ва кам харажатли рекуперацион курилмалар асосида чикинди х,ажмини камайтириш;

- иктисодиётнинг ресурс ситимини камайтириш оркали иктисодиёт самарадорлигини ошириш ва бошкалар.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 3

7-расм. Бухоро ва Навоий вилоятларида а^олининг тугилиш ва улим коэффициенти1.

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

■ Бухоро вилоятида тугилиш коэффициенти, %о □ Навоий вилоятида тугилиш коэффициента, %о 0 Бухоро вилоятида улим коэффициента, %о нНавоий вилоятида улим коэффициенти, %о

Aga6ueT^ap pyuxaTu:

1. Y36eKMCTOH Pecny6^MKacM flaB^naT cTaTMCTMKa KyMMTacu MM^MK cTaTMCTMK Tyn^naM. TomKeHT, 2016.

2. Xax,oH 6aHKM Ma^yMOTnapM acocuga Ty3M^raH: http://data.worldbank.org/ indicator

3. Robert Mendelsohn. Climate Change and Economic Growth. The International Bank for Reconstruction and Development. The World Bank On behalf of the Commission on Growth and Development. -P. 11.

4. Jonathan M. Harris. Sustainability and Sustainable Development.International Society for Ecological Economics. -P. 1.

5. UN. Report for the UN secretary-general «An action agenda for sustainable development». 2014. -P. 1.

6. OECD Statistics Working Papers. Julie L. Hass, Frode Brunvoll, Henning Hoie. Overview of Sustainable Development Indicators used by National and International Agencies. -P. 17-19; United Nations. Indicators of Sustainable Development: Guidelines and Methodologies. October 2007. Third Edition. -P. 15-20.

7. UZBEKISTAN UNITED NATIONS DEVELOPMENT ASSISTANCE FRAMEWORK (UNDAF). 2016-2020. United Nations in Uzbekistan. Government of the Republic of Uzbekistan. Tashkent-2016. -P.5.

8. http://investingnews.com/daily/resource-investing/energy-investing/uranium-investing/ top-10-uranium-producing-countries-russia-usa-canada-kazakhstan-2/

1 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси. Йиллик статистик туплам. - Т., 2016. -48-49-6.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.