CC BY
24
© by Wydawnictwo CNBOP-PIB
Please cite as: BiTP Vol. 42 Issue 2, 2016, pp. 33-42
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.3
dr Slawomir Stanislaw Górski1
Przyjfty/Accepted/Принята: 14.12.2015; Zrecenzowany/Reviewed/Рецензирована: 10.05.2016; Opublikowany/Published/Опубликована: 30.06.2016;
Projekty badawcze realizowane w obszarze ochrony ludnosci -
wybrane zagadnienia
Research Projects Dealing with Civil Protection - Selected Issues
Исследовательские проекты в области защиты населения -
избранные вопросы
ABSTRAKT
Wprowadzenie: W artykule przedstawiono zarówno analiz^, jak i diagnoz^ wybranych projektów badan naukowych realizowanych w ochronie ludnosci, z uwzgl^dnieniem ich aspektów utylitarnych, poznawczych i organizacyjnych. Przedmiotem refleksji byl równiez ich zakres, cele, wyniki oraz zastosowane metody badawcze. Sposród wielu projektów, wybrano te, które zarówno charakteryzowaly si£ cechami utylitarnymi, jak i odnosily si£ do systemowych podstaw bezpieczenstwa cywilnego. Szczególn^ uwag£ poswi^cono obecnosci w badaniach aspektów spolecznych, kulturowych i politycznych odnosz^cych si£ do organizacji oraz sposobów prowadzenia dzialan ratowniczych i humanitarnych. Cel: Celem pracy byla analiza aktualnie prowadzonych projektów badawczych o wymiarze europejskim, realizowanych w obszarze ochrony ludnosci. Analiza obejmowala w szczególnosci cele oraz wyniki projektów. Waznym jej aspektem byla równiez sfera popularyzacji wyników badan naukowych oraz ich wykorzystywania w procesie edukacji spoleczenstwa.
Metody: W pracy wykorzystano zarówno wnioskowanie indukcyjne, które pozwolilo na sformulowanie wniosków na podstawie ograniczonego zbioru projektów badawczych, jak i zastosowano dedukj opart^ na wiedzy teoretycznej i praktycznej.
Wnioski: Róznorodnosc projektów oraz odmienne perspektywy badawcze (zagrozenia, wymiar spoleczny) potwierdzily interdyscyplinarny charakter ochrony ludnosci. Badania uwzgl^dnialy potrzeby odbiorców, charakterystyk^ zagrozen, oczekiwania spoleczne oraz uwarunkowania organizacyjne i polityczne. Analiza projektów badawczych sklonila autora do wyodr^bnienia trzech rodzajów badan. Pierwszym z nich byla koncentracja celów i wyników badan na mozliwosci ich praktycznego zastosowania podczas dzialan ratowniczych i humanitarnych. Drugi rodzaj badan dotyczyl rozwi^zañ systemowych i odnosil si£ do sfery organizacji róznych instytucji realizuj^cych zadania z zakresu ochrony ludnosci. Ostatni zorientowany byl na spoleczny wymiar zagrozen, a jego cech^ szczególn^ byla rola organizacji pozarz^dowych w procesie ochrony zycia, mienia i srodowiska b^d^cego podstaw^ egzystencji czlowieka. Natomiast diagnoza stanu badan pozwolila na wskazanie obszarów, które powinny byc przedmiotem kolejnych eksploracji. W tym kontekscie nalezy wymienic mi^dzy innymi spoleczny wymiar bezpieczenstwa cywilnego, badanie adekwatnosci rozwiqzañ formalnoprawnych oraz diagnoz^ rozwiqzañ systemowych (organizacyjnych) w ochronie ludnosci.
Slowa kluczowe: projekt badawczy, ochrona ludnosci Typ artykulu: artykul przegl^dowy
ABSTRACT
Introduction: The article provides an analysis and diagnosis of selected research projects dealing with civil protection, taking into account their functional, cognizant and organizational aspects. The study focused on the scope, aims and results of projects, as well as the methodology used by researches. From the vast range of projects available, preference was given to projects, which characterized a functional and system approach towards civil security. Special attention was afforded to social, cultural and political aspects associated with the organization and management of rescue and humanitarian operations.
Aim: The purpose of this study is to analyse contemporary European research projects dealing with civil protection. In particular, the analysis took into account project aims and results. An important aspect of deliberations concerned the popularization and exploitation of research results in the process of educating society.
Methods: Inductive and deductive reasoning approaches were applied to the study. The former allowed for the formulation of conclusions based on the limited volume of research projects whereas the latter was reliant on theoretical and practical knowledge.
Conclusions: The variety of projects and diverse research perspectives (threats, social dimension) confirmed the interdisciplinary nature of civil protection. Research took into account the needs of individuals, risk analysis, social expectations as well as organizational and political situations. An analysis of projects under scrutiny led the author to formulate three features of research. The first, identified by a utilitarian approach towards aims and project results in context of practical application during rescue and humanitarian operations. The second, concerned with system solutions, delved into the organisation and functioning of different institutions engaged with fulfilling their responsibilities in the
1 Ministerstwo Spraw Wewn^trznych i Administracji / Ministry of Interior and Administration;
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.3
sphere of civil protection. The final focus concentrated on social dimensions of crisis situations, where special attention was afforded to the role of non-government organisations (NGO) in the protection of life, property and human environment. A diagnosis of research allowed for the identification of areas, which should be exposed to further studies. In this context it is appropriate to mention, amongst other things, the social dimension of civil security, legal and procedural adequacy, and evaluation of system solutions for civil defence.
Keywords: research project, civil protection Type of article: review article
АННОТАЦИЯ
Введение: В статье представлены анализ и диагноз избранных проектов научных исследований в области защиты населения, с учётом их утилитарных, когнитивных и организационных аспектов. Предметом размышлений были также их спектр, цели, результаты и используемые методы исследований. Среди множества проектов были избраны те, которые относились к системным основам гражданской безопасности. Особое внимание было уделено наличию в исследованиях общественных, культурных и политических аспектов, относящихся к организации и способам проведения спасательных и гуманитарных действий.
Цель: Цель работы заключалась, в частности, в проведении анализа реализуемых в настоящее время европейских исследовательских проектов в области защиты населения. Анализ принял во внимание, в частности, цели и результаты этих проектов. Важным аспектом анализа была также сфера популяризации результатов научных исследований, а также их использования в процессе обучения общества.
Методы: Для целей работы был использован метод индукции, который позволил сформулировать выводы на основе ограниченного сбора исследовательских проектов, а также метод дедукции, основанный на теоретических и практических знаниях. Выводы: Разнообразие проектов и различие исследовательских перспектив (угрозы, общественный аспект) подтвердили междисциплинарный характер защиты населения. Исследования учитывали нужды адресатов проектов, характеристику угроз, ожидания общества, а также политические и организационные обусловленности. Анализ исследовательских проектов подтолкнул автора к выделению трех характеристик исследований. Первой из них была концентрация целей и результатов исследований на возможности их практического использования во время спасательных и гуманитарных действий. Другой вид исследований относился к сфере организации различных учреждений, реализующих задачи в области защиты населения. Последний вид исследований был сосредоточен на социальном измерении угрозы, а его особой чертой было выделение роли неправительственных организаций в процессе защиты жизни, имущества и окружающей среды человека. В то же время как диагноз состояния исследований позволил определить области, которые должны быть предметом дальнейших анализов. В этом контексте следует перечислить кроме всего прочего общественный контекст гражданской безопасности, исследование соответствия формально-правовых решений, а также диагноз системных решений (организационных) в защите населения.
Ключевые слова: исследовательский проект, защита населения Вид статьи: обзорная статья
1. Wprowadzenie
Obszar ochrony ludnosci ze wzgl^du na bezposredni zwi^zek z zyciem czlowieka jest stale w centrum zaintereso-wania sluzb ratowniczych oraz innych podmiotow (organiza-cji pozarz^dowych), ktorych dzialania zmierzaj^ do ochrony zycia ludzi i srodowiska w sytuacjach katastrof naturalnych oraz awarii technicznych. Aspektom praktycznym towarzyszy refleksja naukowa, ukierunkowana na poznanie i zbadanie istoty ochrony ludnosci, jej determinantow oraz warunkow skutecznego funkcjonowania.
Jak stwierdzaj^ Terhi Elomaa i Anna Halonen [1], bada-nia w obszarze ochrony ludnosci koncentruj^ si§ glownie na sprawach kl^sk zywiolowych oraz awarii technicznych i do-tycz^ prawdopodobienstwa ich wyst^pienia, potencjalnych skutkow i wplywu na zycie spoleczne, ekonomiczne oraz srodowisko naturalne. Generalnie mozna wyodr^bnic trzy podstawowe sposoby wykorzystywania badan naukowych w ochronie ludnosci. Pierwszym jest wymiar operacyjny oparty najcz^sciej na studiach przypadku dotycz^cych kon-kretnej sytuacji. Jego cech^ jest wykorzystywanie wynikow badan na potrzeby wsparcia procesu podejmowania decyzji w sytuacjach zagrozen. Drugim sposobem jest zrozumienie danego zagrozenia (zjawiska) i proba opisania go w szerszym kontekscie (przyczyn i skutkow). Trzecim sposobem jest wykorzystanie wynikow badan do ksztaltowania rozwi^zan systemowych i politycznych w obszarze ochrony ludnosci [1, s. 14-15].
Analizuj^c rozwoj badan w ochronie ludnosci, nalezy podkreslic, ze czynnikiem warunkuj^cym reagowanie na zagrozenia byla ich spoleczna percepcja. W przeszlosci lu-dzie postrzegali zagrozenia jako dzialanie Boga lub natury. Zagrozenia byly niezalezne i „zewn^trzne" w stosunku do
systemu spolecznego. W zwi^zku z rozwojem spoleczenstw ery industrialnej zacz^to aktywnie poszukiwac sposobow przeciwdzialania zagrozeniom i zwalczania ich skutkow. Roz-pocz^ly si§ poszukiwania technologii sluz^cej zabezpieczaniu ludnosci przed zagrozeniami (np. lepszej jakosci tamy mogly chronic przed zalaniem podczas powodzi). Kolejnym kro-kiem bylo opisanie spolecznego wymiaru katastrof i kl^sk zy-wiolowych. Podejscie to zostalo zapocz^tkowane w latach 50. XX wieku i dotyczylo spolecznych skutkow agresji zbrojnych. Nast^pnie badania obj^ly sposob zarz^dzania w sytuacjach kryzysowych. W ich wyniku zakwestionowano zasadnosc aplikacji militarnych sposobow zarz^dzania w sytuacjach zagrozen ze strony cywilow. Pocz^wszy od lat 70. XX wieku badania koncentrowaly si§ na przeplywie informacji i wspol-dzialaniu roznych „aktorow" w sytuacjach zagrozen. Czynnikiem wyrözniaj^cym „cywilny" sposob dzialania jest autonomia podmiotow zaangazowanych w ochrony ludnosci (sluzby ratownicze, administracja publiczna, organizacje pozarz^do-we, osrodki naukowe i instytucje badawcze). Istoty procesu zarz^dzania jest zapewnienie koordynacji dzialan podejmo-wanych przez rozne podmioty i uzyskanie efektu synergii. Ta-kie podejscie jest zdaniem T. Elomaa i A. Halonen podstawo-wym czynnikiem roznicuj^cym obron^ cywilny od ochrony ludnosci [1, s. 15]. Wspolczesnie ciekawym trendem w bada-niach jest spoleczny aspekt ochrony ludnosci. Badania z ob-szaru socjologii katastrof koncentruj^ si§ na wyodr^bnieniu sposrod wi^kszych struktur spolecznych grup najmniej od-pornych na zagrozenia. Uwzgl^dniaj^ one aspekty sprawiedli-wosci spolecznej, rownosci w dost^pie do ochrony i pomocy spolecznej oraz problematyk^ przeciwdzialania wykluczeniu spolecznemu. Wazn^ cz^sci^ badan jest zastosowanie nowo-czesnych technologii i wspolczesnych form komunikacji (np. media spolecznosciowe) na potrzeby ostrzegania, alarmowa-
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА Б
nia i informowania o zagrozeniach. Ochrona ludnosci jest równiez równolegle eksplorowana z punktu widzenia nauk medycznych, antropologii, ekonomii i geografii.
W odniesieniu do zagrozen jako perspektywy badawczej w ochronie ludnosci, nalezy zauwazyc, ze na przestrzeni lat dominowaly w badaniach rózne zagrozenia. Podczas Zimnej Wojny nadawano priorytet konsekwencjom dla ludnosci cy-wilnej uzycia broni nuklearnej. Nastçpnie „punkt ciçzkosci" umiejscowiono w obszarze zagrozen technologicznych (ka-tastrofa w Bhopalu - Indie 1984, katastrofa w Czarnobylu - Ukraina 198б). Katastrofy naturalne o duzej sile oddzialy-wania i skutkach dewastacyjnych dla ludzi i srodowiska (Hu-ragan Andrew 1992, Huragan Katrina 2005) byly kolejnym obszarem, który dominowal w badaniach [1, s. 16]. Obecnie wszystkie typy zagrozen (l^cznie z aktami terroru) si przedmiotem naukowej eksploracji. Jest to zwi^zane z popularyzacji na gruncie europejskim zintegrowanego podejscia do zagrozen (ang. all-hazards approach).
Analiza badan naukowych i projektów badawczych objçla trzy wybrane projekty, z których pierwszy koncentrowal siç na praktycznym wymiarze ochrony ludnosci i byl typowym przykladem zintegrowanego podejscia do zagrozen. Drugi projekt, równiez o utylitarnym charakterze, dotyczyl funkcji istotnych z puntu widzenia ochrony ludnosci (ewakuacja). Ostatni mial natomiast systemowy charakter i obejmowal sferç spolecznej percepcji zagrozen oraz instytucjonalne uwa-runkowania ochrony ludnosci. O wyborze projektów zdecy-dowal ich miçdzynarodowy charakter (europejski - ANVIL, regionalny - 14.3), mozliwosc praktycznego zastosowania metod oceny ryzyka (14.3), systemowy i porównawczy charakter badan (ANVIL) oraz oryginalnosc projektu i unikato-wy sposób jego realizacji (EURACARE).
2. Projekt badawczy 14.3
Projekt 14.3 jest przykladem projektu o charakterze utyli-tarnym, którego celem bylo wypracowanie praktycznych roz-wiizan, zwiçkszajicych mozliwosci przeciwdzialania zagro-zeniom naturalnym i awariom technicznym w basenie Morza Baltyckiego. Projekt byl realizowany w latach 2012-2013 na zlecenie Komisji Europejskiej. Liderem projektu byl Sekretariat Rady Panstw Morza Baltyckiego, wokól którego skupiono siec instytucji badawczych i agend rzidowych ze wszystkich panstw regionu Morza Baltyckiego.
Projekt zakladal zintegrowane podejscie do zagrozen (ang. all-hazards approach), a jego praktycznym zadaniem bylo wypracowanie scenariuszy na wypadek wystipienia wszystkich charakterystycznych zagrozen wystçpujicych w regionie baltyckim. Zalozeniem systemowym projektu bylo przyjçcie, ze skala zagrozen musi przekraczac mozliwosci dzialania na poziomie narodowym. W zwiizku z powyzszym kazdy scena-riusz opisywal nie tylko dzialania krajowe, lecz uwzglçdnial równiez dzialania regionalne oraz te prowadzone na poziomie miçdzynarodowym (wspólpraca dwustronna, wielostronna). Szczególne miejsce w scenariuszach zajmowal Mechanizm Ochrony Ludnosci UE, który byl traktowany jako podstawowa platforma wspóldzialania miçdzynarodowego.
Kazdy scenariusz opracowywany byl przez wyodrçbnioni grupç zadaniowi. W ramach projektu utworzono cztery gru-py. Trzem z nich przypisano analizç zagrozen i ocenç ryzyka zwiizanego w wystipieniem powodzi, pozarów lasów oraz zagrozen nuklearnych. Ostatnia grupa skoncentrowala siç na makroregionalnym wymiarze zagrozen, wymianie informa-cji oraz koordynacji dzialan ponadnarodowych [2, s. 69]. Jej zadaniem bylo prowadzenie strategicznej dyskusji dotyczicej sposobów oceny i analizy ryzyka w wymiarze regionalnym w celu ograniczenia podatnosci spoleczenstw na skutki wy-wolane zagrozeniami badanymi przez pozostale grupy.
О БЕЗОПАСНОСТИ DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.3
Scenariusze opisywaly rozwój zagrozen od fazy uspienia (ang. dormant) do ich eskalacji wymuszajicej wspóldzialanie regionalne oraz na poziomie UE [2, s. 70].
Projekt zgromadzil interesariuszy z wielu instytucji i organizacji, którzy oprócz oceny zagrozen i modelowania dzia-lan ratowniczych, wypracowywali strategiczne podejscie do ochrony ludnosci. Podejscie to polegalo na postrzeganiu zagrozen jako wspólnych dla calego regionu Morza Baltyckiego. Dzialania byly planowane przy zalozeniu wykorzystania zasobów bçdicych w dyspozycji róznych krajów. Przyjçcie w praktyce zintegrowanego podejscia do zagrozen wymusza-lo miçdzysektorowe i miçdzyinstytucjonalne rozwiizywanie problemów [3]. Oznaczalo to zaangazowanie w dzialania nie tylko podmiotów ratowniczych, lecz równiez instytucji od-powiedzialnych za ochronç srodowiska, gospodarkç morski oraz ochronç infrastruktury krytycznej. Projekt byl okazji do przetestowania metodologii oceny i mapowania ryzyka za-proponowanej panstwom czlonkowskim przez Komisjç Europejski w formie wytycznych [4]. Nalezy podkreslic, ze takie wykorzystanie projektu (testo wanie metodologii) dalo mozliwosc oceny sposobów zarzidzania ryzykiem funkcjonuji-cych w poszczególnych panstwach czlonkowskich oraz wy-pracowania wniosków dotyczicych kierunków ich rozwoju.
Kazdy ze scenariuszy projektu opisany zostal w odrçbnej publikacji podzielonej na dwie czçsci (Book One, Book Two). W przypadku powodzi publikacja zawierala charakterystykç poszczególnych krajów, opis zidentyfikowanych problemów (braków) oraz dane teleadresowe instytucji odpowiedzial-nych za gospodarkç wodni i dzialania ratownicze [5, s. 4874]. Czçscii zasadniczi publikacji byl scenariusz zawierajicy charakterystykç zagrozenia, dane o jego skali oraz estymacjç skutków dla ludnosci i srodowiska. Scenariusz zawieral równiez zestawienie mozliwych do uzycia sil i srodków bçdicych w dyspozycji poszczególnych krajów. W przypadku Polski za-lozono, ze koszt strat powodziowych przekroczyl 2,5 miliarda EUR, ewakuowano 17 tys. osób, uszkodzeniu uleglo miçdzy innymi ponad 1.300 km walów, 18.194 budynków mieszkal-nych oraz ponad 800 szkól [6, s. 28]. Skala zjawiska odpowia-dala rzeczywistym wydarzeniom (powódz 2010) i narzucila uruchomienie mechanizmów wspólpracy regionalnej i euro-pejskiej. Scenariusz uwzglçdnial równiez opis dzialan zapo-biegawczych wprowadzonych w zycie w poszczególnych kra-jach (systemy monitoringu zagrozen, magazyny powodziowe itp.) [6, s. 30]. Istotni czçsc scenariusza stanowil przeglid metod zapobiegania (dzialania prewencyjne) i modelowania przebiegu powodzi. Podsumowaniem scenariusza byla analiza SWOT przeprowadzona w wymiarze regionalnym.
Scenariusz dotyczicy pozarów lasów, oprócz charakte-rystyk poszczególnych krajów, opisywal równiez funkcjono-wanie kanadyjskiego systemu oceny zagrozen pozarów lasów (Canadian Forest Fire Danger Rating System - CFFDRS) oraz europejskiego systemu wymiany informacji o pozarach lasów (European Forest Fire Information System - EFFIS) [7, s. 3640]. Taka konstrukcja scenariusza zwiçkszyla jego wartosc poznawczi. Czçsc „operacyjni" scenariusza stanowil przypa-dek pozaru lasu w Boden (Szwecja), do którego modelowania wykorzystano informatyczny system BEHAVE (Fire Behaviour Prediction and Fuel Modelling System)2. W scenariuszu zaprezentowano równiez mozliwosci otwartego oprogramo-wania Prometheus3 (oprogramowanie dostçpne na stronie www.firegrowthmodel.ca), sluzicego przewidywaniu rozwoju pozaru, które opiera siç na kanadyjskim systemie oceny zagrozen pozarów lasów [8, s. 30-36]. Istoti scenariusza bylo wskazanie i upowszechnienie narzçdzi informatycznych
Fire Behaviour Prediction and Fuel Modelling System (BEHAVE).
Oprogramowanie Prometheus jest dost^pne na stronie <www. firegrowthmodel.ca>.
sluz^cych modelowaniu rozwoju sytuacji oraz wspieraj^cych proces zarz^dzania w sytuacjach zagrozen.
Ostatnim ze scenariuszy „sytuacyjnych" byl scenariusz poswi^cony zagrozeniom radiologicznym. W scenariuszu dokonano zestawienia czynnikow zagrazaj^cych bezpiecz-nemu funkcjonowaniu elektrowni atomowej. Lista zagrozen obejmowala zarowno zagrozenia naturalne (np. powodz, ob-nizony poziom wod, silne wiatry), jak i spowodowane dziala-niem czlowieka (np. katastrofa komunikacyjna w powietrzu i na morzu, demonstracje i niepokoje spoleczne, atak terro-rystyczny) [9, s. 21-27]. Scenariusz przewidywal jednoczesne wyst^pienie roznych zjawisk, ktorych skumulowany efekt obejmowal rowniez przedostanie si§ do atmosfery substancji radioaktywnych. Wartosc poznawcz^ scenariusza podniosla analiza sytuacji kryzysowych l^cznie z aktami terroru, ktore wyst^pily na swiecie w latach 2001-2013 [10, s. 26-33].
Strategicznym dokumentem wypracowanym w trakcie pro-jektu 14.3 byl scenariusz poswi^cony ocenie i analizie ryzyka, ktora dotyczyla szerokiego spektrum zagrozen (silny sztorm, powodz, pozar lasu, pandemia grypy, wypadek na morzu, wypa-dek w elektrowni j^drowej) [11, s. 27-44] i obejmowala mi^dzy innymi analiz§ ich wplywu na ludzi, srodowisko i sytuacji eko-nomiczn^ [12, s. 33-42]. W scenariuszu uwzgl^dniono rowniez mechanizmy wspolpracy dwustronnej i wielostronnej, ktorych zastosowanie bylo konsekwenj zaplanowanych wydarzen.
Projekt 14.3 jest przykladem zaangazowania badaczy w proces wypracowywania praktycznych rozwi^zan na pod-stawie rzeczywistego zagrozenia. W realizacji projektu zasto-sowano zintegrowane podejscie do zagrozen, co niew^tpliwie podnioslo jego wartosc utylitarn^. Jednoczesnie dokumen-tacja projektu posiada wartosc poznawcz^, ze wzgl^du na umieszczenie w scenariuszach obszernych przegl^dow narz^-dzi informatycznych i analitycznych, wspomagaj^cych proces podejmowania decyzji w dzialaniach na rzecz ochrony ludnosci. Niew^tpliw^ wartosci^ projektu bylo zaangazowanie w jego realizacji badaczy z roznych obszarow nauki (inzynie-ria bezpieczenstwa, nauki spoleczne) oraz praktykow i admi-nistratorow bezpieczenstwa cywilnego. Kontynuaj projektu 14.3 jest projekt „From Gaps to Caps", ktorego celem jest zi-dentyfikowanie brakow w basenie Morza Baltyckiego (w za-kresie zasobow, procedur, zasad wspolpracy) oraz wskazanie sposobow ich wypelnienia (budowanie zdolnosci).
Istotn^ cech^ projektu 14.3 jest sposob udost^pniania wynikow projektu w formie publikacji przeznaczonych dla
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.3
szerokiego kr^gu odbiorcow. Wyrozniaj^ si§ one przejrzyst^ struktur^ i atrakcyjn^ szat^ graficzn^. Pozwala to na dystrybu-owanie informacji o zagrozeniach i sposobach dzialania sluzb ratowniczych nie tylko wsrod profesjonalistow, lecz rowniez umozliwia dotarcie do zwyklego obywatela. Takie podejscie wyraznie wskazuje na wag§, jak^ autorzy przykladaj^ do edu-kacyjnego wymiaru projektu badawczego w jego spolecznym kontekscie (edukacja dla bezpieczenstwa, podnoszenie swia-domosci zagrozen, budowanie zaufania do panstwa).
3. Projekt badawczy „EURACARE"
Projekt EURACARE, podobnie jak projekt 14.3, mial rowniez utylitarny charakter. Jednak jego perspektywa poznawcza nie koncentrowala si§ na zagrozeniach, lecz funkcjach krytycz-nych dla ochrony ludnosci. Jedn^ z takich funkcji jest ewaku-acja, ktora byla glownym obiektem badan. EURACARE byl realizowany w latach 2012-2014 przez konsorcjum skladaj^ce si§ z przedstawicieli Rz^du Styrii (Austria) oraz organizaj pozarz^dow^ Joannici Dzielo Pomocy. Glownym celem projektu bylo wspieranie i uzupelnianie wysilkow panstw uczest-nicz^cych w Mechanizmie Ochrony Ludnosci zmierzaj^cych do ochrony ich obywateli w sytuacjach zagrozen naturalnych i spowodowanych przez czlowieka [13, s. 7]. Cel ten zostal zre-alizowany przez badania i seminaria eksperckie, ktorych efek-tem bylo opracowanie standardowych procedur operacyjnych dla Europejskiej Grupy Wsparcia Ludnosci w Ewakuacji (ang. European Assistance Team for Citizens in Areas of Evacuation - EURACARE). Kolejnym krokiem b^dzie utworzenie takiej grupy na poziomie Unii Europejskiej.
Zadaniem grupy EURACARE b^dzie udzielanie pomocy obywatelom panstw czlonkowskich UE na obszarach obj^tych ewakuaj Grupa b^dzie miala globalny zasi^g i b^dzie reago-wac elastycznie do potrzeb: przeprowadzac ewakuaj udzielac pomocy medycznej oraz wsparcia psychologicznego potrze-buj^cym. Jej zadaniem b^dzie rowniez dostarczanie informacji konsularnych ewakuowanym osobom. Podobnie jak moduly ochrony ludnosci, grupa ewakuacyjna b^dzie samodzielna i sa-mowystarczalna [14, s. 3]. Interesariuszami grupy na miejscu dzialania b^d^ zarowno wladze lokalne, zespoly koordynacyjne ONZ (On-Site Operation Coordination Centre - OSOCC), zespoly eksperckie UE (EU Civil Protection Team - EUCPT), jak i unij-ne Centrum Koordynacji Reagowania Kryzysowego (ERCC).
Na rycinie 1 przedstawiono otoczenie funkcjonalne grupy EURACARE.
Ryc. 1. Otoczenie funkcjonalne grupy EURACARE Zrodlo: Opracowanie wlasne na podstawie Standard Operating Procedures (SOPs) for the Civil Protection project European Assistance Team
for Citizens in Areas of Evacuation (EURACARE), Version 1.5, 2014, 9.
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.3
Embassies / Consulates
ERCC
OSOCC
EUCPT
EURACARE
Teams on site
E U Representations
Local authorities
Fig. 1. Functional environment of EURACARE Source: Own elaboration on the basis of Standard Operating Procedures (SOPs) for the Civil Protection project European Assistance Team for
Citizens in Areas of Evacuation (EURACARE), Version 1.5, 2014, 9.
Wypracowane w ramach projektu standardowe procedu-ry operacyjne okreslily miçdzy innymi rozmiar i struktur^ grupy, jej poz^dan^ zdolnosc do samodzielnego dzialania, standardy wyposazenia oraz sposoby postçpowania podczas prowadzenia akcji ewakuacyjnych.
W odniesieniu do rozmiaru grupy, ustalono, ze w jej sklad powinno wchodzic od 10 do 25 osöb, ktöre bçd^ w sta-nie prowadzic i wspierac akcjç ewakuacyjn^ przez okres nie krötszy niz 4 dni (maksymalnie 14 dni). Funkcje pelnione przez czlonköw modelowej grupy bçd^ dotyczyly przywödz-twa (Team Leader), zapewnienia bezpieczenstwa (Security Officer), wspöldzialania (Liaison Officer), wsparcia admini-stracyjnego (Administration Officer) i logistycznego (Logistics Officer), wsparcia medycznego (Paramedic) oraz psycholo-gicznego (Psychosocial Support Experts), zarz^dzania infor-maj (Information Management Officer) oraz technicznego wsparcia komunikacji i l^cznosci (ICTExpert) [13, s. 10-16]. W dokumencie szczegölowo okreslono kompetencje i wy-magania stawiane osobom pelni^cym wyzej wymienione funkcje oraz opisano standardy wyposazenia technicznego grupy. Zalozono, ze grupa EURACARE powinna byc w stanie samodzielnie funkcjonowac co najmniej 4 dni (96 godzin)4. W celu osi^gniçcia takiej zdolnosci do dzialania niezbçdne jest zapewnienie:
• 5 litröw wody pitnej na osobç (dziennie),
• okolo 3000 kalorii na osobç (dziennie),
• odpowiednich warunköw mieszkalnych (w zaleznosci od pogody),
• zrödel zasilania i oswietlenia punktöw obslugi osöb ewa-kuowanych i przestrzeni mieszkalnej,
• srodköw l^cznosci do wzajemnego komunikowania siç wewn^trz grupy oraz srodköw l^cznosci z partnerami zewnçtrznymi,
• srodköw medycznych dla czlonköw grupy,
• urz^dzen sanitarnych i srodköw higieny dla czlonköw grupy,
• srodköw transportu (do wynajçcia na miejscu),
• srodköw finansowych (gotöwka) w lokalnej walucie lub dolarach amerykanskich (USD) [13, s. 33]. Powyzsze zestawienie egzemplifikuje funkcjonalny cha-
4 Maksymalny czas funkcjonowanie grupy EURACARE okreslono na 14 dni.
rakter glownego dokumentu wypracowanego w ramach projektu. Nalezy podkreslic, ze standardowe procedury operacyjne obejmuj^ wszystkie fazy akcji ewakuacyjnej i szczegolowo okreslaj^ czynnosci, jakie powinny byc wykonane podczas przygotowania misji, mobilizacji i rozmieszczenia grupy, ope-racji wlasciwej oraz zakonczenia dzialan. Dokument ma duz^ wartosc utylitarn^ i w praktyce moze byc wykorzystywany jako podr^cznik (instrukcja) nie tylko przez grup^ EURACARE, ale przez inne podmioty (np. organizacje pozarz^dowe) realizuj^ce dzialania na rzecz ochrony ludnosci w wymiarze operacyjnym.
Na uwag^ zasluguje rowniez zaproponowany przez auto-row projektu cykl dzialania EURACARE, ktory obejmuje wy-st^puj^ce po sobie fazy przygotowania, rozmieszczenia, dzialania i ewaluacji. Swiadomosc cyklu jest warunkiem rozwoju grupy. Zgodnie z zalozeniami projektu kazdy z czlonkow EURACARE powinien gromadzic doswiadczenia plyn^ce z poszczegolnych akcji i oceniac przyj^te rozwi^zania struk-turalne i systemowe. Wypracowane w ten sposob wnioski powinny byc wykorzystywane przy planowaniu kolejnej ope-racji, po ktorej zakonczeniu ponownie nast^puje faza oceny i wnioskowania [13, s. 35].
Nalezy podkreslic, ze idea projektu opiera si§ na wyko-rzystaniu potencjalu spolecznego na rzecz ochrony ludnosci, poprzez zaangazowanie ratownikow i ekspertow skupionych w organizacji Joannici Dzielo Pomocy. Rowniez koncepcja utworzenia i funkcjonowania grupy EURACARE zaklada, ze w jej sklad wchodzic b^d^ w pierwszej kolejnosci joanniccy wolontariusze. Zgodnie z zalozeniem projektu, srodki finan-sowe na funkcjonowanie grupy ewakuacyjnej, w duzej cz^sci pochodzic b^d^ z funduszy b^d^cych w dyspozycji Joannitow.
Projekt EURACARE jest niew^tpliwie innowacyjny i sta-nowi przyklad nowatorskiego podejscia do rozwijania profe-sjonalnych zasobow ochrony ludnosci, tworzonych i finanso-wanych przez organizacje pozarz^dowe. Testem skutecznosci projektu b^dzie praktyczne utworzenie i funkcjonowanie grupy EURACARE.
4. Projekt badawczy „ANVIL"
Projekt ANVIL dotyczyl analizy systemöw bezpieczenstwa cywilnego w Europie (ang. Analysis of Civil Security Systems in Europe) i zostal zrealizowany na zlecenie Komisji
Europejskiej przez miçdzynarodowe konsorcjum osrodków naukowych i instytucji badawczych. W sklad konsorcjum ze strony polskiej wchodzil Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, który reprezentowal dr hab. Piotr Matczak. Projekt zrealizowany zostal w latach 2012-2014 i obejmowal badanie systemów bezpieczeñstwa cywilnego w 22 krajach europejskich (w tym w Polsce) oraz w osmiu organizacjach re-gionalnych. W ramach prowadzonych badañ przeanalizowano wymiar kulturowy, prawny oraz organizacyjny (instytucjonal-ny) systemów bezpieczeñstwa cywilnego. Zdaniem autorów projektu, tak szeroka perspektywa badawcza pozwolila na holistycznq analizç uwarunkowañ bezpieczeñstwa [15, s. 3].
Nalezy zaznaczyc, ze na potrzeby opisu i analizy poszcze-gólnych komponentów systemu bezpieczeñstwa cywilnego badacze uzywali takich pojçc jak: zarz^dzanie w sytuacjach katastrof (ang. disaster management), bezpieczeñstwo we-wnçtrzne (ang. homeland security), bezpieczeñstwo spoleczne (ang. societal security) [16] oraz ochrona ludnosci (ang. civil protection). Celem badania nie bylo wypracowanie jednoli-tych definicji tych pojçc, lecz okreslenie przy ich pomocy za-kresów dzialania poszczególnych systemów bezpieczeñstwa cywilnego. W zwi^zku z powyzszym postanowiono dokonac ich zróznicowania przypisuj^c im wlasciwe (charaktery-styczne) zagrozenia. Nalezy zwrócic uwagç, ze w przypadku ochrony ludnosci przypisano jej zagrozenia naturalne, awarie techniczne, zagrozenia zdrowotne (epidemie) i srodowiskowe (zanieczyszczenia) oraz terroryzm.
Wyniki badañ wskazaly, ze pomimo odmiennosci po-szczególnych systemów, uwarunkowanej czynnikami kul-turowymi, historycznymi i operacyjnymi, nie rózni^ siç one znacz^co pod wzglçdem efektywnosci funkcjonowania. General^ konkluzj^ badañ bylo stwierdzenie, ze nie istnieje jedno uniwersalne rozwi^zanie systemowe w zakresie bezpieczeñstwa cywilnego, które pasowaloby do wszystkich pañstw europejskich (koncepcja one-size-fits all). Jednoczesnie stwierdzono, ze dobrze rozwiniçta jest sfera wspólpracy tran-sgranicznej, a koordynacyjna rola Unii Europejskiej w ochro-nie ludnosci spotyka siç z powszechn^ akceptaj obywateli.
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.3
Badania odzwierciedlily tendencje do transformacji sys-temow bezpieczenstwa cywilnego od klasycznej obrony cy-wilnej, zorientowanej na zagrozenia zimnowojenne, do bu-dowania zintegrowanych systemow zarz^dzania kryzysowe-go, ktore uczestnicz^ rowniez w dzialaniach na rzecz ochrony ludnosci. W wi^kszosci krajow systemy bezpieczenstwa cywilnego koncentrowaly si§ zdecydowanie na przeciwdziala-niu zagrozeniom naturalnym oraz wypadkom w transporcie i przemysle. Kolejne miejsca na liscie zagrozen zaj^ly zagrozenia terrorystyczne oraz awarie infrastruktury krytycznej. Ilosciow^ relaj pomi^dzy tymi typami zagrozen, odnoto-wanych w latach 2000-2012, przedstawia rycina 2.
Projekt ANVIL pokazal, ze we wszystkich badanych krajach pierwszoplanow^ rol§ w zarz^dzaniu kryzysowym od-grywj wladze cywilne. Udzial sfery militarnej sprowadzal si§ do wspierania wladz cywilnych w dlugotrwalych kryzy-sach lub zagrozeniach o wjtkowym charakterze. Jednoczesnie sposob wspolpracy cywilno-wojskowej zdecydowanie roznil si§ w poszczegolnych krajach i wynikal z uwarunko-wan kulturowych i historycznych.
W wi^kszosci badanych krajow dominowalo zintegro-wane podejscie do zagrozen (ang. all-hazards approach). W przypadku czterech krajow (Irlandia, Litwa, Polska, Wiel-ka Brytania) system bezpieczenstwa cywilnego zoriento-wany byl na specyficzne (odr^bne) zagrozenia (ang. specific threats approach). Jednak badacze podkreslaj^, ze w prakty-ce wszystkie systemy zawieraly elementy obu podejsc, a ich stosowanie uzaleznione bylo od skali i poziomu reagowania na dane zagrozenie [17, s. 12]. Na poziomie lokalnym cz§-sciej reagowano na roznorodne zagrozenia przy uzyciu tych samych sil i srodkow (np. straze pozarne), natomiast wyzsze poziomy administracyjne dysponowaly wyspecjalizowanymi instytucjami (np. inspekcje sanitarne, agencje radiologiczne), ktorych uzywano w przypadku specyficznych zagrozen (np. ptasia grypa, zagrozenia CBRN).
Badania wykazaly duz^ zlozonosc powi^zan instytu-cjonalnych w poszczegolnych krajach oraz zroznicowanie w poziomie centralizacji systemow bezpieczenstwa cywilne-
Awarie infrastruktury krytycznej - 2%
Zagrozenia terrorystyczne - 6%
Wypadki przemyslowe i komunikacyjne - 23%
Zagrozenia naturalne - 68%
Ryc. 2. Typy kryzysów w latach 2000-2012 Zródlo: Opracowano wlasne na podstawie Civil Security and the European Union, A survey of European civil security systems and the role of the EU in building shared crisis management capacities, UI Papers #2, The Swedish Institute of International Affairs, 2014, (ANVIL Case Studies), 6.
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ
DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.3
Critical infrastructure failures - 2%
Terrorist threats - 6%
Industrial and communication accidents - 23%
I
Natural hazards - 68%
Fig. 2. Types of crises in the years 2000-2012 Source: Own elaboration on the basis of Civil Security and the European Union, A survey of European civil security systems and the role of the EU in building shared crisis management capacities, UI Papers #2, The Swedish Institute of International Affairs, 2014, (ANVIL Case Studies), 6.
go. Generalnie systemy te uwarunkowane byly ogolnymi ramami administracyjnymi, lecz wyst^powala w nich wi^ksza tendencja do decentralizacji niz w innych obszarach (ang. policy fields). Najcz^sciej dotyczyla ona sluzb ratowniczych i strazy pozarnych, ktore zwalczaj^ zagrozenia dnia codzien-nego. Mniejsza decentralizacja byla natomiast skorelowana ze zlozonymi i specyficznymi zagrozeniami takimi jak epidemie lub katastrofy nuklearne [15, s. 6-7].
Wi^ksz^ decentralizacja odnotowano w krajach polnoc-no-zachodniej Europy, natomiast w panstwach Europy Cen-tralnej, Wschodniej i Poludniowo-Wschodniej dominowaly scentralizowane systemy typu gora - dol (ang. top-down system).
Badania wykazaly rowniez, ze za bezpieczenstwo cywil-ne odpowiadaj^ roznorodne instytucje i sluzby, powi^zane ze sob^ sieci^ porozumien, ktore okreslaj^ ich wzajemne relacje na poziomie operacyjnym. Wsrod nich znajdowaly si§ glow-nie straze pozarne, sluzby medyczne, policja i organizacje po-zarz^dowe. Podmioty te z reguly podlegaly koordynacji wladz lokalnych. Zidentyfikowano szereg centrow koordynacyjnych tworzonych na roznych poziomach administracyjnych. Rowniez kraje federacyjne, takie jak Niemcy czy Szwajcaria, utwo-rzyly centra koordynacyjne o zasi^gu krajowym, mimo ze nie mogly one w praktyce zarz^dzac dzialaniami.
W odniesieniu do hierarchii zagrozen, ustalono, ze spra-wy zagrozen naturalnych lub spowodowanych dzialalnosci^ czlowieka nie byly glownym przedmiotem spolecznego nie-pokoju. Na pierwszym miejscu znalazly si§ zagrozenia dla rozwoju gospodarczego (w tym bezrobocie) oraz problema-tyka ochrony srodowiska.
W wi^kszosci badanych krajow znacz^ca rol§ w ochronie ludnosci odbywaly organizacje pozarz^dowe oparte na wo-lontariacie. Ich relacje z wladzami publicznymi byly bardzo rozne. W krajach centralnej Europy o tradycjach neokorpo-racyjnych, takich jak Austria, dominowal model duzych, ofi-cjalnie zarejestrowanych organizacji, z duz^ ilosci^ czlonkow, ktore postrzegane byly jako „filary" bezpieczenstwa cywilne-go. Z kolei inne panstwa, w szczegolnosci Wielka Brytania, preferowaly nieformalne organizacje spoleczne, cz^sto two-rzone ad-hoc, ktore w zaleznosci od potrzeb i rozwoju sy-tuacji uczestniczyly w dzialaniach na rzecz bezpieczenstwa.
W krajach poludniowo-wschodniej Europy (Serbia, Rumu-nia) stwierdzono ambiwalentny stosunek do organizacji wo-lontariackich. Bylo to uwarunkowane kampaniami spolecz-nymi prowadzonymi w czasach komunistycznych, których efektem jest utrzymuj^cy siç dotychczas dystans czy wrçcz niechçc do tego typu form spolecznej aktywnosci. W krajach tych zaobserwowano równiez zwiçkszone oczekiwania spo-leczenstwa wobec panstwa w obszarze „dostarczania uslug" z zakresu ochrony ludnosci [15, s. 8]. Jednoczesnie zauwazo-no, ze w krajach „Starej Europy" wystçpuj^ trudnosci z funk-cjonowaniem tego typu organizacji w zwi^zku ze zmianami demograficznymi oraz rosn^cymi migracjami rynku pracy.
W odniesieniu do badania sposobu przekazywania infor-macji o zagrozeniach oraz poziomu zainteresowania obywa-teli informacjami o bezpieczenstwie, badacze stwierdzili, ze w wiçkszosci krajów dominowaly tradycyjne srodki przekazu informacji, takie jak telewizja, radio oraz syreny alarmo we. Jednoczesnie zauwazono tendencjç do uzywania nowocze-snych technologii, glównie aplikacji na urz^dzenia mobilne (telefony, tablety), w celu informowania o zagrozeniach oraz przekazywania informacji o poz^danych sposobach zacho-wania siç w sytuacjach kryzysowych. Przy czym bardziej rozwiniçte byly systemy sluz^ce alarmowaniu i ostrzeganiu (w porównaniu do poswiçconych edukacji). Systemy eduka-cyjne byly najczçsciej pasywne i polegaly na dystrybucji pu-blikacji lub popularyzacji kursów pierwszej pomocy wsród wybranych grup docelowych. Badania wykazaly niski poziom wiedzy obywateli na temat zapobiegania zagrozeniom oraz sposobów reagowania w trakcie ich wyst^pienia. Zdaniem autorów ANVIL moze to wskazywac na brak spolecznego za-interesowania zagrozeniami lub wynikac z duzego zaufania do sluzb publicznych [15, s. 7-8].
Wiçkszosc obywateli wydawala siç miec pozytywne od-czucia zwi^zane z poziomem bezpieczenstwa cywilnego i de-klarowala, ze czuje siç bezpiecznie. Jednak w odniesieniu do oczekiwan wobec panstwa wystçpowaly wyrazne róznice po-miçdzy „starymi" i „nowymi" panstwami czlonkowskimi UE. Mieszkancy Finlandii, Austrii, Niemiec, Szwecji i Wçgier zde-cydowanie stwierdzali, ze ich kraje podejmuj^ wystarczaj^ce dzialania w obszarze zapobiegania katastrofom naturalnym i spowodowanym przez czlowieka. W Polsce takiego zdania
bylo ponad 40% respondentów. Najnizsze wskazniki odnoto-wano na Slowacji (12%) i w Rumunii (30%). W wiçkszosci krajów podobnie oceniano dzialania wladz w zakresie ochrony ludnosci oraz przeciwdzialania terroryzmowi. Wyj^tek stanowila Francja, gdzie zdecydowanie wiçcej respondentów uwazalo, ze pañstwo podejmuje wystarczaj^ce dzialania na rzecz walki z terroryzmem (ponad 55%) w porównaniu do zwalczania klçsk i katastrof (ponad 30%). Natomiast w Polsce, Holandii i Szwecji wiçkszosc respondentów zdecydowanie lepiej oceniala dzialania wladz w zakresie przeciwdzialania klçskom i katastrofom w porównaniu do przeciwdzialania terroryzmowi [15, s. 10].
Badania prowadzone w ramach ANVIL obejmowaly równiez analizç dokumentów formalnych, porozumieñ i umów miçdzynarodowych o wzajemnej pomocy w sytuacjach klçsk zywiolowych i awarii technicznych. Wszystkie badane kraje posiadaiy takie porozumienia, przy czym wiçkszosc krajów zawarla je ze wszystkim pañstwami s^siaduj^cymi. Autorzy raportów podkreslaj^, ze w latach 2000-2012 tylko cztery kraje ponad dwukrotnie zwracaly siç o pomoc w sytuacjach zagrozeñ (Francja, Wçgry, Wlochy i Slowacja). Natomiast w tym samym okresie szesc krajów otrzymalo lub udzielilo pomocy co najwyzej dwukrotnie (Republika Czeska, Irlandia, Polska, Rumunia, Szwecja i Wielka Brytania), a dwanascie pañstw nie otrzymalo zadnej pomocy zewnçtrznej (Austria, Chorwacja, Estonia, Finlandia, Niemcy, totwa, Litwa, Malta, Holandia, Norwegia, Serbia i Szwajcaria) [15, s. 11]. Decy-zje o poproszeniu o pomoc nie byly skorelowane ze struktur^ wewnçtrzn^ systemów bezpieczeñstwa cywilnego w poszcze-gólnych pañstwach. Wynikaly one przede wszystkim ze skali i charakteru zagrozenia. Ciekawe wyniki w tym aspekcie do-tyczyly Niemiec, gdzie stwierdzono duzy opór do korzystania z pomocy zewnçtrznej w sytuacjach kryzysowych, ze wzglçdu na silne przekonanie, ze duze pañstwa powinny sobie same radzic z duzymi kryzysami.
We wszystkich badanych pañstwach stwierdzono duz^ akceptacjç dla Unii Europejskiej jako koordynatora dzialañ ochrony ludnosci podejmowanych zarówno wewn^trz, jak i na zewn^trz Wspólnoty [18, s. 13-18]. Podkreslono znacze-nie Mechanizmu Ochrony Ludnosci oraz funkcjonuj^cego w jego ramach centrum operacyjnego (ERCC). W odniesie-niu do Mechanizmu stwierdzono, ze pañstwa w nim uczest-nicz^ce zdecydowanie czçsciej wol^ udzielac za jego posred-nictwem pomocy innym, niz korzystac z pomocy (udzielanej w ramach Mechanizmu). Niewielkie znaczenie w ochronie ludnosci przypisano natomiast organizacjom regionalnym (takim jak np. Rada Pañstw Morza Baltyckiego, Grupa Wy-szehradzka, Komisja Helsiñska).
Interesuj^cym aspektem badañ byly wyniki dotycz^ce zaangazowania w bezpieczeñstwo cywilne sfery biznesowej, które jednoznacznie wskazywaly na niewielkie zaintereso-wanie partycypaj w tej sferze organizacji nastawionych na zysk (ang. profit-oriented). Wniosek ten dotyczyl wiçkszosci badanych krajów.
Na szczególn^ uwagç zasluguj^ wnioski o charakterze sys-temowym dotycz^ce braku potrzeby odgórnej (np. europejskiej) standaryzacji systemów funkcjonuj^cych w poszczegól-nych krajach. Doswiadczenia i badania wskazuj^ na rosn^c^ zlozonosc zagrozeñ i powodowanych przez nie kryzysów. Zdaniem badaczy ANVIL rozproszenie i róznorodnosc sys-temowa bezpieczeñstwa cywilnego w krajach europejskich moze pozytywnie wplywac na mozliwosci przeciwdzialania zagrozeniom i usuwania ich skutków. Równiez nakladanie siç kompetencji poszczególnych instytucji moze byc czyn-nikiem korzystnym. Pewien stopieñ redundancji systemu bezpieczeñstwa cywilnego zwiçksza skutecznosc dzialañ oraz jest swoist^ form^ kontroli jakosci. Taki pogl^d jest waznym glosem w dyskusji na temat ksztaltu rozwi^zañ systemowych
DGI: 10.12845/bitp.42.2.2016.3
w ochronie ludnosci, która na gruncie krajowym zdomino-wana jest przez glosy postuluj^ce zbudowanie jednolitego i spójnego systemu ochrony ludnosci, opisanego komplekso-wo w jednym akcie prawnym.
Projekt ANVIL nie ograniczyl siç tylko do analizy syste-mów bezpieczeñstwa cywilnego oraz wypracowania wnio-sków dotycz^cych ich obecnego funkcjonowania. Wartosci^ projektu jest równiez zaproponowanie kierunków naukowej eksploracji analizowanego obszaru. Autorzy wskazuj^ na po-trzebç zbadania relacji pomiçdzy europejsk^ polityk^ konwe-rgencji a krajowymi rozwi^zaniami systemowymi. Kolejnym obszarem badañ powinna byc rola sfery militarnej w bezpie-czeñstwie cywilnym oraz okreslenie poziomu akceptacji dla udzialu sil zbrojnych w dzialaniach na rzecz ochrony lud-nosci. Dostrzegaj^c istotn^ rolç organizacji wolontariackich w budowaniu bezpieczeñstwa cywilnego, badacze postukj naukowe zajçcie siç problematyk^ innowacyjnych form spo-lecznego zaangazowania, okreslenie czynników utrudniaj^-cych i ulatwiaj^cych powierzanie organizacjom spolecznym zadañ publicznych z obszaru ochrony ludnosci (outsourcing). Bior^c pod uwagç róznorodnosc terminologiczn^ obec-
w domenie bezpieczeñstwa cywilnego, przyszle badania powinny dotyczyc uwarunkowañ takich pojçc jak ochrona ludnosci (ang. civil protection) czy odpornosc (ang. resilience). Zrozumienie spolecznego i kulturowego kontekstu tych pojçc w poszczególnych krajach wydaje siç szczególnie waz-ne ze wzglçdu na potrzebç prowadzenia ponadnarodowego (regionalnego, globalnego) dialogu w sferze bezpieczeñstwa cywilnego [15, s. 14].
S. Podsumowanie
Rozwój badañ naukowych w obszarze ochrony ludnosci jest procesem ci^glym i uwarunkowanym zmieniaj^cym siç charakterem zagrozeñ. Na gruncie europejskim istnieje ten-dencja do zintegrowanego podejscia do zagrozeñ (ang. all -hazards approach). Nalezy podkreslic, ze badania i projekty badawcze nie koncentruj^ siç tylko na „fizycznym" przebiegu klçsk zywiolowych lub katastrof technicznych, lecz coraz czçsciej uwzglçdniaj^ spoleczny, kulturowy i polityczny wymiar sytuacji kryzysowych. Badania uwzglçdniaj^ równiez stoso-wanie narzçdzi w postaci oceny i analizy ryzyka oraz progra-mów wspomagaj^cych podejmowanie decyzji. Utylitarnym wymiarem badañ jest d^zenie do zwiçkszenia odpornosci na zagrozenia oraz efektywne usuwanie ich skutków. Badaniom opisuj^cym funkcjonowanie ochrony ludnosci z perspekty-wy zagrozeñ (projekt 14.3) towarzysz^ projekty funkcjonalne (EURACARE)) oraz systemowe (ANVIL).
Na szczególn^ uwagç zasluguj^ projekty dostrzegaj^ce rolç organizacji pozarz^dowych w dzialaniach na rzez ochrony ludnosci (EURACARE). Stanowi^ one poz^dany kierunek badañ ze wzglçdu na fakt, iz spoleczne zaangazowanie na rzecz ochrony ludnosci przyczynia siç do:
• budowania swiadomosci zagrozeñ obywateli,
• ksztaltowania postaw prospolecznych,
• wzmocnienia poczucia wspólodpowiedzialnosci obywa-teli za bezpieczeñstwo powszechne,
• udzialu obywateli w bezposrednich dzialaniach na rzecz ochrony ludnosci,
• zdobywania specjalistycznej wiedzy z zakresu ratownic-twa, pomocy przedmedycznej, wsparcia psychologiczne-go, pomocy humanitarnej,
• wzmacniania wiçzi spolecznych.
W projektach badawczych na rzez ochrony ludnosci stosu-je siç zarówno metodologiç nauk spolecznych, jak i technicznych. W przypadku spolecznego aspektu projektów, w proce-sach badawczych stosujç siç zarówno metody jakosciowe, jak i ilosciowe. Nalezy zauwazyc, ze badacze czçsciej wybieraj^
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ DOI: 10.12845/bitp.42.2.2016.3
metody jakosciowe (wywiady, studia przypadku) uznaj^c je za adekwatne i daj^ce mozliwosc uzyskania szczegolowych informacji, poddawanych nast^pnie analizie i wnioskowaniu.
Roznorodnosc projektow badawczych potwierdza po-trzeb^ wieloaspektowego podejscia do badan i projektow naukowych w ochronie ludnosci. Obszarami szczegolnie istotnymi s^:
• analiza zagrozen (nowe typy zagrozen),
• spoleczny wymiar ochrony ludnosci (spoleczne reakcje na zagrozenia),
• rozwi^zania systemowe (badanie efektywnosci przyj^-tych rozwi^zan),
• adekwatnosc rozwi^zan formalnoprawnych,
• funkcjonowanie ochrony ludnosci w czasie wojny (obro-na cywilna).
Duza liczba projektow w ochronie ludnosci oraz rozne perspektywy badawcze (zagrozenia, wymiar spoleczny) po-twierdzaj^ jej interdyscyplinarny charakter. W zaleznosci od potrzeb odbiorcow, charakterystyki zagrozen, oczekiwan spolecznych i uwarunkowan politycznych, badania powinny dotyczyc wszystkich wymiarow dzialalnosci czlowieka oraz cech natury, ktore wplywj na zwi^kszenie odpornosci na zagrozenia oraz podnosz^ umiej^tnosci przeciwdzialania i usuwania ich skutkow.
Ze wzgl^du na mozliwosc usprawnienia dzialan realizo-wanych w obszarze ochrony ludnosci opieraj^c si§ na wy-nikach badan naukowych i projektow badawczych, nalezy stwierdzic, ze badania o charakterze utylitarnym s^ wprost proporcjonalnie skorelowane z potrzebami artykulowanymi przez sluzby ratownicze, instytucje publiczne, osrodki nauko-we i organizacje pozarz^dowe. Nalezy podkreslic, ze wyniki tych badan powinny byc wykorzystywane zarowno w celu doskonalenia dzialan ratowniczych i humanitarnych, jak i na rzecz doskonalenia rozwi^zan systemowych w ochronie ludnosci.
Niestety, cz^sto wyniki badan nie s^ wlasciwie popula-ryzowane. Po zakonczeniu projektow badawczych instytucje w nich uczestnicz^ce nie zawsze uswiadamiaj^ sobie ich wartosc dla szerszego kr^gu odbiorcow. Niepokoj^cym zjawi-skiem jest ograniczenie zainteresowania wynikami badan do grona osob bezposrednio w nich uczestnicz^cych. Wniosek ten dotyczy zarowno badan o charakterze utylitarnym, jak i systemowym.
Opracowanie wynikow badan w formie ogolnodost^p-nych publikacji przyczynia si§ do dystrybucji wiedzy nie tylko w srodowiskach ratowniczych i humanitarnych, lecz rowniez pozwala na dotarcie do szerokiego kr^gu odbiorow. Szczegolnie projekty, w ktore zaangazowani s^ partnerzy skandynaw-scy (np. Projekt 14.3) wyrozniaj^ si§ trosk^ o spoleczny wymiar badan, rowniez w aspekcie szeroko rozumianej edukacji dla bezpieczenstwa.
W odniesieniu do projektow systemowych nalezy pod-kreslic, ze jednym ze sposobow wykorzystywania badan jest ksztaltowanie rozwi^zan systemowych i politycznych [1, s. 14-15]. W tym kontekscie brak dostatecznego upowszech-niania wynikow badan jest wyzwaniem dla instytucji publicz-nych odpowiedzialnych za ochrony ludnosci, ktore powinny propagowac oraz wykorzystywac ich wyniki w celu ci^glego doskonalenia sposobow ochrony zycia, zdrowia oraz srodo-wiska egzystencji czlowieka.
W artykule wykorzystano wyniki badan przeprowadzo-nych przez autora w ramach pracy doktorskiej „Wspolczesne uwarunkowania ochrony ludnosci w Rzeczypospolitej Pol-skiej", Wydzial Bezpieczenstwa Wewn^trznego, Wyzsza Szko-la Policji w Szczytnie, 2015.
Literatura
[1] Elomaa T., Halonen A., Eurobalic Survey, Civil Protection Research in the Baltic Sea Region, University of Helsinki, Aleksanteri Institute, Helsinki 2007.
[2] Being Secure in the Baltic Sea Region, A Handbook of the Priority Area, Council of the Baltic Sea States Secretariat, 2014.
[3] Mapping Flooding and Flood Prevention in the Baltic Sea Region, Summary of the Project, Fourteen Point Three Notebooks, Blue Book One, Council of the Baltic Sea States Secretariat, 2014.
[4] EU Guidelines for Risk Assessment and Mapping, European Commission, SEC(2010) 1626 Final, Brussels 2010.
[5] Mapping Flooding and Flood Prevention in the Baltic Sea Region, Fourteen Point Three Notebooks, Blue Book One, Council of the Baltic Sea States Secretariat 2014.
[6] Macro-Regional Approach through Sharing Experiences in Flood Prevention in the Baltic Sea Region, Fourteen Point Three Notebooks, Blue Book Two, Council of the Baltic Sea States Secretariat 2014.
[7] Forest Fire Rating Systems - Setting the Scene for a Macro-Regional Approach: The Baltic Sea Region as a Case Study, Fourteen Point Three Notebooks, Green Book One, Council of the Baltic Sea States Secretariat 2014.
[8] Towards a Common Approach: Fire Prediction Systems in the Baltic Sea Region, Fourteen Point Three Notebooks, Green Book Two, Council of the Baltic Sea States Secretariat 2014.
[9] Building a Macro-Regional Approach: A Nuclear Safety Risk Scenario for the Baltic Sea Region, Fourteen Point Three Notebooks, Orange Book One, Council of the Baltic Sea States Secretariat 2014.
[9] Nuclear Safety in the Baltic Sea Region: Laying the Ground for a Macro-Regional Approach, Fourteen Point Three Notebooks, Orange Book Two, , Council of the Baltic Sea States Secretariat 2014.
[10] Drawing Macro-Regional Risk: Six Scenarios for the Baltic Sea Region, Fourteen Point Three Notebooks, Red Book One, ,Council of the Baltic Sea States Secretariat 2014.
[11] Guiding and Tailoring Risk Assessment for the Baltic Sea Region, Fourteen Point Three Notebooks, Red Book Two, Council of the Baltic Sea States Secretariat 2014.
[12] Standard Operating Procedures (SOPs) for the Civil Protection project European Assistance Team for Citizens in Areas of Evacuation (EURACARE), Version 1.5, 2014.
[13] European Commission, ECHO Factsheet - EU Civil Protection - January 2015.
[14] Civil Security and the European Union, A survey of European civil security systems and the role of the EU in building shared crisis management capacities, UI Papers #2, The Swedish Institute of International Affairs, 2014.
[15] Bailes A.J.K., What role for the private sector in 'societal security'?, EPC Issue Paper No. 56, October 2008.
[16] ANVIL Deliverable 4.1: Synthesis report on comparison of civil security systems, 2013.
[17] European Commission, Special Eurobarometer 383, Civil Protection, 2012.
