Научная статья на тему 'РЕПРОДУКТИВ ЁШДАГИ АЁЛЛАР САЛОМАТЛИГИ МУҲОФАЗАСИНИНГ ҲОЗИРГИ ДАВРДАГИ МУАММОЛАРИ (АДАБИЁТ ШАРХИ)'

РЕПРОДУКТИВ ЁШДАГИ АЁЛЛАР САЛОМАТЛИГИ МУҲОФАЗАСИНИНГ ҲОЗИРГИ ДАВРДАГИ МУАММОЛАРИ (АДАБИЁТ ШАРХИ) Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
репродуктив саломатлик / аёллар соглиги / фертил ёшдаги аёлларнинг соглигини саклаш. / репродуктивное здоровье / здоровье женщин / сохранение здоровья женщин фертильного возраста

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Қаюмов Холмурод Наимович

Ҳозирги вақтда, мавжуд демографик тенденция давомида аҳоли соғлигини, шу жумладан репродуктив саломатликни сақлаш ва ҳимоя қилиш долзарб вазифа ҳисобланади. Бугунги кунда миллатнинг генофондини сақлашга ижобий таъсир ўтказиш учун кенг имконият мавжуд. Аҳоли саломатлигини сақлаш ва уни ўсишини таъминлаш–бу туғиш ёшидаги аёлларнинг саломатлигини яхшилаш ва унинг репродуктив имкониятларини тиклашдир. Фертил ёшдаги аёллар аҳоли популяциясининг энг муҳим ижтимоий-демографик қисми ҳисобланади. Дунё статистик маълумотларига кўра аёлларнинг ўлимининг асосий сабаби: юқумли бўлмаган касалликлар бўлиб қолмоқда, бу кўрсаткич 2015 йилда 18,9 млн. ҳолатни ташкил қилган. Аёлларнинг соғлиги, репродуктив фаолияти, тиббий фаоллиги ва уларга кўрсатиладиган тиббий ёрдам сифати билан болалар саломатлиги ўртасидаги боғлиқликлар кенг муҳокамага сабаб бўлмоқда. Оналар саломатлик ҳолати муваффақиятли тугаган ҳомиладорлик билан бевосита боғлиқ: аёлда сурункали касалликлар бўлмаса, ҳомиладорлик меъёрда кечса, соғлом болалар туғилиши эҳтимоли юқорилиги илмий асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЗАЩИТЫ ЗДОРОВЬЯ ЖЕНЩИН РЕПРОДУКТИВНОГО ВОЗРАСТА (ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ)

В настоящее время в ходе существующей демографической тенденции актуальной задачей является сохранение и защита здоровья населения, в том числе репродуктивного здоровья. Сегодня существует широкая возможность положительно повлиять на сохранение генофонда нации. Охрана здоровья населения и обеспечение его роста это улучшение здоровья женщин трудоспособного возраста и восстановление их репродуктивных возможностей. Женщины фертильного возраста являются важнейшей социально-демографической частью населения. Согласно мировым статистическим данным, основной причиной смерти женщин остаются неинфекционные заболевания, которые в 2015 году составили 18,9 млн. случаев. Широкое обсуждение вызывают взаимосвязь между здоровьем женщин, их репродуктивной деятельностью, медицинской активностью и качеством оказываемой им медицинской помощи и здоровьем детей. Материнское здоровье напрямую связано с успешной беременностью: если у женщины нет хронических заболеваний, то есть вероятность рождения здоровых детей.

Текст научной работы на тему «РЕПРОДУКТИВ ЁШДАГИ АЁЛЛАР САЛОМАТЛИГИ МУҲОФАЗАСИНИНГ ҲОЗИРГИ ДАВРДАГИ МУАММОЛАРИ (АДАБИЁТ ШАРХИ)»

Терапия

РЕПРОДУКТИВ ЁШДАГИ АЁЛЛАР САЛОМАТЛИГИ МУ^ОФАЗАСИНИНГ ХОЗИРГИ ДАВРДАГИ МУАММОЛАРИ

(АДАБИЁТ ШАРХИ)

ЦАЮМОВ ХОЛМУРОД НАИМОВИЧ

Т.ф.д., Бухоро давлат тиббиёт институты, хал; табобати ва касб касалликлари кафедраси мудири, доцент. Бухоро шахри.

Узбекистон Республикаси. ORCID Ю 0000-0003-1126-9489

АННОТАЦИЯ

Хозирги ва;тда, мавжуд демографик тенденция давомида ацоли соглигини, шу жумладан репродуктив саломатликни са;лаш ва цимоя иилиш долзарб вазифа цисобланади. Бугунги кунда миллатнинг генофондини саилашга ижобий таъсир утказиш учун кенг имконият мавжуд. Ацоли саломатлигини саилаш ва уни усишини таъминлаш-бу тугиш ёшидаги аёлларнинг саломатлигини яхшилаш ва унинг репродуктив имкониятларини тиклашдир. Фертил ёшдаги аёллар ацоли популяциясининг энг муцим ижти-моий-демографик иисми цисобланади. Дунё статистик маълумот-ларига кура аёлларнинг улимининг асосий сабаби: юиумли булмаган касалликлар булиб ;олмо;да, бу курсаткич 2015 йилда 18,9 млн. цолатни ташкил иилган. Аёлларнинг соглиги, репродуктив фао-лияти, тиббий фаоллиги ва уларга курсатиладиган тиббий ёрдам сифати билан болалар саломатлиги уртасидаги боглицликлар кенг муцокамага сабаб булмоида. Оналар саломатлик цолати муваффа-ииятли тугаган цомиладорлик билан бевосита боглиаёлда сурун-кали касалликлар булмаса, цомиладорлик меъёрда кечса, соглом болалар тугилиши эцтимоли юиорилиги илмий асосланган.

Калит сузлар: репродуктив саломатлик, аёллар соглиги, фертил ёшдаги аёлларнинг соглигини саклаш.

СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЗАЩИТЫ ЗДОРОВЬЯ ЖЕНЩИН РЕПРОДУКТИВНОГО ВОЗРАСТА (ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ)

КАЮМОВ ХОЛМУРОД НАИМОВИЧ

Д.м.н., доцент, заведующий кафедрой народной медицины и профессиональных болезней Бухарского государственного медицинского института. Город Бухара. Республика Узбекистан.

ОИОЮ Ю 0000-0003-1126-9489 АННОТАЦИЯ

В настоящее время в ходе существующей демографической тенденции актуальной задачей является сохранение и защита здоровья населения, в том числе репродуктивного здоровья. Сегодня существует широкая возможность положительно повлиять на сохранение генофонда нации. Охрана здоровья населения и обеспечение его роста - это улучшение здоровья женщин трудоспособного возраста и восстановление их репродуктивных возможностей. Женщины фертильного возраста являются важнейшей социально-демографической частью населения. Согласно мировым статистическим данным, основной причиной смерти женщин остаются неинфекционные заболевания, которые в 2015 году составили 18,9 млн. случаев. Широкое обсуждение вызывают взаимосвязь между здоровьем женщин, их репродуктивной деятельностью, медицинской активностью и качеством оказываемой им медицинской помощи и здоровьем детей. Материнское здоровье напрямую связано с успешной беременностью: если у женщины нет хронических заболеваний, то есть вероятность рождения здоровых детей.

Ключевые слова: репродуктивное здоровье, здоровье женщин, сохранение здоровья женщин фертильного возраста

CURRENT CHALLENGES IN PROTECTING THE HEALTH OF

WOMEN OF REPRODUCTIVE AGE (LITERATURE REVIEW)

KAYUMOVKHOLMUROD NAIMOVICH

DSc, Associate Professor, Head of the Department of Folk Medicine and Occupational Diseases of the Bukhara State Medical Institute. City of Bukhara. Republic of Uzbekistan.

ORCID ID 0000-0003-1126-9489 ABSTRACT

Currently, in the course of the existing demographic trend, the urgent task is to preserve and protect the health of the population, including reproductive health. Today there is a wide opportunity to positively influence the preservation of the gene pool of the nation. Protecting the health of the population and ensuring its growth is to improve the health of women of working age and restore their reproductive capabilities. Women of fertile age are the most important socio-demographic part of the population. According to world statistics, non-communicable diseases remain the leading cause of death for women, with 18.9 million cases in 2015. The relationship between women's health, their reproductive activity, medical activity and the quality of health care provided to them and the health of children is widely discussed. Maternal health is directly related to a successful pregnancy: if a woman does not have chronic diseases, that is, the likelihood of having healthy children.

Keywords: reproductive health, women's health, preservation of women's health of fertile age.

Хрзирги ва^тда, мавжуд демографик тенденция давомида ах,оли со^игини, шу жумладан репродуктив саломатликни са^лаш ва

цимоя ^илиш долзарб вазифа цисобланади. Бугунги кунда миллатнинг генофондини саилашга ижобий таъсир утказиш учун кенг имконият мавжуд. Ацоли саломатлигини саилаш ва уни усишини таъминлаш-бу тулиш ёшидаги аёлларнинг саломатлигини яхшилаш ва унинг репродуктив имкониятларини тиклашдир. Фертил ёшдаги аёллар ацоли популяциясининг энг муцим ижтимоий-демографик ^исми цисобланади. Унинг ёши, мивдор ва сифат таркиби ацолининг купайишида асосий мезон цисобланади - [58; 241].

Репродуктив ёшдаги аёлларнинг саломатлиги асосан ацолининг купайиш муаммоларини муцокама ^илиш, репродуктив фаолият, тулилиш ва янги тулилган ча^ало^ларнинг саломатлиги ну^таи назаридан куриб чи^илади. Репродуктив ёшдаги аёлларнинг со^игини тавсифловчи алоцида курсаткичлар ацолининг репродуктив саломатлигини тавсифловчи параметрлар тизимига киради - [58].

Репродуктив саломатлик - бу репродуктив тизим, унинг функциялари ва жараёнлари, шу жумладан оиладаги психосексуал муносабатлардаги купайиш ва уйfунлик билан бо^и^ барча масалаларда тули^ жисмоний, руций ва ижтимоий фаровонлик цолатидир (ЖССТ, 1994). Репродуктив саломатликни саилаш ва тиклаш муцим вазифалардан бири булиб, унинг муваффа^иятли цал ^илиниши турларнинг купайиши ва со^ом генофондининг са^ланиш имкониятларини белгилайди.

Узбекистон Республикаси ^онунчилик палатаси томонидан 2019 йил 15 февралда ^абул ^илинган "Фу^ароларнинг репродуктив саломатлигини цимоя ^илиш ^рисида"ги ^онунида "Фу^ароларнинг репродуктив саломатлиги - бу кишининг жисмоний, руций ва ижтимоий фаровонлик цолати булиб, репродуктив тизим, унинг функциялари, боланинг тулилиш цолатини белгилайдиган цаётий жараёнлар билан бо^и^ жараёндир" деб белгиланган - [5]. Фу^ароларнинг репродуктив саломатлиги ^уйидагиларни назарда тутади: фу^аро-

ларнинг репродуктив саломатлиги т^рисида ишончли ва тули^ маълумот олиш; х,омиладорлик, тулиш ва туfрувдан кейинги даврда х,омиладорлик ва туfилишни асоратларсиз ва бузилишларсиз таъминлаш чоралари, муолажалари ва хизматлари; репродуктив тизим касалликларининг олдини олиш ва даволаш; жинсий йул билан ю^адиган касалликларнинг олдини олиш ва даволаш; репродуктив тизимнинг мумкин булган асоратлари ва о^ибатларининг олдини олишга ёрдам берадиган х,омиладорликнинг хавфсиз сунъий узилиши; контрацепция усуллари ва улардан фойдаланиш х,а^ида маълумот олиш ва бош^алар - [5].

Аёлларнинг умумий саломатлик х,олати уларнинг репродуктив саломатлигига сезиларли таъсир курсатадиган гинекологик ва экстрагинетал касалликларнинг даражасига бо^и^. Мамлакатимизда ту^ш ёшидаги аёлларнинг репродуктив саломатлигини мух,офаза ^илиш х,олати ва уни турли худудларда яхшилаш буйича курилган чоралар тад^и^отчилар томонидан кенг урганилган - [21; 49; 56; 131].

Аёллар репродуктив саломатлиги оила ва жамият фаровон-лигининг асосидир. Дунё мамлакатларида ах,олининг репродуктив саломатлигини мух,офаза ^илишнинг самарали тизимини яратиш устувор вазифадир, лекин х,ар хил мамлакатлар учун устуворликлар турлича, бу яшаш шароитлари, иш хусусиятлари, тиббий ташкилот-лар ва шифокорларнинг имкониятлари, бирламчи ва ихтисослашти-рилган тиббий ёрдамнинг мавжудлиги, ах,олининг миллий анъанала-рига ва урф-одатларига бо^и^ - [7; 8; 12; 13; 21; 31; 44; 49; 61; 99; 123; 135].

Оналар ва болалар улими даражаси ю^ори булган ва ту^лишни назорат ^илишнинг замонавий воситалари билан етарли даражада таъминланмаган мамлакатлар учун режасиз х,омиладорлик, аборт, ноурин репродуктив х,атти-х,аракатлар, хавфли оналик, жинсий йул

билан ю^адиган инфекциялар биринчи уринда туради - [9; 10; 11; 16; 26; 140; 164; 243].

Аёлларнинг репродуктив саломатлиги унинг узи ва оиласининг фаровонлиги билан белгиланади - [10; 13; 19; 41; 42; 46]. Аёлларнинг саломатлик цолати уларнинг репродуктив саломатлигига сезиларли таъсир курсатадиган гинекологик ва экстрагинетал касалликларнинг даражаси билан цам узвий бо^и^ - [23; 45; 52; 55; 81].

Шунингдек, репродуктив саломатлик со^и^ни са^лаш хизмати билан бо^и^ кенг куламли муаммоларни, шу жумладан оилани режалаштиришни; она ва янги тулилган ча^ало^ларнинг со^и^ни са^лашни; жинсий йул билан ю^адиган касалликларни, жумладан, ОИВнинг олдини олишни, ташцис ^уйиш ва даволашни; усмирларнинг репродуктив саломатлигини са^лашни; бачадон буйни саратони учун скринингни; бепуштликнинг олдини олиш ва даволашни назарда тутади. Бу хизматларнинг барчаси цомиладорлик ва ту^ш асорат-лари, исталмаган цомиладорлик, хавфли абортлар, жинсий йул билан ю^адиган касалликлар, жинсий зуравонлик ва аёлларда саратон касаллигидан келиб чи^адиган асоратлар каби репродуктив саломатлик муаммоларини олдини олишга ^аратилган - [16; 18; 20; 30; 35; 43; 62 76; 93; 97].

Замонавий жамиятимизда оилада тулилиш курсаткичи паса-йиши ва демографик жицатдан "кичик оила" шакли ^айд этилмовда, бу шацар ва ^ишло^ ацолиси уртасида бир хил равишда намоён булмовда. Бунинг сабаби - ацолининг маънавий цаётга булган эътиборининг ортиши, замонавий оила ва никоц муносабатларининг узига хос хусусиятлари, ажрашишлар сонининг куплиги, оиланинг шаклланиш концепцияси тули^ ^уллаб-^увватланмаслиги, шунингдек аёлларнинг ижтимоий цаётда фаоллигининг усишидир - [19; 59; 63; 64; 80; 90].

Аёл ва ^изларнинг саломатлик даражасига жинсга бо^и^ биологик узига хосликлар, гендер омиллар ва бош^а ижтимоий детерминантлар таъсир курсатади. Аёлларнинг умр куриш давомий-лиги эркакларникига Караганда купро^. Давлат статистика ^умитаси маълумотларига кура, Узбекистонда 2022 йилнинг 1 январь х,олатида доимий ах,олининг уртача умр куриш давомийлиги 73.8 ёшни, аёлларда 75.8, эркакларда 71.7 ёшни ташкил этди.

Фертил ёшида аёллар хомиладорлик, туfру^ ва оналикка тайёрлов даврларида репродуктив саломатлик эх,тиёжлари туфайли со^и^ни са^лаш хизматларидан купро^ фойдаланишади. Бу холат уларнинг саломатлигини нисбий назоратини олиб бориш, касаллик-ларни эрта ани^лаш ва даволаш имконини яратиб беради ва аёл х,аёти давомийлигига таъсир курсатади. Дунё статистик маълумотларига кура аёлларнинг улимининг асосий сабаби: ю^умли булмаган касалликлар булиб ^олмовда, бу курсаткич 2015 йилда 18,9 млн. х,олатни ташкил ^илган - [9; 95; 99].

Юрак-^он томир касалликлари аёллар улимининг асосий сабаби булиб х,исобланади - [9; 27;]. Онкологик касалликлар орасида

и и и и и V

бачадон буйни ва кукрак бези саратони энг куп учрайди, упка саратони эса улимнинг асосий сабабларидан биридир. Депрессияга аёллар (5,1%) эркакларга (3,6%) нисбатан купро^ сезгир. Униполяр депрессия аёлларда икки баробар тез ривожланади - [79].

Уз-узига шикаст этказиш, шу жумладан уз жонига ^асд ^илиш 2016 йилда дунёдаги 15-29 ёшли аёллар орасида улимнинг иккинчи асосий сабаби булган - [9]. Дунёдаги х,ар учинчи аёл уз х,аёти давоми-да жисмоний ва ёки жинсий зуравонликка дуч келган - [84].

Дунёда х,ар куни тахминан 830-840 аёл хомиладорлик ва ту^ш билан бо^и^ булган сабаблар туфайли вафот этади - [7; 84]. Хомиладорлик ва тулиш асоратлари, шу жумладан перинатал

депрессия, акушерлик муолажаларидан келиб чи^адиган бош^а асоратлар оналар улимига Караганда 20 баробар купро^ - [95;159].

Аёллар, айни^са 15-24 ёшдаги ^излар, ОИВ билан касаллан-ганларнинг купчилигини ташкил ^илади - [84]. Оила ва жамоаларда аёллар асосан парвариш ^илиш вазифаларини бажарадилар.

Аёллар дунёдаги со^и^ни са^лаш ва ижтимоий соца ишчи ва хизматчиларининг 70 фоизини ташкил ^илади, лекин аёлларнинг дунё со^и^ни са^лаш тизимига ца^ туланмайдиган парвариши цисобига ^ушган циссасининг ярми йилига 3 триллион А^Ш долларига тенг - [7].

Репродуктив ёшдаги аёлларда нафас олиш тизими, ов^ат цазм ^илиш органлари, сийдик, эндокрин ва юрак-^он томир тизими касалликлари, куз ва унинг ^ушимчалари, ^он ва гематопоез органлари касалликларининг ю^ори даражада тар^алганлиги, уларнинг репродуктив саломатлиги даражасининг шаклланишидаги но^улай тенденцияларни курсатади, чунки купчилик муаллифларнинг фикрига кура, бу синф касалликлари нафа^ат репродуктив тизимнинг шаклланишининг бузилишига, балки келажакда репродуктив функцияни амалга ошириш имкониятларига цам етарли хавф туэдиради - [7; 27; 59].

Кеч репродуктив ёшдаги бепуштлик билан касалланган аёлларнинг умумий касаллиги таркибида сийдик-таносил тизими касалликлари этакчи уринни эгаллайди - 1105,8%о (38,2%), шундан 35% аёллар жинсий аъзолар касалликларига ^ри келади - [62]. Иккинчи уринни эндокрин тизими, ов^атланиш бузилиши ва метаболик узгаришлар касалликлари 394,8% (13,6%), шундан семириш 4,1%, гиперпролактинемия - 3,5%, ^ал^онсимон без касалликлари - 3,4%, тухумдонлар дисфункцияси (тухумдон поликистози синдроми) - 1,6%, адреногенитал бузилишлар - 1,0% эгаллайди. Учинчи уринни нафас олиш тизими касалликлари эгаллайди - 298,4% (10,3%). Кейинги

уринларда усмалар - 275,3% (9,5%), шундан 9% бачадон ва тухум-донларнинг хавфсиз усмалари, фн ва гематопоэтик органлар касалликлари - 256,7%о (8,9%) туради. Ю^орида келтирилган асосий беш синф касалликлари барча патологияларнинг 80,4% ташкил ^илади - [60].

Менарх ёши са^ланган ^изларнинг репродуктив функциясининг ривожланиши (12,7±1,16 ёш) х,айз функцияси бузилишларининг 42,3%, дисменорея 25,5%; тос аъзоларининг ялли^аниш касаллик-ларининг 8,76% ю^ори частотаси билан фар^ ^илади - [133].

Соматик касалликларнинг таркибида уткир респиратор вирусли инфекциялар (84,33%), темир тан^ислиги кам^онлиги (15,05%), арте-риал гипертензия (5,36%), ЛОР аъзолари касалликлари (25,56%), ошфзон-ичак тракти (11,96%), ^ал^онсимон без касалликлари (9,2%) устунлик ^илади. Гинекологик патология таркибида х,айз циклининг бузилиши (61,4-84,5%) устунлик ^илади (бу профилактика текширув-лари пайтида 25,2-54,4% ) - [27; 56].

Шифокорга булган мурожатларга кура аёлларда тез-тез учрай-диган касалликлар генитал органларнинг ялли^анишлари, репродуктив тизим шаклланишидаги оfишлардир. Мактабгача ва мактаб ёшидаги ^изларда генитал аъзоларнинг пастки сох,алари ялли^а-ниши, катта мактаб ёшидаги ^изларда - х,айз циклини бузилиши куп учрайди. Профилактик куриклар натижасида 75-86% ^изларда сурун-кали соматик касалликлар ани^ланган, 10-15% аёлларда - уларнинг фертиллигини чеклайдиган гинекологик касалликлар мавжуд. Гинекологик касалликлар даражаси 10 йил ичида 3 баробар ошган, 14 ёшда 116,2%, 17 ёшда - 297,0% - [27; 49; 52].

Кичик тос аъзоларининг ялли^аниш касалликлари гинекологик касалликлар ичида асосийларидан бири сифатида клиник амалиётда энг долзарб муаммо булиб ^олмовда. Уларнинг ах,амияти нафа^ат бу касалликларнинг тар^алиш даражаси ю^орилигида, балки ^айтала-

ниши ва сурункали формага утиш тенденцияси билан белгиланиб, цайз циклини ва репродуктив функцияларини асоратлари билан ифодаланади - [7; 125; 127].

Организмдаги яширин инфекция учо^лари мавжудлиги балоfат ёшида уз салбий таъсирини намоён ^илади. Эндотоксин агрессияси сурункали булиб, бепуштлик билан оfриган беморларда купро^ кузатилади ва ушбу касалликнинг ривожланишининг бевосита сабаби сифатида бацоланади - [52; 56; 108; 119; 134].

Шуни таъкидлаш керакки, эрта репродуктив ёш даврида эстроген етишмаслигининг муцим сабабларидан бири тос аъзола-рининг сурункали ялли^аниш касалликлари булиб, беморларнинг 10,0%да ялли^анишга ^арши самарали терапиядан сунг аутоиммун овариал синдром цосил булади - [7; 119; 134].

Бачадон миомасини даволаш асосан жаррохлик услубида олиб борилади ва репродуктив ёшдаги аёлларни саломатлигига катта зиён етказади. Сунгги пайтларда жинсий фаол ва цомиладорликни режалаштираётган аёлларда, шунингдек цомиладор аёлларда бачадон миомаси ташциси тобора ортиб бормовда. Беморларнинг ушбу гуруцида оператив даволашни режалаштиришда купинча миомэктомия танланади. Миомэктомиядан сунг цомиладорликка эришиш даражаси 33,5% дан 71% гача ошади. Миомэктомия ^илинган аёлларда цомилани тушиш хавфи, бачадон ёрилиши хавфи, ту^лиш аномалиялари ва перинатал патология ривожланиш хавфи ю^ори булади - [126].

Барча ани^ланган касалланиш холатининг 64,7%и сурункали патологияларга тегишли булиб, умумий касалланишнинг 96,7% ташкил ^илади, жумладан: сийдик-таносил системаси касалликлари, усмалар, эндокрин тизим касалликлари, ^он ва гематопоэтик органлар, туfма аномалиялар, деформациялар ва хромосома аномалиялари - [79; 107; 117; 125].

Сурункали касалланиш курсаткичи 3,32±2,18 ни ташкил ^илиб, бунда 30% я^ин касалликлар яширин кечади ва биринчи марта фа^ат ихтисослаштирилган тиббий ёрдам бос^ичидаги курикларда ани^ланади - [119].

Аёлларнинг репродуктив саломатлиги муаммоси курилганда,

>> и V и и

аёлнинг умумий саломатлик курсаткичларисиз бахолаб булмайди, чунки биринчидан соматик ва гинекологик касалликлар умумий патогенетик механизмларга ва хавф омилларига эга булиши мумкин, иккинчидан, бир-бирининг кечишини олирлаштириши мумкин (ёшга ^араб бу бо^и^лик усиб боради) - [95; 96].

Мехнатга лаё^атли ёшдаги аёлларда умумий касалланиш даражаси, поликлиника муассасаларида мурожаатга кура 1615,9% ни ташкил этади. Курсаткич ёш ошиши билан ортади, 20 ёшгача булган аёлларда 1119,4%, нафа^а ёшига я^инлашганлар орасида 1806,3% тенг. Аёлларнинг гинекологик касалланиш даражаси тахми-нан 30%ни ташкил ^илади, хар бир беморга уртача 1,95 та касаллик т^ри келади. 18-35 ёшда бачадон буйни эрозияси ва хайз даврининг бузилиши асосий патология хисобланади; 36-49 ёшда - ялли^аниш ва усма касалликлари; 50 ёшдан ошганларда - пери ва постмено-поузал даврдаги бузилишлар купро^ кузатилади - [7; 27; 33; 48;107].

Жахон со^и^ни са^лаш ташкилотининг маълумотларига кура, дунёда ту^ш ёшидаги аёллар орасида хар йили 165 миллион жинсий инфекция холати ^айд этилади, шу жумладан сифилис - 6,5 миллион, гонорея - 31,3 миллион, хламидия - 47,0 миллион, трихомонас - 80,0 миллион. Шу билан бирга, аёлларда жинсий йул билан ю^адиган инфекциялар эркакларга Караганда 5 баробар купдир, уларда жинсий йул билан ю^адиган инфекцияларнинг ярмидан купи клиник белгиларсиз кечади - [81 ;108].

1990 йилга нисбатан 2018 йилда аёлларда хавфли усмалар билан касалланиш сезиларли даражада ошган. Бачадон буйни ва

бачадон, йулдош саратони билан касалланиш 84%, кукрак бези саратони 126%, тухумдонлар саратони 41% ошган. 2005-2018 йил-лар орали^да бепуштлик цолатининг ошиши (18-49 ёшли гуруцда 87%) утган давр мобайнида репродуктив ёшдаги аёлларнинг саломатлиги ёмонлашганидан далолат беради. Ижобий узгаришлар орасида бачадон буйни эрозияси тар^алишининг камайишини (32%) курсатиш мумкин. 2010 йилдан бери цомиладорлик ва ту^шнинг асоратлари тар^алишининг сезиларли пасайиши кузатилди - [90; 126].

Ацолининг репродуктив саломатлигини са^лаш ва тиклаш муаммосини цал ^илишда комплекс ёндашув зарур. Шу сабабли, репродуктив саломатликни бацолаш ва демографик вазиятни кузатиш туман ва шацар даражасида олиб борилиши муцим. Кузатув натижалари тулилиш даражасини тартибга солиш, оила, оналик ва болалик институтини мустацкамлаш чора-тадбирларини белгилашга ёрдам беради.

Аёллар орасида гинекологик касалликларнинг кенг тар^алиши, биринчи навбатда, бирламчи тиббий-санитария муассасаларида аёлларнинг саломатлик цолатини яхшилаш чораларини ишлаб чи^ишни талаб ^илади. Аёлларнинг репродуктив саломатлигини муцофаза ^илишда ижобий натижаларга эришиш шацар, минта^авий ва худудий даражада тиббий ёрдам курсатишни такомиллаштириш билан амалга ошириш мумкин - [38].

Репродуктив ёшдаги аёлларнинг со^илини яхшилашнинг

и и и и ■■ и

асосий йуллари - бу цар томонлама тиббий ёрдам курсатиш механизмларини такомиллаштириш; хавф гуруцларини ани^лаш учун скрининг усулларини ва дастурлаштирилган кузатишни жорий ^илиш билан профилактик текширувлар ва диспансер кузатувларининг самарадорлигини ошириш - [11; 19; 34; 109; 127]; болалик ва усмир-лик даврининг асосий гинекологик касалликларини эрта ташцислаш

ва даволашни ани^ стандартлаштириш - [6; 18; 20; 28; 40; 47; 65; 83; 111; 113; 129]; аёлларнинг эхтиёжларини фндириш ва ижтимоий химояни таъминлашга ^аратилган тиббий-ижтимоий ёрдам курсатиш буйича ишларнинг янги шаклларини жорий этиш; этарли даражада реабилитация ва со^омлаштириш ишларини олиб бориш - [22; 34; 59; 61; 69]; тежамкорлик техникаси, ноанъанавий даволаш усуллари, психологик ва психиатрик текшириш ва даволашнинг замонавий усулларини жорий этиш; контрацепция самарадорлигини ошириш; ихтисослашган кадрлар тайёрлаш сифатини кутаришдир - [72; 81; 88; 113].

Аёллар саломатлигини яхшилаш зарурати билан бо^и^ муаммоларнинг долзарблигига ^арамай, уларнинг гинекологик ва экстрагенитал касалланиш даражасини пасайтириш масалалари, айни^са, ту^лиш даражаси ю^ори булган худудларда, репродуктив муносабат, анъаналар, урф-одатларнинг таъсири етарлича урганилмаган, уларнинг со^игини хар томонлама бахолаш усуллари ишлаб чи^илмаган, ушбу гурух аёллар касалликлари таркибига ижтимоий-гигиеник омилларнинг урни, бирламчи ва ихтисослаш-тирилган тиббий ёрдам тизими этарли даражада самарали эмас -[38]. Шу муносабат билан, аёллар саломатлигини яхшилашда хал^ табобати усулларидан кенг фойдаланиш, касалликларни уз ва^тида ташхислаш ва даволаш, асосий хавф омилларини ани^лаш буйича тиббий -ижтимоий чора-тадбирларни амалга ошириш зарурати ортиб бормовда.

Репродуктив саломатлик холатига куплаб омиллар: ижтимоий-и^тисодий; экологик; турмуш тарзи хусусиятлари; тиббий савод-хонлик даражаси; тиббий ёрдамнинг холати ва сифати ва бош^алар таъсир этади. Шу жумладан, фертил ёшдаги аёллар саломатлигига жинс, биологик жихатлар, гендер омиллари ва ижтимоий детерми-

нантлар таъсир ^илади - [6; 10; 16; 18; 23; 25; 27; 29; 31; 37; 51; 60; 61; 65; 80; 82; 85; 89; 99; 100; 116; 119; 125; 128; 136].

Репродуктив саломатлик цолатини доимий урганиш, гинеко-логик ва экстрагинетал касалликларга чалинган аёлларга бирламчи ва ихтисослаштирилган тиббий ёрдамни яхшилаш чора-тадбирларини ишлаб чи^иш, профилактика чораларини амалиётга жорий этиш касалланиш курсаткичининг пасайишига олиб келади. Хавф омилларини ани^лаш ацоли ва индивидуал профилактика чораларини яратишга, репродуктив ёшдаги аёлларнинг со^и^ни яхшилашга ёрдам беради - [38; 77; 88; 103; 117; 257].

Ацоли саломатлигига таъсир курсатувчи омиллар туfрисида олинган маълумотларга кура, аёллар саломатлиги ёши ортган сари ёмонлашади. 18-19 ёшдаги ^излар орасида цеч ^андай касаллик ёки касаллик белгилари булмаганлар 77,2%, 30-34 ёшли аёллар гуруцида 51,6% ва 45-49 ёшли гуруцдаги со^ом аёлларнинг улуши 25,3% ташкил этади - [90].

Репродуктив ёшдаги аёллар орасида кенг тар^алган касал-ликлар - артериал гипертензия ёки юракнинг ишемик касаллиги булиб, у 18-19 ёшли ^изларнинг 1,6%ида, 20-24 ёшли аёлларнинг 1,3%ида, 45-49 ёшли аёлларнинг 23%ида учрайди. Остеохондроз касаллиги цам ю^ори тар^алиш даражаси билан ажралиб туради, 1819 ёшда - 3%, 30-34 ёшда - 13% бу муаммога дуч келган. Таъкидлаш жоизки, "ёш" гуруцларда ^ал^онсимон без патологияси, бронхит, ут пуфаги касалликлари ^айд этилган. Ацоли касалликлари таркибида этакчи уринлардан бирини метаболик касалликлар эгаллайди, шу жумладан семириш каби муаммолар. Репродуктив ёшдаги аёллар орасида, орти^ча вазннинг купайиши "кичик ёш" дан "катта" ёш гуруцларига купаяди - [90].

Тар^алиш даражаси нисбатан паст булган касалликлар орасида респондентлар куз касалликларини (шу жумладан, куриш даража-

сининг пасайиши), аллергия, буйрак касалликлари, гастрит ва гастро-дуоденит, цистит, аёллар жинсий аъзолари касалликларини (шу жумладан, 0,14% 18-49 ёшли аёлларда бачадон миомаси), томирлар варикози, холицистит касаллигини ^айд этилган - [90].

Со^ом хаёт тарзига булган муносибат аёллар ёши ортишига ^араб, ов^атланиш ва жисмоний фаолликларидаги фарада ортиб боради. Со^ом ов^атланиш ^оидаларига риоя ^илиш масаласида ю^ори масъулиятли аёллар 35-39 ёшда - 37% ташкил этиб, 18-19 ёшдаги ^излар пархезга деярли риоя ^илмасликлари ани^ланган. Ушбу холатнинг сабаби ани^лаштирилганда респондентлар "ва^т етишмаслиги" (40%гача) деб изох,лашган - [90].

Жисмоний фаоллик билан шуfулланувчи аёллар сони ёш усиши билан камайиши ани^ланган. Агар 18-19 ёшли ^излар орасида буш ва^тларида респондентларнинг ярмидан купи спорт ва жисмоний тарбия билан шуfулланган булса, 45-49 ёшли аёллар гурух,ида бу курсаткич 21% ташкил этган.

Паст жисмоний фаоллик ва носовом ов^атланиш орти^ча вазн ва сурункали юрак-^он томир касалликларининг ривожланишига олиб келади. Орти^ча вазн 49,8% аёлларда юрак-^он томир тизимининг сурункали касалликлари билан бо^и^ муаммоларни келтириб чи^аради. Умуман олганда 18-49 ёшдаги аёлларнинг 26,9%ида орти^ча вазн ани^ланган. Мунтазам спорт машfулотлари вазнни нормаллаштиришга ёрдам беради: спорт билан мунтазам шуfуллана-диганлар орасида орти^ча вазн 22%да, жисмоний нофаоллар орасида 29%ни ташкил ^илади - [90].

Саломатликни белгилайдиган яна бир омил-бу тиббий маданият ва шифокорга мурожат фаоллигидир. Тад^и^отлар натижа-ларига кура, тиббий курикдан утганларнинг энг катта улуши 18-19 ёшли ^изларга туfри келиб, бу тиббий курикдан утиш таълим муассасаси, шунингдек ота-оналари томонидан назорат ^илинган-

лиги натижасида юзага келган булиши мумкин. Аёлларнинг катта ёшдаги гуруцларида тиббий курикдан утганларнинг улуши бироз пастро^, лекин барибир касалликларнинг олдини олишда ю^ори тиббий фаолликка эга - [125].

Куп хал^ларнинг маданий анъаналари, жинсий хул^-атвор масалалари бош^ача тушунилади ва уларнинг роли етарлича бацоланмайди. Баъзи тад^отчиларнинг таъкидлашича, жинсий тарбия ва усмирларга таълим беришда ёшларнинг узларини мавжуд ^арашларини цисобга олиш керак, чунки ёшларнинг репродуктив хул^-атвор ца^идаги fоялари катталарнинг анъанавий гояларидан фар^ ^илади - [13; 38; 44; 48; 49; 53; 54].

Узбекистонда тулилишнинг анъанавий ю^ори даражаси са^ла-ниб ^олмовда. Фертиль ёшдаги аёлларнинг деярли ярми (45%) 20 ёшга тулмасдан турмушга чи^ади ва турмушнинг биринчи йилида уларнинг биринчи фарзанди тулилади, 20 ёшгача булган турмуш курган аёлларнинг 15%ида иккита фарзанд бор.

Х,омиладорлик ва тулиш пайтида тиббий ёрдамнинг етишмас-лиги, цомиладорликлар орасидаги кичик интерваллар оналар улимининг, шунингдек туfиш ёшидаги аёллар касалликларининг асосий сабабларидан биридир. Мавжуд муаммоларни самарали цал ^илиш учун турли омилларнинг цомиладорлик жараёнига таъсирини ва цомиладор аёл, цомила ва янги ту^лган ча^ало^ саломатлигидаги мумкин булган асоратларни бацолаш учун янги ёндашувлар зарур. Репродуктив саломатлик цолатини урганиш, гинекологик ва экстра-гинетал касалликларга чалинган аёлларга бирламчи ва ихтисос-лаштирилган тиббий ёрдамни яхшилаш чора-тадбирларини ишлаб чи^иш, профилактика чораларини амалиётга жорий этиш касалликларнинг камайишига олиб келади. Хавф омилларини ани^лаш умумий ва индивидуал профилактика чораларини яратишга, репродуктив ёшдаги аёлларнинг со^илини яхшилашга ёрдам беради. "Ёш

Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» №2 - март-апрель (67) 2024

оилаларнинг 62,8%и - бир, 32,4%и - икки, 4,8%и - уч болали, яъни уртача - 1,41 бола" туfри келади, бу холат ёшларнинг оилада болалар сонини назорат ^илиши билан белгиланади - [13; 21; 49]. Тад^и^отлар шуни курсатдики, касалланган болалар тулилиш даражаси онанинг саломатлиги билан чамбарчас бо^и^ булиб, бу куп жихатдан унинг репродуктив хатти-харакати билан белгиланади - [48; 85; 99; 118; 141].

Тиббий саводхонлик ю^ори булган мамлакатларда "тулиш ёшидаги аёлларнинг ярмидан купи контрацептив воситалардан фойдаланади". Ривожланмаган ёки ривожланиб келаётган мамлакатларда аборт исталмаган хомиладорликдан халос булишнинг асосий усули булиб ^олмовда. Куп мамлакатларда абортлар сони тулилиш курсаткичидан 2-3 баробар купдир. Марказий Осиёнинг давлатла-рида контрацепция тарfиботининг натижаларини урганиш абортлар-нинг частотасини аёлларнинг ёши, уларнинг фарзандлари сони ва куп фарзанд куришни истамаслиги уртасида бо^и^лик ани^ланган - [13; 21; 106].

Аборт организмга уткир таъсир курсатиб эндокрин тизимдаги кучли узгаришларга сабаб булади. Абортдан кейинги биринчи йил давомида "репродуктив тизимнинг бузилиши аёлларнинг 15%ида, 35 йилдан кейин эса 50%ида ани^ланади. Анамнезида икки маротаба аборт ^илган аёлларда хомиладорлик ва туfилиш жараёни асоратлари хавфи икки баробарга ошади; анамнезидаги аборт ^айд этилган 50% га я^ин аёлларда тулиш жараёнининг заифлашиши, ^он кетиши ва туfруrçдан кейинги муаммолар ривожланиши кузатилган -[15; 16; 35; 67; 68; 70; 71; 74; 98; 102].

Фролова Н.И. "тиббий ва ижтимоий сабабларга кура хомиладор-ликни тухтатиш учун аёлларни хавф гурухига киритиш зарурлигини" айтади. Бундан таш^ари, бундай гурухларга алкоголизм ва гиёхванд-ликдан азият чекаётган репродуктив ёшдаги аёллар кириши керак.

Аборт ^илишнинг асосий сабаблари фарзанд куришга имкон бермайдиган олир ижтимоий-и^тисодий шароитлар (38%), контрацептив воситалар ца^ида билимларнинг етишмаслиги (13,3%) ва бош^алар - [130].

Тад^и^отлар шуни курсатдики, туfиш ёшидаги ^ишло^ аёлларига тиббий ёрдам курсатишда бирламчи ва ихтисослаш-тирилган тиббий ёрдам олиш имкониятининг камайиши кузатилади, бунга репродуктив тизим касалликлари уз ва^тида ани^ланмаганлиги, уз ва^тида даволанмаслиги сабаб булади. Тиббий куриклар шуни курсатдики, ^ишловда яшовчи туfиш ёшидаги цар учинчи аёл репродуктив касалликларга чалинган, аёлларнинг ярмида ялли^ ланиш жараёнлари мавжуд - [29; 61].

Аёлларнинг репродуктив тизимидаги яна бир долзарб муаммо -бу цомила тушиши. Туэдан аёлларнинг умумий сонининг 5 дан 14 фоизигача физиологик муддатгача цомилани кутаролмаслик кузатилади. Х,омиладорликни кутара олмасликнинг сабабларининг асосий ^исми (93,3%) онанинг сорили билан бо^и^ булиб, уларнинг орасида исталмаган цомиладорлик цам киради - [50; 100; 137; 142]. Бир ^атор муаллифларнинг тад^и^отлари аёлнинг репродуктив саломатлигига но^улай экологик омилларнинг салбий таъсирини курсатади - [21 ; 31 ; 92].

Усмир ^изларнинг репродуктив саломатлиги даражаси ва унинг

W W W W

салбий динамикасига таъсир курсатадиган тиббий ва ижтимоий характердаги омиллар орасида ^уйидагиларни ажратиш мумкин: зарарли одатларнинг мавжудлиги, касбга оид хавф, носовом ов^атланиш, эрта бошланган ва тартибсиз жинсий цаёт, цимоялан-маган жинсий ало^а (жинсий йул ор^али ю^адиган инфекцияларнинг ривожланишига олиб келади, абортлар, бу уз навбатида гинекологик патологиянинг ривожланиши учун хавф омили), шунингдек, умумий

соматик касалликлар 50-75% усмир ^изларда учрайди - [6; 14; 17; 20; 28; 40; 46; 47; 65; 73; 80; 81; 83; 86; 88; 114; 115; 133; 160; 173].

Илмий тад^и^отларда турли хилдаги контрацепция восита-ларини ишлатилиши фонида аёлларда ялли^аниш жараёнларининг пайдо булиши ха^идаги маълумотлар жуда узгарувчан ва 1,8 дан 40% гача келтирилади. Бачадон ичи контрацептив воситалардан фойда-ланиш бачадон ту^имасининг турли даражадаги йирингли ялли^ ланиш касалликларининг ривожланишига олиб келувчи етакчи омил-лардан бири булиб, уларнинг частотаси шу гурухдаги аёлларда популяциянинг курсаткичларидан 3-9 баравар ошади, бу репро-дуктив саломатликка жуда салбий таъсир курсатади - [72; 89; 102; 113; 131; 132].

Ани^ланишича, спирални ^уллаш фонида хайз куриш давомий-лиги ва хажмининг ошиши ^айд этилган, хайз муддати ва спирал ^уйиш давомийлиги уртасида туfри бо^и^лик ани^ланган. Бачадон ичи спиралидан фойдаланиш даври ошиши билан жинсий аъзолар касалликлари (эндометрит, сервитсит, колпит) купаяди, шунингдек, мавжуд касалликларнинг асоратли кечиши, темир тан^ислиги анемиясининг намоён булишига олиб келади - [89; 131; 174].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Но^улай шароитда ишлайдиган хомиладор аёлларда хомила-дорликнинг биринчи (25,26%) ва иккинчи (37,89%) триместрларида, артериал гипертензия холатини кузатилиши ва 28,42% хомила тушиши хавфи билан ажралиб туради. Корхоналарда ишлайдиган хомиладор аёлларнинг биринчи триместрида, токсикознинг кайд ^илиш симптоми кузатилади (21,84%), иккинчи ва учинчи триместрда сийдик йули инфекциялари (22,24%) ва темир тан^ислиги анемияси (40,28%) учрайди. Ижтимоий-и^тисодий шароити олир булган аёлларда темир тан^ислиги анемияси (45,26%), сийдик йули инфекциялари (22,99%), плацентар этишмовчилик (9,24%) ва хомила усишининг нормадан ореада флиши (14,22%) кузатилади - [57; 213].

Перименопоузал ёшдаги, ишлайдиган аёлларда гинекологик касалланиш таркибида бачадон миомасининг ю^ори частотаси кузатилади (40,51%). Бу аёлларда менопаузанинг уртача ёши популяция ёшидан фар^ ^илмайди (49,11 ± 1,34 ёш ва 51 ёш), аммо рангли металлургия корхоналарида ишловчи аёлларда менопауза (48,79+1,60 ёш) бош^а аёллар гуруцига (49,45 + 2,38 ёш) нисбатан эрта кузатилади. Металлургия саноатида ишлайдиган аёл ишчилар-да климактерик синдромнинг частотаси (78,48%) бош^а соцаларда фаолият олиб борувчи аёлларга (63,72%) ва популяцияга (48.00%) нисбатан ю^ори - [57].

Маълумки, репродуктив муаммолар метаболик синдром ва тана вазни, айни^са вицерал типдаги ёf тузима даражаси ю^ори булган аёлларда ривожланади. Турли омиллар (тулиш, аборт, нейроинфек-ция, стресс, жарроцлик, травма ва бош^алар) таъсирида гипоталамус функциясининг нейроэндокрин регуляцияси бузилади. Натижада буйрак усти безлари ва тухумдонларнинг фаолияти узгаради. Шундай ^илиб, ю^орида тавсифланган эндокрин-метаболик узгаришлар натижасида, тухумдон функциясининг бузилишини кучайтирадиган андрогенлар, эстрон ишлаб чи^арилиши купаяди. Беморларнинг асосий шикоятлари - цайз куришнинг бузилиши, цомила тушиши, бепуштлик, муйнинг цаддан таш^ари усиши, семириш ва турли хил психоэмоционал аломатлар булади. Жуда муцим анамнестик белги -вазн ортиши фонида цайз ва генератив функцияларнинг иккинчи даражали бузилиши кузатилади. Х,айз циклининг бузилиши, лютеал фазанинг этишмовчилиги билан цикл давомийлигининг ошиши кузатилади, кейин олигоаменорея ва сурункали ановуляция ривожланади. Шунинг учун, касалликнинг бошланишида цомиладорлик содир булиши мумкин, ^айсики тавсифланган эндокрин-метаболик касалликлар фонида узилади ёки о™р гестоз билан асоратланади - [85; 110; 254].

Репродуктив ёшдаги аёлларнинг сорили билан бо^и^ бир ^атор тор мавзулар урганилган: ов^атланиш одатлари, уй^у ва тетиклик, усмаларнинг ани^ланиш муаммолари, аёллар репродуктив саломатлигини оилани режалаштиришга таъсири - [11; 37; 51; 79; 126; 141; 148; 149; 150; 151; 156; 163; 207; 211; 212; 221; 224; 225; 226; 229; 235; 244; 246; 247]. Айни пайтни узида, ахолининг ижтимоий-демографик гурухларидан бири сифатида репродуктив ёшдаги аёлларнинг со^и^ни тахлил ^илишга балишланган илмий ишлар янги илмий изланишларга мухтождир.

Аёлларнинг со^иги, репродуктив фаолияти, тиббий фаоллиги ва уларга курсатиладиган тиббий ёрдам сифати билан болалар саломатлиги уртасидаги бо^и^ликлар кенг мухокамага сабаб булмовда. Оналар саломатлик холати муваффа^иятли тугаган хомиладорлик билан бевосита бо^и^: аёлда сурункали касалликлар булмаса, хомиладорлик меъёрда кечса, со^ом болалар туfилиши эхтимоли ю^орилиги илмий асосланган - [25; 118; 168; 187; 194; 217; 234]. Аёллар ва уларнинг болалари саломатлигининг узаро бо^и^-лиги ижтимоий мониторинг тад^и^отларда тасди^ланган - [23; 48; 71; 134; 206]. Тиббий ва ижтимоий тад^и^отлар доирасида бир ^атор тиббий, хул^-атвор ва ижтимоий омилларнинг аёллар репродуктив саломатлига таъсири тасди^ланган - [18; 116; 184; 204; 205; 218], абортнинг кейинги хомиладорликка салбий таъсири курсатиб берилган - [136; 208]. Тиббий-биологик омилларнинг хомиладор аёллар ва уларнинг болалари саломатлигига таъсири урганилган -[134; 157; 209].

ЖССТнинг репродуктив саломатликни яхшилаш ва оилани режалаштириш буйича куплаб дастурларига ^арамай, исталмаган хомиладорлик халигача хал ^илинмаган муаммо хисобланади. Волгина В.Ф. маълумотларига кура, дунёда хар йили 53 миллион аборт холати амалга оширилади - [35].

Аёлнинг репродуктив аъзолари функцияси купинча цомиладор-ликнинг сунъий равишда узилиши натижасида бузилади ва унинг кечишига салбий таъсир курсатади. Малумотларга кура, Россияда йилига 260 аёл аборт асоратлари о^ибатидан вафот этади, ярим миллионга я^инида турли асоратлар, шу жумладан, абортдан кейинги бепуштлик ривожланиш даражаси ю^ори булиб ^олмовда. Олдинги цомиладорликни сунъий равишда тухтатган аёлларнинг янги тулилган ча^ало^ларининг 20,0%и жиддий жисмоний ёки руций аномалияларга эга - [70].

Фертил ёшидаги цар 1000 аёлга туfри келадиган аборт сони А^Шда 21,3; Буюк Британияда - 14,2; Финляндияда - 11,7; Голландияда - 5,3; Россияда - 45,4ни ташкил этади. Сунгги 5-7 йил ичида тиббиётнинг ривожи жиддий ва ца^и^атан цам муцим натижаларга эришилганига ^арамай тулилиш ва аборт ^илиш нисбати 1:1дан кам булиб ^олди, яъни цар туfру^га биртадан кам аборт (я^ин утмишда бу 2:3 - 2:4 нисбатда эди) туfри келади - [102; 104; 110; 158; 203; 210].

Тад^и^отлар шуни курсатдики, аёлнинг абортни танлашига бир ^анча сабаблар туртки булади. Масалан: моддий ^ийинчиликлар (20%); яшаш шароитининг фни^арсизлиги (16%), ёлfизлик (20%); ишни, у^ишни йу^отишдан ^ур^иш (16%), оиладаги низолар (24%), со^и^ билан бо^и^ муаммолар (4%) цисобланади. Карьера ^уришга интилиб, молиявий муста^илликка эришмо^чи булган аёллар, бола туfилишини 30 ёш ва ундан катта даврга ^олдиришади. Шу муносабат билан, 30-35 ёшга келиб, куплаб аёллар бир неча марта аборт ^илишга мажбур булади - [70; 100].

Аёлларнинг аборт ^илдириш даражаси пасайиш тенденциясига ^арамай, исталмаган хомиладорликни олдини олишда контрацептив воситаларидан самарали фойдалана олмаганлиги ёки ушбу восита-

ларни содда ва арзон йул билан ^абул ^ила олмаслиги сунъий аборт даражасини ю^ори булиб ^олишига сабаб булмовда - [104; 166].

Сунъий абортлар умумий сонининг 10% и 20 ёшгача булган аёлларга туfри келади. Руйхатга олинган абортларнинг 50% идан купроли 20-30 ёшли аёлларда, энг ю^ори репродуктив фаоллик даврида амалга оширилади. 30-34 ёш ва ундан катта аёллар хомиладорликни 2,5 баробар камро^ тухтатадилар - [105; 106].

Абортлар тахлили шуни курсатадики: суний абортлар - 82,5%, спонтан абортлар - 13,9%, ани^ланмаганлар - 3,6%ни ташкил ^илади

- [14].

Аборт ановуляция ёки сари^ тананинг етишмовчилиги курини-шида тухумдонлар фаолиятини бузади. ЖССТ тад^и^отлари аборт-дан сунг, биринчи 2 ойликда, аёлларнинг 38%ида лютеинал фаза тули^ булмаслигини курсатади, аёлларнинг 75%ида - 20 кундан кейин овуляция бошланади. Х,омиладорликнинг 1-триместрида аборт ^илинган аёлларнинг 10,2%ида ановуляциялар доимий булиб ^олади

- [101; 102].

Ю.П. Лисицин фикрича аборт ^илиш жараёнига, шунингдек, муолажанинг узига бефар^ликча муносабат аёлларнинг репродуктив саломатлиги бузилишига олиб келадиган хар хил асоратларнинг асосий сабаблари хисобланади. Аёл жинсий аъзоларининг ялли^ ланиш касалликлари абортдан кейинги дастлабки асоратлар орасида биринчи уринда туради. Эндометрит, миометрит ва периметрит, шунингдек аднексит, хайз куришнинг бузилиши, уз-узидан хомила тушиши, эрта туfилиш, бепуштлик хомиладорликнинг сунъий тухтати-лишининг кеч ва тез -тез учрайдиган асоратлари хисобланади - [70].

Аборт, айни^са биринчи хомиладорлик пайтида ^илингани, агар у ялли^анган эндометритни ривожлантирса, кейинги репродуктив касалликлар ва хомиладорлик асоратларининг асосий сабабидир. Иккинчи аборт ^илиш учун келган, репродуктив со^ом аёлларнинг

25%и сурункали эндометритга эга эканлиги исботланган. Х,омила-дорлик сурункали эндометрит шароитида ривожланса, агар уз-узидан тухтамаса, аутоиммун тажовуз шароитида давом этади ва плацента етишмовчилиги, цомила усишининг кечикиши, перинатал ва аёллар касалланиши цамда улимининг ошишига олиб келади - [104; 110; 154].

Радзинский В.Е., Оразмуродова А.А.нинг тад^отлари натижалари ва куп сонли социологик тад^и^отларга кура, тулилишни назорат ^илиш усули сифатида аборт ^илишнинг турfун танлови манти^сиз эканлиги ца^идаги абортнинг ижтимоий анти-реклама ташви^отига таяниш зарур натижа бермайди - [104; 105; 106].

Аёлларнинг 50% дан купроли уз цаётларида биринчи абортдан сунг, кейинги цомиладорликни худди шу усул билан тухтатишни билдиришган.

Аборт ^илиш усулини танлаш, унинг хавфсизлиги ва о^ибатлари

WWW W W

буйича утказилган куплаб тад^и^отларда, жарроцлик ва тиббий абортнинг цомиладорликка, туfиш жараёнига таъсирини ани^ ва кенгайтирилган бацолаш усуллари ишлаб чи^илмаган. Абортдан кейинги цомиладорликнинг асоратлари ва натижаларини башорат ^илиш етарли даражада урганилмаган, вацоланки бу цомиладорликнинг кутилаётган асоратларини башорат ^илишда, цомиладор-ликни режалаштиришда катта амалий ацамиятга эга - [201].

Цомиладорликни тухтатиш технологиясига ^араб, цомиладор-лик ва тулишнинг асосий асоратлари: жарроцлик абортидан кейин цомила тушишига тацдид - 52,1% ва 44,8% - тиббий абортдан кейин; цомилани муддатидан олдин тулилиш хавфи - жарроцлик абортидан кейин 19,1% ва 8,0% - тиббий абортдан кейин (р <0,05); тулиш жараёнидаги аномалиялар - жарроцлик абортидан кейин 21,9% ва тиббий абортдан кейин 11,5% (р <0,05); абдоминал ту^лишлар -жарроцлик абортдан кейин 29,2% ва тиббий абортдан кейин 18,4%ни (р<0,05) ташкил этган. Туfрувдан кейинги давр анча мураккаблашади:

жаррохлик абортдан кейинги хомиладорликда бачадон бушли^ни ^улда текшириш сабабли плацента ну^сони (8,3%) ва гипотоник ^он кетиши (2,1%) билан асоратланади - [66; 67; 68].

Сунъий абортдан кейин тулилишда хомила усишининг секин-лашуви белгилари билан биринчи хомиладор булганларга нисбатан (4,5%) жаррохлик абортдан кейин (13,5%) ва тиббий абортдан кейин (9,2%) постнатал адаптация бузилиши эхтимоли купро^: асфиксия-нинг уртача даражаси сунъий аборт ^илган оналарда 3 баробар купро^ кузатилган (мос равишда 10,4% ва 3,4%), жаррохлик абортидан кейин 27,1% аёлларда мия ^он айланишининг бузилиши I -II бос^ичи (аралаш генези 2,3 марта) ва тиббий абортдан кейин 26,4%да кузатилган - [67].

Хомиладорликни плацента етишмовчилиги анамнезида жаррохлик аборти булган аёлларнинг 51,0%ида ташхис ^илинади, бу тиббий аборт ^илинган аёлларга Караганда 1,6 баравар куп - 32,2%. Плацента этишмовчилигининг субкомпенсацияланган фазасининг намоён булиши сифатида хомила усишининг кечикиши, жаррохлик ва тиббий абортдан сунг хомиладор аёлларда деярли бир хил (13,5%ва 9,2%) учрайди, бу бирламчи хомиладор аёлларга (4,5%) нисбатан анча ю^ори - [66].

Тад^и^отлар анемиянинг частотаси, о^рлик даражаси ва аборт билан кейинги хомиладорлик уртасидаги муддат орасида мусбат корреляцион бо^и^лик борлигини курсатади. Маълумотларга кура, енгил анемия ва абортдан кейин ^ис^а ва^т орали^да биринчи марта ^айтадан хомиладор булган аёллар 68%, 1 йилдан орти^ ва^т орали^дагилар 41% ташкил ^илган. Шунга ухшаш корреляция оfир анемия частотаси ва абортдан кейинги ва^т оралиfида кузатилади. Хомиладорлик пайтида ривожланган олир анемия билан оfриган аёлларда (аёлларнинг 2 ёки 3 фоизида) хомиладорлик жаррохлик абортидан бир йил хам утмай кузатилган - [15; 16].

Абортлар ривожланмаган цомиладорлик учун хавф омиллари-дан бири булиб хизмат ^илади, чунки улар аёл жинсий аъзоларининг вирусли ва бактериал инфекциясининг узо^ давом этиши учун шароит яратади. Мелник Э.Г. маълумотларига кура 20 ёшгача булган гуруцдан таш^ари, барча ёш гуруцларида, аёллар аборт ^илишган ва энг куп аборт 30-39 ёшда булганларда - 125 (56%), абортларнинг ту^лишга нисбати 1:2; 20-29 ёшда 71 (32%) цомиладорлик аборт билан тугаган (аборт: тулиш = 1,3:1), 40-49 ёшда 39 (17,4%) цомиладорлик аборт билан тугаган (аборт: тулиш = 1:1) - [82].

Ани^ хавф омилларини цисобга олган цолда, уз-узидан хомила тушишини олдини олишга етарлича эътибор берилмаяпти. Цомиладорликни режалаштираётган аёлларни олдиндан тайёрлаш схема-сини, шунингдек, уз-узидан хомила тушиши хавфи цар хил булган цомиладор аёлларни кузатиш схемасини ани^лаш керак. Бу цолатлар муаммонинг долзарблигини таъкидлайди ва аёлларга ихтисослаш-тирилган тиббий ёрдамни оптималлаштириш буйича чора-тадбир-ларни илмий асослаш билан тули^ тиббий-ижтимоий тад^и^отларни талаб ^илади - [50; 180; 181; 182].

Адабиётлар руйхати:

1. Авезов Т.А., Рацмон^улова Н.Г. Сроки восстановления менструальной и детородной функции у женщин, перенесших нормальные роды// Новости дерматовенерологии и репродуктивного здоровья. - 2019. - №2/1(29/1). - С. 165-168.

2. Адизова Д.Р., Тулабаева Г.М., Ас^арова Н.А., Азизова Ф.Ф. Возможность терапии тревожно-депрессивных расстройств у женщин старшего возраста с хронической сердечной недостаточности // Терапевтический вестник Узбекистана. - 2019. - №2. - С. 6.

3. Адизова С.Р. Течение беременности и родов у женщин, перенесших тяжелую преэклампсию// Вестник Ташкентской медицинской академии. - 2020. - №2. - С. 92-95.

4. Амонов И.И., Ашурова Н.Г., Адизова С.Р. Об особенностях репродуктивной системы многорожавших женщин с анемией и пиелонефритом// Наука молодых (Еги^Ио ииуетит). - 2015. - №4. -С. 121-126.

5. Архипова М.П., М.Б. Хамошина, А.И. Чотчаева, Пуршаева Э.Ш., Личак Н.В., Зулумян Т.Н. Репродуктивный потенциал России: Статистика, проблемы, перспективы улучшения //Доктор. Ру. 2013. № 1(79). С. 70-74.

6. Атамбаева Р.М., Мингазова Э.Н. Современное состояние репродуктивно-демографического процесса в Кыргызской республике. //Казанский медицинский журнал, 2015 г., том 96, №4. Ст. 587-594.

7. Ахмедов Ф.К. Особенности почечного кровотока у женщин при беременности, осложненной преэклампсией// Новости дерматологии и репродуктивного здоровья. - 2015. - №2. - С. 27-29.

8. Ахмедов Ф.К. Особенности состояния системы кровообращения и кардиогемодинамики у беременных тяжелой преэклампсией // Вестник Ташкентской медицинской академии. -2015. - №2. - С. 13-15.

9. Ашурова Н.Г., Адизова С.Р. Изучение частоты применения и эффективности контрацептивных средств у могорожавщих женщин// Вестник Международного Университета Кыргызстана. - 2018. - №7. -С. 69-72.

10. Ашурова Н.Г., Бобокулова С.Б. Изучение менструальной функции у школьниц подросткового возраста //Биология и интегративная медицина 2021, 6(53), 30-35.

11. Ашурова Н.Г., Бобокулова С.Б. Изучение менструальной функции у школьниц подросткового возраста //Биология и интегративная медицина 2021, 6(53), 30-35.

12. Бабаджанова Г.С., Тухтамишева Н.О. Современный взгляд на диагностику и лечение миомы матки у женщин репродуктивного возраста //Биология и интегративная медицина 2017, 2(8), 64-79.

13. Бабаджанова Г.С., Тухтамишева Н.О. Современный взгляд на диагностику и лечение миомы матки у женщин репродуктивного возраста //Биология и интегративная медицина 2017, 2(8), 64-79.

14. Бадритдинова М.Н., Кудратова Д.Ш., Очилова Д.А. Распространенность некоторых компонентов метаболического синдрома среди женского населения //Биология и интегративная медицина 2016, 2(2), 53-61.

15. Бадритдинова М.Н., Кудратова Д.Ш., Очилова Д.А. Распространенность некоторых компонентов метаболического синдрома среди женского населения //Биология и интегративная медицина 2016, 2(2), 53-61.

16. Баранов A.A., Шарков С.М., Яцык С.П. Репродуктивное здоровье детей Российской Федерации: проблемы и пути решения //Российский педиатрический журнал. - 2010. - № 2. - С. 5-9.

17. Башмакова Н.В., Брынза Н.С., Горбунова О.П. Эффективность внедрения семейно-ориентированных технологий в практику родовспоможения // Мать и дитя. - 2016. -№ 3. - С. 616.

18. Блох М.Е. Психологическая помощь в комплексном подходе к решению проблем репродуктивного здоровья //Журнал акушерства и женских болезней. 2013. Т. LXII, № 3. С. 16-19.

19. Борисов Д.Д. Темперамент и индивидуальность. Иследование темперамента методом визуальной психодиагностики. //Проблемы современного образования 2016 г., № 5. Ст. 134-141.

20. Борисова О.И., Хлякина О.В., Гулин А.В. Сравнительная эколого-физиологическая характеристика значимости репродуктивной функции женщин от уровня показателя антропотехногенной нагрузки // Вестник Авиценны. 2008б, 2(35), 113117.

21. Бреусов А.В., Коновалов О.Е., Харитонов А.К., Харченко В.В., Бреусов Р.А. Социально-демографическая характеристика и состояние здоровья женщин фертильного возраста Московской области. //Саратовский научно-медицинский журнал, 2019, 15 (1), 7277.

22. Брянская Т.А. Акушерство и гинекология. - Москва, 2015. - 623 с.

23. Бубновская А.А. Медикопсихологические аспекты гинекологической помощи, оказываемой девочкам в подростковом возрасте //Социальные аспекты здоровья населения. 2015. Т. 44, № 4. С. 9.

24. Вдовенко И.А., Сетко Н.П., Константинова О.Д. Экологические проблемы репродуктивного здоровья //Гигиена и санитария. 2013. № 4. С. 24-28.

25. Веропотвелян П.Н., Цехмистренко И.С., Веропотвелян Н.П. и др. Современный подход к сохранению репродуктивного потенциала //Здоровье женщины. 2015. № 9 (105). С. 94.

26. Гамзаев М.А. Социально-гигиенические аспекты питания женщин репродуктивного возраста. // Российский медицинский журнал, 2014, 20 (5), 9-12.

27. Гладкая В.С., Грицинская В.Л. Характеристика полового развития девочек-подростков коренного и пришлого населения Республики Хакасия //Репродуктивное здоровье детей и подростков. 2015. № 2 (61). С. 58-61.

28. Гребенникова О.А., Пралич А. Профилактика раннего материнства //Социальная педагогика. 2015. № 3. С. 49-55.

29. Григорьев Ю.А., Соболева С.В. Репродуктивное здоровье как качественная характеристика популяции //Бюллетень ВосточноСибирского научного центра Сибирского отделения РАМН. 2013. № 3-2 (91). С. 157-161.

30. Григорьев Ю.А., Соболева С.В. Современное состояние репродуктивного здоровья населения Сибири как фактор сокращения рождаемости в регионе //Регион: Экономика и Социология. 2013. № 2(78), 215-236.

31. Григорян В.А., Селихова М.С. Отношение к репродуктивному здоровью: взгляд молодых //Репродуктивное здоровье детей и подростков. 2016. № 3 (68). С. 17.

32. Грицинская В.Л. Особенности репродуктивного здоровья девочек коренного населения Республики Тыва //Акушерство и гинекология. 2011. № 2. С. 114-117.

33. Гулзода К., Халимова Ф.Т., Шукуров Ф.А. Этнос и репродуктивное здоровье - кластерно-популяционный подход к оценке репродуктивного здоровья женщин фертильного возраста LAP LAMBERT, Mauritius, 2019, 305 с.

34. Гулзода К., Халимова Ф.Т., Шукуров Ф.А. Этнос и репродуктивное здоровье - кластерно-популяционный подход к оценке репродуктивного здоровья женщин фертильного возраста LAP LAMBERT, Mauritius, 2019, 305 с.

35. Гулин А.В., Шукуров Ф.А., Халимова Ф.Т. Репродуктивное здоровье женщин разных этнических групп //Биология и интегративная медицина 2019, 9(37), 4-67.

36. Джалилова Г. А., Исаев И. С., Икрамова М. И. и др. Оценка показателей репродуктивного здоровья женщин в Узбекистане // Молодой учёный. 2014, 3, 176-178.

37. Джумаев Б.З. Изучение распространенности генов и генотипов избыточной массы тела при хронических заболеваниях печени //Биология и интегративная медицина. - 2022. - №. 2 (55). -С. 95-103.

38. Елгина С.И., Захаров И.С., Рудаева Е.В. Репродуктивное здоровье женщин и особенности пищевого поведения. //Фундаментальная и клиническая медицина. 2019, 4 (3), с. 48-53.

39. Жураева Х.И., Очилова Д.А., Кудратова Д.Ш. Распространенность и выявляемость сахарного диабета среди женского населения //Биология и интегративная медицина 2016, 2(2), 80-87.

40. Зарипова Д.Я., Туксанова Д.И., Негматуллаева М.Н. Особенности течения перименопаузального перехода женщин с ожирением//Новости дерматовенерологии и репродуктивного здоровья. - 2020. - №1. - С. 39-42.

41. Зароченцева Н.В., Аршакян А.К., Меньшикова Н.С. Воспалительные заболевания органов малого таза у женщин (обзор литературы) //Гинекология. 2013. Т. 15, № 4. С. 65-69.

42. Захарова Т.Г., Кашина М.А., Захаров Г.Н. Зависимость репродуктивного здоровья женщин коренных народов Крайнего Севера от уклада жизни //Земский врач. 2012. № 3. С. 47-50.

43. Захарова Т.Г., Петрова М.М., Кашина М.А. Репродуктивное здоровье женщин малочисленных коренных народов крайнего Севера //Здравоохранение Российской Федерации. 2012. № 3. С. 30-34.

44. Исмоилова М.Ш., Мурадов А.А., Шумилина О.В., Рахимов Н.Г. Характеристика спектральных и фрактальных показателей R-R интервала у здоровых женщин и при физиологическом течении беременности // Медицинский вестник Национальной академии наук Таджикистана. - 2021. - Т. 11, № 4(40). - С. 46-53. - EDN IIUNQP.

45. Ихтиярова Г.А., Касымова Н.Н. Предгравидарная подготовка и ведение беременности у пациенток с хроническими воспалительными заболеваниями малого таза // Проблемы биологии и медицины. - 2013. № 4.1. - C. 42-43.

46. Ихтиярова Г.А., Курбанова З.Ш., Шодиев Б.В. Диагностика и подготовка женщин с низким овариальным резервом яичников к вспомогательным репродуктивным технологиям// Новый день медицины. - 2020. - №2(30). - C. 123 - 128.

47. Калачикова О.Н., Шабунова А.А. Репродуктивное здоровье и поведенческие факторы его формирования (на материалах социологического исследования в Вологодской области). //Проблемы развития территории, 2016, 1 (81), с. 115-129.

48. Капитонов В.Ф., Заговор Р.Н., Капитонов Ф.В. Репродуктивное поведение сельских семей - реакция на социально-экономические преобразования в сельском хозяйстве //В мире научных открытий. 2011. Т. 16, № 4. С. 338-345.

49. Кароматов И.Д. Гранат обыкновенный как профилактическое и лечебное средство при урогенитальных заболеваниях - //Биология и интегративная медицина 2022, 3(56), 200.

50. Кароматов И.Д. Лекции по иглотерапии. Лекция третья. Учение о биологически активной точке. Классификация методов Воздействия на БАТ //Биология и интегративная медицина 2022, 1(54), 169.

51. Кароматов И.Д. Философские основы древневосточной медицины - Lambert Academic Publishing Saarbruchken Deutschland 2016.

52. Кароматов И.Д., Жалилов Н.А. Кофе и беременность //Биология и интегративная медицина 2019, 5 (33), 26-34.

53. Кароматов И.Д., Исоева Б.И. Продукты пчеловодства в гинекологии - обзор литературы- //Биология и интегративная медицина 2023, 1(60), 162-188.

54. Кароматов И.Д., Исоева Б.И. Прутняк, витекс, авраамово

дерево перспективное лекарственное растение- //Биология и интегративная медицина 2022, 6(59), 73-103.

55. Кароматов И.Д., Каххорова С.И. Климакс и лекарственные растения - обзор литературы //Биология и интегративная медицина 2018, 11(28), 196-216.

56. Кароматов И.Д., Комилов И.И. Лекции по иглотерапии. Лекция первая Философские основы китайской медицины //Биология и интегративная медицина 2017, 2(8), 268.

57. Кароматов И.Д., Такаева Ш.К. Применение пчелиного маточного молочка при заболеваниях мочеполовой системы у мужчин и женщин //Биология и интегративная медицина 2020, 3(43), 137-154.

58. Кароматов И.Д., Халилова Р.С. Фитотерапия в лечении опухолей женской половой сферы (обзор литературы) //Биология и интегративная медицина 2020, 4(44), 102-115.

59. Каткова И.П., Андрюшина Е.В., Катков В.И. Рождаемость и репродуктивный потенциал населения России //Народонаселение. 2012. № 3 (57). С. 005-012.

60. Каюмов Х.Н., Кодирова Ш.С. Влияние абортов на фертильную функцию женщин и последующую беременность// Новый день в медицине. - 2020. - № 1 (28). - С. 233 - 238.

61. Киселёв А.М. Медико-социальная характеристика репродуктивного поведения женщин позднего фертильного возраста // Российский медико-биологический вестник 2010. - № 2. - С. 41-46.

62. Кожина Е.В. Самосохранительное поведение старших школьников в системе факторов здорового образа жизни: репродуктивный аспект //Вестник Кемеровского государственного университета. 2014. № 4-2 (60). С. 85-90.

63. Колесникова О.М. Синдром плацентарной недостаточности у первородящих после хирургического и медикаментозного абортов // Вестник РУДН. Серия «Медицина. Акушерство и гинекология». - 2012. - № 5. - С. 32-35.

64. Крывкина Н.Н., Ахмадеева Э.Н., Валиулина А.Я. Сравнительная характеристика здоровья детей младенческого возраста, родившихся недоношенными, в зависимости от массы тела при рождении. //Вестник современной клинической медицины. 2013. Том 6, вып. 1. с. 26-30.

65. Кузнецова, И.В. Гормональная контрацепция в коррекции нарушений менструального цикла у подростков //Репродуктивное здоровье детей и подростков. 2014. № 1 (54). С. 35-40.

66. Кулавский В.А., Сыртланов И.Р., Кулавский Е.В., Никифорова М.В. Репродуктивное здоровье женщин, перенесших неразвивающуюся беременность. //Вестник РУДН, серия медицина, 2009, № 7. С. 64-69.

67. ^аюмов Х.Н. Абу Али ибн Сино таълимотида мизож тал^ини. //Биология и интегративная медицина 2020, №2, 4-13.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

68. ^аюмов Х.Н. Хал^ ва ^ушимча табобатни со^икни са^лаш тизимига уйfунлаштиришдаги хал^аро тажрибалар // Новый день в медицине 2020. №2. (30).- 400-402б.

69. ^аюмов Х.Н. Хал^ ва ^ушимча табобатни соцликни са^лаш тизимига интеграцияси.// Новый день в медицине 2020.-№4.(32), 2224

70. ^аюмов Х.Н. Хал^ табобатини ривожлантириш исти^боллари // Новый день в медицине 2020,№2. (30).- 134-136 б.

71. ^аюмов Х.Н., ^одирова Ш.С. Формирование здоровья недоношенных детей раннего возраста. // Новый день в медицине, 2020. №1. (29).-43-48 б.(14.00.00;№22).

72. ^аюмов Х.Н., Рустамова \Е., Султонова Л.Ж., ^одирова Ш.С. Репродуктивное здоровье женщин фертильного возраста. // Биология ва тиббиёт муаммолари. 2020.- №5(122). - С. 251-254.

73. ^аюмов Х.Н., Туксанова З.И. Хал^ табобати усулларининг со^икни са^лаш тизимидаги урни // Новый день в медицине 2021.-№2. (34/3).-166-169 б.

74. ^аюмов Х.Н., Туманова З.И., Султонова Л.Ж. Аёллар репродуктив фаолияти ца^ида Ибн Сино таълимоти //Новый день в медицине 2020. 3(31).-194-198 б.

75. Лазарева Н.В., Мельников В.А., Роль профилактических направлений в укреплении репродуктивного здоровья женщин. //Медицинский альманах. 2011, № 4 (17) апрель. С. 167-169.

76. Лазуткин М., Мочалова М. Достижения и перспективы развития акушерско-гинекологической помощи //Медицина: целевые проекты. 2015. № 22. С. 27-29.

77. Максимова С.Г., Ноянзина О.Е., Максимова М.М. Демографическая безопасность и репродуктивное поведение молодёжи в современных социально экономических условиях //Вестник Алтайского государственного аграрного университета. 2014. № 11 (121). С. 168-174.

78. Мельник Е.Г. Факторы риска и этиология неразвивающейся беременности. //Сибирский медицинский журнал, 2010, № 4.с.128-130.

79. Михайлин Е.С., Иванова Л.А., Савицкий А.Г., Берлев И.В. Особенности репродуктивного здоровья современных девочек подростков (аналитический обзор) //Репродуктивное здоровье детей и подростков. 2015. № 2(61). С. 63-72.

80. Могилина М.Н. Влияние повышенной массы тела и ожирения на гинекологическую заболеваемость и беременность //Системный анализ и управление в биомедицинских системах. 2014. Т. 13, № 2. С. 395-399.

81. Можейко Л.Ф., Карпова Е.Г. Клинические аспекты течения беременности и родов в подростковом возрасте //Репродуктивное здоровье. Восточная Европа. 2012. № 5 (23). С. 395-398.

82. Мурзабаева С.Ш., Байтурина А.Т. Законодательное регулирование в области охраны репродуктивного здоровья в Российской Федерации //Репродуктивное здоровье детей и подростков. 2013. № 1 (48). С. 14-24.

83. Мухамедшина В. Р., Соколова Т. М., Макаров К. Ю. Влияние методов контрацепции на репродуктивное здоровье женщин // Сибирский медицинский журнал. - 2011. - Т. 26. - № 3. - Выпуск 1. - С. 66-68.

84. Набиева Ф.С. Современные аспекты эпидемиологии, этиологии и диагностики рака яичников (обзор литературы) //Биология и интегративная медицина 2016, 2(2), 110-131.

85. Назаров Ч.Т., Иргашева Дж., Халимова Ф.Т. Факторы риска развития тромбофилии у женщин//Биология и интегративная медицина 2023, 2(61), 37-43.

86. Нарзиев Ш.С., Хазратов У.Х., Эркинова Н.Э. Факторы риска железодефицитной анемии среди женского пола// Терапевтический вестник Узбекистана. - 2019. - № 2. - С. 137-138.

87. Нигматова Г.М., Кузиева Ю.М. Ранние сроки беременности: осложнения и прогнозирование перинатальных исходов //Биология и интегративная медицина 2017, 2(8), 104-110.

88. Николаева В.В., Шукуров Ф.А. Этнические особенности роста и веса девушек Гиссарской долины Таджикистана //Биология и интегративная медицина 2020, 6(46), 23-30.

89. Николаева В.В., Шукуров Ф.А. Этнические особенности роста и веса девушек Гиссарской долины Таджикистана //Биология и интегративная медицина 2020, 6(46), 23-30.

90. Петров Ю.А. Семья и здоровье М: Медицинская книга, 2014. - С. 312.

91. Плотко Е.Э. Медикаментозный аборт и вакуум-аспирация на ранних сроках беременности: равноценный выбор //Вестник Российского университета дружбы народов. —2011. — № 5. — С. 227235.

92. Прилепская В.Н., Довлетханова Э.Р., Абакарова П.Р. От аборта к сохранению репродуктивного здоровья: новое в контрацепции //Фарматека. 2013. № 12 (256). С. 46-49.

93. Прилепская В.Н., Куземина А.А. Аборт в 1 триместре беременности. — М. ГЭОТАР-Медиа, 2010. — С. 211.

94. Радзинский В.Е. Медикаментозный аборт: настоящее и будущее // Фарматека. — М., 2008. — № 14. — С. 12—14.

95. Радзинский В.Е. Статистическое зеркало нации. Репродуктивное здоровье и демографические показатели РФ в 2012

году / В.Е. Радзинский, И.Н. Костин, М.П. Архипова // Status Praesens.

- 2014. - № 01. - С. 9-17.

96. Радзинский В.Е., Ордиянц И.М., Оразмурадов А.А. Женская консультация. — 3-е изд. —М.: ГЭОТАР-МЕДИА, 2009.-472.

97. Рахимова З.А. Оптимизация методов диагностики различных форм аденомиоза у женщин репродуктивного возраста //Биология и интегративная медицина 2016, 5(5), 48-53.

98. Рахматова Д., Кароматов И.Д. Фитотерапия в профилактике и лечении предменструального синдрома //Биология и интегративная медицина 2018, 11(28), 93-104.

99. Рахматова Д., Кароматов И.Д. Фитотерапия в профилактике и лечении предменструального синдрома //Биология и интегративная медицина 2018, 11(28), 93-104.

100. Рахматова Д.Б., Вафоева Ш.Ш., Кароматов И.Д. Куркума при лечении заболеваний урогенитальной системы //Биология и интегративная медицина 2022, 5(58), 216-237.

101. Рахматуллаева М.М. Микроэкологические аспекты репродуктивного здоровья женщины// Альманах молодой науки. Оренбург. - 2018.- №4. - С. 24-30.

102. Рахматуллаева М.М., Ашурова Н.Г. Состояние микробиоценоза влагалища как маркер репродуктивного здоровья женщины. //Медицинский журнал Узбекистана. Ташкент. - 2017. - №4.

- С. 57-60.

103. Рустамова М.С., Бадалова М.Х., Раджабова С.А. и др. Маркеры и компоненты метаболического синдрома у женщин репродуктивного и перименопаузального возрастов // Академический журнал Западной Сибири. - 2015. - Т. 11, № 5(60). - С. 71 -72. - EDN VFVSTF.

104. Саидова Л.Б., Бадритдинова М.Н., Раупов А.А. Эпидемиология и состояние выявляемости ряда экстрагенитальных заболеваний, метаболического синдрома среди женщин фертильного возраста (обзор литературы).// Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. - 2018. - № 6. - С. 131-141.

105. Саламатова Т.В., Мещеряков В.В. К вопросу о деятельности отделения медико_социальной помощи детской поликлиники как инновационной формы «Клиника, дружественная к молодёжи» в охране репродуктивного здоровья девушек //Проблемы социальной гигиены, здравоохранения и истории медицины. 2016. Т. 24, № 1. С. 11-15.

106. Светличная Т.Г., Мосягин И.Г., Губерницкая С.В. Анализ мировых тенденций развития сексуальной культуры в XX-XXI веках //Экология человека. 2012. № 7. С. 42-49.

107. Сергейко И.В. Медико-социальные факторы, влияющие на репродуктивное здоровье женщин. //Социальные аспекты здоровья населения, 2014, 1 (35), с.1-9.

108. Содиков А.М., Мурадов А.М., Хамрокулов А.А., Шумилина О.В. Почечные осложнения у женщин, перенесших острую почечную недостаточность, в ближайшие сроки после родов // Научно-практический журнал ТИППМК. - 2012. - № 2. - С. 43-46. - БЭМ РБХТА7.

109. Токтар Л.Р., Байкова М.К., Бивол Е.В., Оганесян А.К., Лукаев А.А. Влияние первого аборта на течение повторных беременностей и их исходов. //Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Медицина, 2010. №6, С. 105-112.

110. Туксонова Д.И., Солиева Н.К., Негматуллаева М.Н., Шамсиева Т.И. Значение иммунного статуса при невынашивания беременности// Новости дерматовенерологии и репродуктивного здоровья. - 2020. - №1. - С. 52 -54.

111. Турбина Ю.О., Полунина Н.В., Полунин В.С. Социально-гигиеническая характеристика женщин репродуктивного возраста и ее роль в развитии гинекологической патологии. //Российский медицинский журнал, 2019, 25 (2), 89-91.

112. Тюков Ю.А., Маркина А.Ю., Матвеева Е.С., Ворошина Н.В. Особенности выявления злокачественных новообразований репродуктивной системы у женщин фертильного возраста. //Дневник казанской медицинской школы, 2017, 4 (18), 114-118.

113. Тюмина О.В., Мельников В.А. Здоровье женщин позднего репродуктивного возраста с бесплодием: М.: "Издат. дом Акад. Естествозн." -2016. - 259 стр.

114. Фролова Н.И., Белокриницкая Т.Е. Репродуктивное здоровье и гендерное поведение девушек-студенток Забайкальского края: Монография. Чита, 2011.160 с.

115. Халимова Ф.Т. Кластерный подход к оценке репродуктивного здоровья женщин //Вестник Академии Медицинских Наук Таджикистана 2017, 2(22), 72-76

116. Халимова Ф.Т. Особенности гонадотропных и тиреоидных гормонов у женщин, проживающих в различных климатогеографических зонах / Агаджаняновские чтения - материалы II Всероссийской научно-практической конференции с международным участием. Российский университет дружбы народов. Москва, 2018, 271-272

117. Халимова Ф.Т. Эпигенетические факторы в диагностике нарушений репродукции //Вестник Академии Медицинских Наук Таджикистана 2017, 3(23), 91-97

118. Халимова Ф.Т., Абдусатторова М.А. Состояние репродуктивного здоровья по показателям клеточного

аутоиммунитета /Агаджаняновские чтения - материалы II Всероссийской научно-практической конференции с международным участием. Российский университет дружбы народов. Москва, 2018, 273-274.

119. Халимова Ф.Т., Баймурадов Р.С., Исоева Б.И. Фитоэстрогены в гинекологии (обзор литературы) //Биология и интегративная медицина 2023, 1(60), 82-143.

120. Халимова Ф.Т., Гулин А.В., Невзорова Е.В., Назирова А.А., Шукуров Ф.А. Определение критериальных значений репродуктивных гормонов при формировании группы риска нарушений репродуктивной функции //Вестник Тамбовского университета. Серия: Естественные и технические науки. 2015. Т. 20. № 6. С. 1640-1643.

121. Халимова Ф.Т., Гулин А.В., Невзорова Е.В., Назирова А.А., Шукуров Ф.А. Оценка репродуктивного гормонального профиля у женщин различных этнических групп с учетом климато-географических условий проживания //Вестник Тамбовского университета. Серия: Естественные и технические науки. 2015. Т. 20. № 6. С. 1644-1648.

122. Халимова Ф.Т., Гулин А.В., Шукуров Ф.А. Характеристика гуморального аутоиммунитета у женщин различных этнических групп //Здоровье, демография, экология финно-угорских народов 2015, 4, 91-93.

123. Халимова Ф.Т., Невзорова Е.В., Гулин А.В., Назирова А.А. Иммунореактивность организма женщин репродуктивного возраста, проживающих на территории Липецкой области //В мире научных открытий. 2014. № 2 (50). С. 353-359

124. Халимова Ф.Т., Невзорова Е.В., Гулин А.В., Назирова А.А. Определение региональной нормы иммунологических параметров у женщин фертильного возраста, проживающих в Липецкой области //Вестник Тамбовского Университета. Серия: Естественные и Технические Науки 2013, 18, 6-2, 3286-3288.

125. Халимова Ф.Т., Невзорова Е.В., Шукуров Ф.А., Гулин А.В. Сравнительная характеристика репродуктивного иммунофенотипа и уровня сывороточных иммуноглобулинов у женщин различных этнических групп //Вестник Липецкого Государственного Педагогического Университета. Серия МИФЕ: Математика, Информационные Технологии, Физика, Естествознание 2015, 1(16), 115-119.

126. Халимова Ф.Т., Шукуров Ф.А. Гормональный статус в оценке нарушения репродуктивного здоровья //Биология и интегративная медицина 2019, 10(38), 4-12.

127. Халимова Ф.Т., Шукуров Ф.А. Маркеры антифосфолипидных реакций как показатели риска нарушений

репродуктивного здоровья у женщин различных популяций//Биология и интегративная медицина 2023, 3(62), 40-49.

128. Халимова Ф.Т., Шукуров Ф.А. Нарушения репродуктивного здоровья женщин и уровни иммуноглобулинов и антифосфолипидные реакции- //Биология и интегративная медицина 2023, 1(60), 27-36.

129. Халимова Ф.Т., Шукуров Ф.А., Гулин А.В. Иммунно-эндокринные аспекты репродуктивного здоровья женщин разных этнических групп (литературный обзор) //В книге: НАУКА О ЧЕЛОВЕКЕ - ОТ АВИЦЕННЫ ДО СОВРЕМЕННОСТИ. Бухара, 2018. С. 4-69.

130. Халимова Ф.Т., Шукуров Ф.А., Нурматов А.А. Оценка и прогнозирование репродуктивного здоровья женщин фертильного возраста //Вестник Академии медицинских наук Таджикистана. 2019. Т. 9. № 2 (30). С. 199-208.

131. Хамдамова М.Т. Возрастная и индивидуальная изменчивость формы и размеров матки по данным морфологического и ультразвукового исследований// Новости дерматовенерологии и репродуктивного здоровья. - 2020. - №1-2(88-80). - С. 49-52

132. Хамдамова М.Т. Состояние здоровья женщин, применяющих внутриматочные спирали // Врач-аспирант. 2011, 1.3. - № (44). - С. 402-407.

133. Хамдамова М.Т., Ахматова Д.Ф. Остеопороз у молодых женщин репродуктивного возраста, факторы риска //Биология и интегративная медицина 2021, 1(47), 146-159.

134. Хамидова З.Н., Рахматова М.Р., Шаджанова Н.С. Частота распространения гипертензивной нефропатии и особенности её течения у женщин фертильного возраста с артериальной гипертензией. //Вестник Совета молодых учёных и специалистов Челябинской области. - 2016. - № 5 (4(15)). - С. - 24-28.

135. Хикматова С., Аслонова Ш.Ж. Современные представления о синдроме поликистозных яичников (СПКЯ) //Биология и интегративная медицина 2017, 10(16), 4-22.

136. Чернов А.В., Коновалов О.Е., Шевлякова Т.В. Медико-социальная характеристика женщин активного репродуктивного возраста и их семей. //Проблемы социальной гигиены, здравоохранения и истории медицины, 2012, №1, с. 23-25.

137. Черствая Е.В. Исходы беременностей и родов у женщин с отягощенным акушерским анамнезом //Смоленский медицинский альманах, 2018, №2, с. 173-176.

138. Шмелев И.А. Медицинская активность и гинекологическая заболеваемость женщин, //Вестник РУДН, серия Медицина, 2015, № 3, с. 14-17.

139. Шодиев Б.В., Ашурова Н.Г., Киличева В.А. Роли микроэлементов в развитии репродуктивных потерь // Вестник Совета молодых учёных и специалистов Челябинской области 2016. - №5 (16) Т. 5. - С. 7-10.

140. Шодиев Б.В., Мухидова Г.Х. Микроэлементозы как причинный фактор в структуре репродуктивных потерь// Новый день в медицины. - 2018. - №3(23). - С. 45-47.

141. Шодиев Б.В., Расуль-Заде Ю.Г. Оптимизация подготовки к вспомогательным репродуктивным технологиям и исхода беременности у женщин с трубно - перитонеальным бесплодием //Новый день медицины. - 2020. - №3(31). - С. 12-18.

142. Шукуров Ф.А., Ли С.У., Кароматов И.Д. Морфологический субстрат точек иглоукалывания и системы меридианов китайской традиционной медицины // Вестник Авиценны 2021, 23, 2, 291-299.

143. Шукуров Ф.А., Халимова Ф.Т. Маркеры нарушений репродуктивного здоровья среди показателей гормонального статуса и диапазоны информативных значений этих маркеров в популяциях российских и таджикских женщин //Биология и интегративная медицина 2022, 5(58), 5-65

144. Шукуров Ф.А., Халимова Ф.Т. Состояние тиреоидной системы в оценке репродуктивного здоровья женщин, проживающих в разных климатогеографических зонах//Биология и интегративная медицина 2023, 3(62), 31-39.

145. Шукуров Ф.А., Халимова Ф.Т., Нурматов А.А. Оценка и прогнозирование репродуктивного здоровья женщин фертильного возраста //Вестник Академии Медицинских Наук Таджикистана 2019, 9, 2(30), 199-208

146. Щербина Н.А., Выговская Л.А. Распространенность урогенитальных бактериальных инфекций у беременных и их влияние на состояние новорожденных. //Вестник проблем биологии и медицины, 2017, 1 (3), с. 93-94.

147. Юлдашева Д.Ю., Усмонова А.О., Каюмова Д.Т. Сравнительная характеристика причин, рецидивирующих дисфункциональных маточных кровотечений у женщин в пременопаузальном периоде //Биология и интегративная медицина 2017, 2(8), 80-89.

148. Adizova S.R., Ikhtiyarova G.A. Immune dysadaptation at preeclampsia// EPRA International journal of research. - 2020. - Р. 385389.

149. Akhmatova D.F., Khamdamovа M.T. Analysis of the effectiveness of hormone therapy in patients with post-castration syndrome //Биология и интегративная медицина 2021, 3(50), 27-33.

150. Akhmedov F.K. Features of renal function and some indicators of homeostasis in women with mild preeclampsia// Europen Science Review. - 2015. - №4-5. - C. 58 - 60.

151. Akhmedov F.K. Peculiarities of cardiac hemodynamic in pregnant women with mild preeclampsia// Europen Science Review. -2015. - №4-5. - C. 56 -58.

152. Al Bedah A.M.N. et al. The use of and out-of-pocket spending on complementary and alternative medicine in Qassim province, Saudi Arabia. //Annals of Saudi Medicine, 2013, 33(3): 282-289.

153. Ameyaw E.K., Budu E., Sambah F., Baatiema L., Appiah F., Seidu A.A. et al. Prevalence and determinants of unintended pregnancy in sub-Saharan Africa: A multi-country analysis of demographic and health surveys. //PloSone. 2019;14(8).

154. Ashurova N.G. Pregravidary preparation of women with a high group of perinatal risks and inflammatory diseases of the genitals// European Journal of Research. - 2017. - №9-10. - P. 63-65.

155. Aslonova M., Ikhtiyarova G.A., Hafizova D. Criteria for prediction of complications in pregnant women with antenatal fetal death// European journal of research. - 2019. - №2. - P. 102 - 109.

156. Bang H., Ni L., Davis C.E. Assessment of blinding in clinical trials. //Control Clin. Trials. 2004; 25(2): 143-156. doi:10.1016/j.cct.2003.10.016

157. Baron K.G., Hooker S. Next steps for patients who fail to respond to cognitive behavioral therapy for insomnia (CBT-I): the perspective from behavioral sleep medicine psychologists. //Curr. Sleep Med. Rep. 2017;3(4):327-332. doi:10.1007/s40675-017-0096-x.

158. Bernstein M.H., Brown W.A. The placebo effect in psychiatric practice. //Curr. Psychiatr. 2017;16(11):29-34.

159. Bertisch S.M, Pollock B.D, Mittleman M.A, et al. Insomnia with objective short sleep duration and risk of incident cardiovascular disease and all-cause mortality: Sleep Heart Health Study. //Sleep. 2018;41(6). doi:10.1093/sleep/zsy047.

160. Bertisch S.M, Wells R.E, Smith M.T, McCarthy E.P. Use of relaxation techniques and complementary and alternative medicine by American adults with insomnia symptoms: results from a national survey. //J. Clin. Sleep Med. 2012; 8(6): 681-691.

161. Cho Y.W., Song M.L., Morin C.M. Validation of a Korean version of the insomnia severity index. //J. Clin. Neurol. 2014; 10(3): 210215. doi:10.3988/jcn.2014.10.3.210.

162. Depression and Other Common Mental Disorders: Global Health Estimates. Geneva: World Health Organization; 2017.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

163. Drake C.L., Pillai V., Roth T. Stress and sleep reactivity: a prospective investigation of the stress-diathesis model of insomnia. //Sleep. 2014; 37(8): 1295-1304. doi:10.5665/sleep.3916.

164. Elkins M.R. Assessing baseline comparability in randomised trials. //J. Physiother. 2015; 61(4): 228-230. doi:10.1016/j.jphys.2015.07.005

165. Flenady V., Middleton P., Smith G.C., Duke W., Erwich J.J., et al. (2011). Stillbirths: the way forward in high-income countries. //The Lancet, 377(9778), 1703-1717.

166. Frederico M., Michielsen K., Arnaldo C., Decat P. Factors Influencing Abortion Decision-Making Processes among Young Women. //Int. J. Environ. Res. Public. Health. 2018 Feb 13; 15(2): 329. doi: 10.3390/ijerph15020329.

167. Goldenberg R.L., Culhane J.F., lams J.D., & Romero R. Epidemiology and causes of preterm birth. //The Lancet 2008, 371(9606), 75-84.

168. Gong X-I., Pan Z-H., Shen Y., Wang S. Blinding effect of nonpenetrating sham needle in the randomized controlled trials of acupuncture: a systematic review. //J. Acupunct. Tuina Sci. 2014; 12(1): 8-11. doi:10.1007/s11726-014-0738-1

169. Grimes D.A., Benson J., Singh S., Romero M., Ganatra B., Okonofua F.E. et al. Unsafeabortion: thepreventablepandemic. //The lancet. 2006, 368(9550):1908-19.

170. Gulzoda M., Khalimova F., Shukurov F., Gulin A. Population and cluster approach to assessment of reproductive health of women //Georgian medical news 2017, 270, 38-45.

171. Guo J., Wang L.P., Liu C.Z. et al. Efficacy of acupuncture for primary insomnia: a randomized controlled clinical trial. //Evid. Based Complement. Alternat. Med. 2013; 2013:163850. doi:10.1155/2013/163850.

172. Guseul Ok., Joonho Ahn., Wanhyung Lee, Association between irregular menstrual cycles and occupational characteristics among female workers in Korea. //Maturitas. 2019 Nov;129:62-67. doi: 10.1016/j.maturitas.2019.07.019.

173. Haile A., Enqueselassie F. Influence of women's autonomy on couple's contraception use in Jimma town, Ethiopia. //Ethiopian journal of health development. 2006; 20(3). P.145-151.

174. He W., Wang X.Y., Shi H. et al. Cutaneous neurogenic inflammation in the sensitized acupoints induced by gastric mucosal injury in rats. //BMC Complement. Altern. Med. 2017; 17(1): 141.

175. Huang W., Kutner N., Bliwise D.L. Autonomic activation in insomnia: the case for acupuncture. //J. Clin. Sleep Med. 2011; 7(1): 95102.

176. Huangfu Y.R., Peng W., Guo B.J. et al. Effects of acupuncture in treating insomnia due to spleen-stomach disharmony syndrome and its influence on intestinal microbiome: study protocol for a randomized

controlled trial. //J. Integr. Med. 2019; 17(3): 161-166. doi:10.1016/j.joim.2019.01.007

177. Hughes C.M., McCullough C.A., Bradbury I. et al. Acupuncture and reflexology for insomnia: a feasibility study. //Acupunct. Med. 2009; 27(4): 163-168. doi:10.1136/aim.2009.000760

178. lams J.D., Romero R., Culhane J.F. & Goldenberg R.L. (2008). Primary, secondary, and tertiary interventions to reduce the morbidity and mortality of preterm birth. //The Lancet, 371, 164-175.

179. Ikhtiyarova G., Aslonova M., Khafizova D., Klichova F., Ashurova N. Criteria for prediction of complications in pregnant women with antenatal fetal death// European Journal of Research. - 2019. -Chapter 101. - №1. - Р. 109.

180. Ikhtiyarova G.A., Ashurova N.G., Shodiev B.V. Microelement support in women with recurrent reproductive losses// Problems and solutions of advanced scientific research. - 2019. - P. 289 - 293.

181. Ikhtiyarova G.A., Ashurova N.G., Tosheva I.I. Pregravidary preparation of women with a high group of perinatal risks and inflammatory diseases of the genitals// European Journal of Vienna, Austria. Impact factor SJIF 4.4. - 2017. - № 9 - 10 (9 - 10). - P. 53 - 62.

182. Ikhtiyarova G.A., Aslonova M.J., Hafizova A. Clinical diagnostic characteristics of pregnancy in women with antenatal fetal death// A new day in medicine. - 2017. - № 3 (19). - С. 61 - 66.

183. Ikhtiyarova G.A., Aslonova M.Zh., Sadullaeva M. Diagnosis and treatment of COVID - 19 for pregnancy// A new day in medicine. -2020. - №2 (30/2). - P. 98 - 103.

184. Ikhtiyarova G.A., Axadov M.Sh. Practical Efficiency of Use of Module System, Innovative Electronic Textbook And 3D Technologies in Chemistry Education// International Journal of Control and Automation. -2020. - №2. - P. 289 - 298.

185. Ikhtiyarova G.A., Dustova N.K., Babadjanova G.S. Pathogenetic reasons for the development of varicose disease in pregnant women// Central Asian journal of pediatrics. - 2019. - №2(2). - P. 78 - 85.

186. Ikhtiyarova G.A., Dustova N.K., Qayumova G. Diagnostic characteristics of pregnancy in women with antenatal fetal death// European Journal of Research. - 2017. - №5(5). - Р. 3 - 15.

187. Ikhtiyarova G.A., Ismatova M.I., Kudratova D. Sh. Postnatal diagnosis of the frequencies of recognitiona french growth restriction Syndrome// Репродуктивная медицина. Научно - практический журнал Казахстанской Ассоциации репродуктивной медицины. - 2018. - № 2(35). - С. 40 - 43.

188. Israilov R.I., Sanoev B.A., Olimova A.Z. Pathologically Undifferentiated Placental Morphology in Primary Placental Insufficiency// American Journal of Medicine and Medical Sciences. - 2020. - №10(9). -P. 669-673.

189. Jabborova O.I., Mansurova M.Kh., Po'latov S.S. Predicting Antinatal Ovarian DIC Syndrome with D-dimer Parameters// American Journal of Medicine and Medical Sciences. - 2020. - 10(8). - P. 587-588.

190. Karomatov I.D., Baymuradov R.R., Mavlonov A.A. Fig as functional and remedy (review of literature).// European Journal of Technical and Natural Sciences. Vienna. - 2017. - №4. - P. 26-34.

191. Kayumov H.N., Djabborova M.B., Qodirova Sh. S. Treatment of children with helments according to methods of Abu Ali ibn Sino // Новый день в медицине 2021. №2. (34/3), 42-46 б.

192. Kayumov Kh., Tuksanova Z., Djabborova M. Application of traditional medicine methods in the primary Section Of the health system condition. //Journal of Natural Remedies. 2021, Vol. 22, No. 1(2), P. 4953.

193. Kayumov Kh.N., Xikmatova M.F., Djabborova M.B., Sultonova L.G. State Of Integration Of Traditional IU Cine In The Modern Sistem of Health Care For Guards UU Health of Women of Reproductive Age. //European Journal of Molecular and Clinical Medicine. 2020, Volume 07, Issue 03, - P. 3148-3153.

194. Kelly M.P., Barker M. Why is Changing health-Related Behaviour so Difficult? //Public Health. 2016. Vol. 136. P. 109-116.

195. Kent A.L., Wright I.M., Abdel-Latif M.E. (2012). Mortality and adverse neurologic outcomes are greater in preterm male infants. //Pediatrics, 129(1), 124-131.2.

196. Khamdamov I.B. A differentiated approach to the choice of diagnostics and prevention of complications of prosthetic plasty in women of fertile age //Биология и интегративная медицина 2022, 1(54), 5-14.

197. Khamdamova M.T. Age echographic characteristics of the uterus and ovaries in women of the first and second period of middle age //Биология и интегративная медицина 2020, 2(42), 75-85.

198. Khamdamova M.T. Somatometric characteristics of women of the first and second period of adulthood using different contraceptives with different body types// The american journal of medical sciences and pharmaceutical research. - 2020. - №8(2). - P. 69-76.

199. Khamdamova M.T. Echographic features of the range of variability in the size of the uterus and ovaries in women of menopausal age using oral and injectable forms of contraception//American Journal of Medicine and Medical Sciences. - 2020. - N10 (8). - P. 580- 583.

200. Khamdamovа M.T., Teshaev Sh.J., Haribova E.A., Ikhtiyarova G.A. Features of ultrasound diagnostics of inflammatory processes of the uterus and appendages when using intrauterine contraceptives in women living in the Bukhara region //Биология и интегративная медицина 2020, 5(45), 76-94.

201. Khatamova M.T., Burkhanova M.E., Fayzulloeva N.Sh. Aspects of delivery during the prenatal discharge of amniotic fluid

//Биология и интегративная медицина 2021, 1(47), 110-120.

202. Khikmatova M.F. Medicinal plants for blood thinning in pregnant women. //Central Asian Journal of Medical and Natural Science 2021, 2(1), 5-7.

203. Kholova N.F., Khamdamova M.T. Diagnosis of reproductive health disorders in girls of early reproductive age //Биология и интегративная медицина 2021, 5(52), 34-41.

204. Khomidova N.R., Akhmedov F.K. The Role of Markers of Violations of Central Maternal Hemodynamics and Regional (Uteroplacental - Fetal) Blood Flow in Predicting Obstetric Bleeding// American Journal of Medicine and Medical Sciences 2020, 10(10). - P. 759-761.

205. Khomidova N.R., Negmatullaeva M.N., Akhmedov F.K. Features of Violations of Blood Parameters and Their Role in Predicting the Development of Coagulopathic Obstetric Bleeding// American Journal of Medicine and Medical Sciences. - 2020. - №10(10): 759-761. - P. 762765.

206. Kim S.P., Kim J.H., Kim B.K. et al. Electroacupuncture for insomnia disorder: study protocol for a randomized controlled trial. //Trials. 2017; 18(1): 177. doi:10.1186/s13063-017-1922-7.

207. Kobayashi A., Uefuji M., and Yasumo W., History and progress of Japanese acupuncture //Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine 2010, vol. 7, no. 3, pp. 359-365.

208. Kramer M.S., Papageorghiou A., Culhane J., Bhutta Z., Goldenberg R.L. et al. Challenges in defining and classifying the pretermbirth syndrome. //American Journal of Obstetrics and Gynecology 2012, 206(2), 108-112.

209. Lee H.G., Jung D.J., Choi Y.M. et al. A systematic literature review on clinical research in human utilized electroacupuncture in Korea. //J. Acupunct. Res. 2013; 30(5): 139-153. doi:10.13045/acupunct.2013. 053.

210. Lee M.S., Choi T.Y., Shin B.C., Kim J.I., and Nam S.S. Cupping for hypertension: a systematic review //Clinical and Experimental Hypertension 2010, vol. 32, no. 7, pp. 423-425.

211. Liu Z., Chen X., Gao Y. et all Involvement of GluR2 up-regulation in neuroprotection by electroacupuncture pretreatment via cannabinoid CB1 receptor in mice. //Sci. Rep. 2015; 5: 9490. doi:10.1038/srep09490.

212. Lowit A., Bhattacharya S., Bhattacharya S. Obstetric performance following an induced abortion // Pract. Res. Clin. Obstet. Gynaecol. 2010. 24(5). Р. 667-682.

213. MacPherson H., Altman D.G., Hammerschlag R. et al. Revised STandards for Reporting Interventions in Clinical Trials of Acupuncture (STRICTA): extending the CONSORT statement. //J. Altern. Complement. Med. 2010; 16(10): St1-14. doi:10.1089/acm.2010.1610.

214. Mmari K., Sabherwal S. A review of risk and protective factors for adolescent sexual and reproductive health in developing countries: an up_date. //J. Adolesc. Health. 2013; 53 (5): 562-572.

215. Moher D., Hopewell S., Schulz K.F. et al. CONSORT 2010 explanation and elaboration: updated guidelines for reporting parallel group randomised trials. //BMJ. 2010;340:c869. doi:10.1136/bmj.c869.

216. Morin C.M., Vallieres A., Guay B. et al. Cognitive behavioral therapy, singly and combined with medication, for persistent insomnia: a randomized controlled trial. //JAMA. 2009; 301(19): 2005-2015. doi:10.1001/jama.2009.682

217. Morris N., Prata N. Abortion history and its association with current use of modern contraceptive methods in Luanda, Angola. Open Access //J. Contracept. 2018 Jul 16; 9: 45-55. doi: 10.2147/OAJC.S164736.

218. Muglia L.J., Katz M. The enigma of spontaneous preterm birth. //The New England Journal of Medicine 2010, 362(6), 529-535.

219. Nordio M., Romanelli F. Efficacy of wrists overnight compression (HT 7 point) on insomniacs: possible role of melatonin? //Minerva Med. 2008; 99(6): 539-547.

220. Nowicki Z., Grabowski K., Cubala W.J. et al. Prevalence of self-reported insomnia in general population of Poland. //Psychiatr. Pol. 2016; 50(1): 165-173. doi:10.12740/PP/58771.

221. Qaseem A., Kansagara D., Forciea M.A., Cooke M., Denberg T.D. Management of chronic insomnia disorder in adults: a Clinical Practice Guideline From the American College of Physicians. //Ann. Intern. Med. 2016; 165(2): 125-133. doi:10.7326/M15-2175.

222. Qodirova Sh.S., Djabbarova M.B. Hirudotherapy by Avicenna's methods in treatment of chronic heart failure at ischemic heart disease patients with the increased arterial blood pressure// World journal of pharmaceutical research. - 2020. - № 3. - Р. 35 - 42.

223. Radjabova S.R., Kayumov H.N. Abu Ali Ibn Sinoning jismoniy ta'limning inson salomatligiga ta'siri haqida o'ylari // Новый день в медицине 2020. №4. (32).- 570-573 б.

224. Rakhmatova D.I. Opportunities of acupuncture in treatment of facial nerve neuropathy// European Journal of Molecular & Clinical Medicine. - 2020. - №7. - Р. 567-572.

225. Rakhmatullaeva M.M., Gafarova S.U., Soliyeva N.K. Correction of vaginal microbiocenosis in the earlystages of pregnancy// Journal of Biomedicini and Practiice. - 2018. - №4. - С .17-19.

226. Rakhmatullaeva M.M., Khamdamova M.T., Gafarova S.U., Soliyeva N.K. Correction of vaginal microbiocenosis in the earlystages of pregnancy // International Journal Of Research. - 2019. - №2. - P. 600602.

227. Sateia M.J., Buysse D.J., Krystal A.D., Neubauer D.N., Heald J.L. Clinical practice guideline for the pharmacologic treatment of chronic insomnia in adults: an American Academy of Sleep Medicine Clinical Practice Guideline. //J. Clin. Sleep Med. 2017;13(2):307-349.

228. Schutte-Rodin S., Broch L., Buysse D., Dorsey C., Sateia M. Clinical guideline for the evaluation and management of chronic insomnia in adults. //J. Clin. Sleep Med. 2008; 4(5): 487-504.

229. Smith C.A., Collins C.T., Crowther C.A., Levett K.M. Acupuncture or acupressure for pain management in labour //Cochrane Database of Systematic Reviews (Online), no. 7, article CD009232, 2011.

230. Sohn S.I., Kim D.H., Lee M.Y., Cho Y.W. The reliability and validity of the Korean version of the Pittsburgh sleep quality index. //Sleep Breath. 2012; 16(3): 803-812. doi:10.1007/s11325-011-0579-9.

231. Teshaev Sh.J., Khamdamova M.T. Features of anthropometric parameters in women of the first and second period of middle age with different constitutional types// A new day in medicine. - 2020. - №1 (29). -P. 91-93.

232. Tuksanova D.I. Characteristics of the functional state of the liver in postpartum women undergoing preeclampsia// European Science Review. Austria, Vienna. - 2015. - №4-5. - P. 83- 84.

233. Vanasse M., Paré H., Zeller R. Medical and psychosocial considerations in rehabilitation care of childhood neuromuscular diseases // Handb. Clin. Neurol. 2013 Vol. 113, 1491-1495.

234. Vgontzas A.N., Liao D., Pejovic S., Calhoun S., Karataraki M., Bixler E.O. Insomnia with objective short sleep duration is associated with type 2 diabetes: a population-based study. //Diabetes Care. 2009; 32(11): 1980-1985. doi:10.2337/dc09-0284.

235. Von Ammon K. et al. Complementary and Alternative Medicine Provision in Europe - First Results Approaching Reality in an Unclear Field of Practices. //Forschende Komplementarmedizin, 2012, 19 (suppl 2): 37-43.

236. Wang Y-R., Zhao J-P., Hao D-F. Is sham acupuncture a real placebo: skeptical for sham acupuncture. //World J. Acupunct. Moxibustion. 2017; 27(2): 1-5. doi:10.1016/ S1003-5257(17)30110-1

237. Wei X.R., Wei G.W., Zheng X.N. et al. Effect of acupuncture stimulation of different acupoint combinations on sleep and expression of circadian clock and Bmal 1 genes in hypothalamus of insomnia rats. //Acupunct. Res. 2017; 42(5): 429-433.

238. Woznica A.A., Carney C.E., Kuo J.R., Moss T.G. The insomnia and suicide link: toward an enhanced understanding of this relationship. //Sleep Med. Rev. 2015;22:37-46. doi:10.1016/j.smrv.2014.10.004.

239. Xu H., Shi Y., Xiao Y. et al. Efficacy comparison of different acupuncture treatments for primary insomnia: a bayesian analysis. //Evid.

Based Complement Alternat. Med. 2019; 2019: 8961748. doi:10.1155/2019/8961748.

240. Yang J.L., Zhang R., Du L., Yang Y.S., Liu X.C. Clinical observation on the neurotransmitters regulation in patients of insomnia differentiated as yang deficiency pattern treated with warm acupuncture and auricular point sticking therapy. //Zhongguo Zhen Jiu. 2014; 34(12):1165-1168.

241. Yang M., Morin C.M., Schaefer K., Wallenstein G.V. Interpreting score differences in the Insomnia Severity Index: using health-related outcomes to define the minimally important difference. //Curr. Med. Res. Opin. 2009; 25(10): 2487-2494. doi:10.1185 /03007990903167415

242. Yeung W.F., Chung K.F., Tso K.C., Zhang S.P., Zhang Z.J., Ho L.M. Electroacupuncture for residual insomnia associated with major depressive disorder: a randomized controlled trial. //Sleep. 2011; 34(6): 807-815. doi:10.5665/SLEEP.1056.

243. Yin X., Gou M., Xu J. et al. Efficacy and safety of acupuncture treatment on primary insomnia: a randomized controlled trial. //Sleep Med. 2017; 37: 193-200. doi:10.1016/j.sleep.2017.02.012.

244. You W., Shi Y.J., Han Y.J., Jia B.H., Tu Y. Effect of electroacupuncture of "Baihui" (GV 20)-"Yintang" (EX-HN 3) on the expression of glucocorticoid and glucocorticoid receptor mRNA of the chronic stress model rats. //Acupunct. Res. 2010; 35(4): 261-266.

245. Zachariae R., Lyby M.S., Ritterband L.M., O'Toole M.S. Efficacy of internet-delivered cognitive-behavioral therapy for insomnia - A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. //Sleep Med. Rev. 2016; 30: 1-10. doi:10.1016/j.smrv.2015.10.004

246. Zaripova D. and Sharipova R. Comparative evaluation of the use of aleandronic acid in menopausal women complicated by osteoporosis// European journal of biomedical and pharmaceutical sciences. - 2020. - №7. - P. 145-147.

247. Zhao K. Acupuncture for the treatment of insomnia. //Int. Rev. Neurobiol. 2013; 111: 217-234.

248. Zheng X.N., Wu X.F., Guo X. et al. Manual acupuncture stimulation of paired acupoints can relieve sleep disorder possibly by upregulating pineal melatonin protein and its receptor mRNA levels in the suprachiasmatic nucleus in insomnia rats. //Acupunct Res. 2018; 43(6): 360-364.

249. Zhou Y.L., Gao X.Y., Wang P.Y., Ren S. Effect of acupuncture at different acupoints on expression of hypothalamic GABA and GABA(A) receptor proteins in insomnia rats. //Acupunct. Res. 2012; 37(4): 302-307.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.