Научная статья на тему 'РЕЛЪЕФ МАЙДОНЛАРИДА СУВ ҲАВЗАЛАРИ БИЛАН БОҒЛИҚ ЛАНДШАФТ ҚУРИЛМАЛАРИ'

РЕЛЪЕФ МАЙДОНЛАРИДА СУВ ҲАВЗАЛАРИ БИЛАН БОҒЛИҚ ЛАНДШАФТ ҚУРИЛМАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
динамик Статик / Каскадлар ва шаршаралар / тўсиқ деворлар / ландшафт композицияси / очиқ ҳудудлар / ландшафт элементлари / ландшафт санъати / сунъий сув ҳавзалари.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Хамидова Дилдора Абдухакимовна, Абдуллаева Фируза Тимуровна

В статье рассматриваются каскады и водопады как основные элементы садово-паркового ландшафта, которые нередко предопределяют композиционные построения, архитектонику, общий характер зрительных впечатлений, в значительной мере функциональную структуру территории

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РЕЛЪЕФ МАЙДОНЛАРИДА СУВ ҲАВЗАЛАРИ БИЛАН БОҒЛИҚ ЛАНДШАФТ ҚУРИЛМАЛАРИ»

РЕЛЪЕФ МАЙДОНЛАРИДА СУВ ^АВЗАЛАРИ БИЛАН БОГЛЩ ЛАНДШАФТ ЦУРИЛМАЛАРИ

*Хамидова Дилдора Абдухакимовна, 2Абдуллаева Фируза Тимуровна

1,2Самарканд Давлат Архитектура-Курилиш университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11218796

Анотация. В статье рассматриваются каскады и водопады как основные элементы садово-паркового ландшафта, которые нередко предопределяют композиционные построения, архитектонику, общий характер зрительных впечатлений, в значительной мере функциональную структуру территории.

Калит сузлар: динамик - Статик , Каскадлар ва шаршаралар, тусиц деворлар, ландшафт композицияси, очиц %удудлар, ландшафт элементлари, ландшафт санъати, сунъий сув %авзалари.

Сув ердаги хаёт манбаи ва ландшафтни бойитиб турувчи табиий бойликдир. У уз-узидан гузал ва хар кандай куринишда, хох у кул, хох ирмок, хох сунъий декоратив ховуз булсин, эътиборни жалб килишга кодир. Ландшафт дизайнида сув асосий шакллантирувчи омил эканлиги ажабланарли эмас. Ахир хеч нарса табиатнинг бир гушасига сувдек ёруглик ва хаёт бермайди.. Богдорчилик санъатининг хар кандай услубидаги худуд дизайни унинг куринишларидан бирида сув элементидан фойдаланмасдан тулик булмайди. Бунинг сабаби сувнинг узига жалб килиш ва хайратга солиш кобилиятидир. Унинг харакатчанлигини, ёруглик ва соялар уйинини хеч нарса билан таккослаб булмайди. Денгиз сурфини, тошлар ёки кулнинг тинч юзасига шошилинч равишда тушаётган каскадларни томоша килишни истамайдиган одам йук. Ушбу ажойиб элементнинг хар кандай намоён булиши одамга узига хос тинчлик, дам олиш ва ташки дунё билан уйгунлик хиссини беради. ^уёш нурларида уйнаётган фавворалар, окимнинг уралган лентаси ёки кулнинг ёркин сокин кенглиги ландшафтни жонлантириши ва динамика элементини киритиши мумкин. Х,ар кандай куринишдаги сув ташки куринишнинг эстетик таъсирини кучайтириши мумкин [1].

Барча сув хавзаларини шартли равишда икки гурухга булиш мумкин:

- Динамик - фаол холатда булган сув (дарёлар ва окимлар, каскадлар ва фавворалар).

- Статик - сокин объектлар (кудуклар, сунъий сув хавзалари, декоратив боткоклар).

Йулда тусиклар ва шов-шувларни енгиб утадиган сув окимларини томоша килишни

яхши курадиганлар учун худудларни лойихалаш учун биринчи гурухга тегишли сув манбаларидан фойдаланиш яхширокдир. Сукунатни факат ойна юзасига барглар тушиши билан бузадиган кулай бурчак яратишни режалаштираётганда, худудни тартибга солишда, танловни тинчрок статик сув манбаларида тухтатиш керак. Х,атто кичик майдонга эга булган шахар атрофи худудида хам ажойиб ва гузал сув тартибини ташкил килиш мумкин. Бу тошлар билан копланган "денгиз" киргоги ёки экзотик усимликлар ва баликлар билан безатилган гузал ховуз булиши мумкин ёки бу мох билан копланган тошлар билан безатилган ажойиб оким булиши мумкин [2].

Сойлар энг машхур сув курилмаларидан биридир. Улар табиий ер ости манбаларига таклид киладилар ва паст реактив босим билан ажралиб туради. Булокларнинг кичик улчамлари туфайли улар учун богнинг сояли бурчагида, асфалтланган майдонда ёки майсазорда жой топиш кийин эмас, бу ерда катта хажмли сув иншоотларини жихозлаш

жуда муаммоли [3]. Бог участкаларида улар ёпик контур тизими буйича яратилган булиб, унда манбадан окиб чикадиган сув канал буйлаб куйи сув омборига тушиб, насос ёрдамида ер ости манбасига кайтарилади (1-2-расмлар).

Худудда енгил нишаб булса, идеал хисобланади. Агар йук булса, у сунъий равишда манбани катта тепаликнинг ёнбагрига куйиш ёки уни гротто ёки "йиглаётган тош" шаклида жойлаштириш оркали яратилиши мумкин. Релъеф тартибсизликлари, шунингдек, сув харакати йули буйлаб бир неча катламларда тошлар ёки плиталар куйиш оркали сунъий равишда амалга оширилиши мумкин. Оким дарахтларни силлик чизиклар билан ураб олган уралган дарё узанида окиши, тошли зинапоялар буйлаб окиши ёки шагал ташланишида "эриши" мумкин. Асосийси, симметриядан кочиш, чунки табиатда мукаммал бир хил нарса йук ва табиийликни саклаш керак. Окимнинг "илон" шаклида окиши канчалик узбошимчалик билан эгилган булса, у канчалик табиий ва гузал куринишга эга булса, у шунчалик баландрок шилдираш овозига эга булади [3].

1. Каскадлар ва шаршаралар. Шаршаралар чинакам сехрли манзара булиб, инсон унга чексиз узок вакт давомида караши мумкин. Дизайни кандай булишидан катъи назар, улар шунга ухшаш дизайн ечимига эга булиб, унда нукта тош токчада жойлашган булиб, сув окимини тукади. Юкорида урнатилган текис тош-токчанинг шаклига караб, сув окимлари ойна деворлари ёки энг нозик жилдирашларнинг пардасини яратиши мумкин. Хохишга кура, каскад композициянинг бир кисми булиши мумкин, уни окимнинг огзига ёки манбаига айлантиради ёки уни алохида объектга айлантириш мумкин. Усимлик композицияларининг коронгу "тозаланиши" ни ташкил этувчи гузал каскадлар ва шаршаралар ажойиб таъсир курсатиши мумкин: улар сизни дам олиш ва осойишталикка чорлайди, шунингдек, худудда ажойиб микроиклимни яратади [4] (3-4-расмлар).

2. Парк фавворалари. Фаввора - дастлаб инсон томонидан яратилган ва табиатда ухшаши булмаган ягона турдаги сув курилмаси. Фавворалар декоратив функциядан ташкари, атрофдаги хавони кислород билан бойитиб, амалий вазифани хам бажаради. Шахар атрофидаги худудларни ташкил килишда реактив ва хайкалтарош фавворалар кулланилади. Жет фавворалари тайёр сув омборларига урнатилади ва композицияларнинг хайкалтарошлик кисми хисобланади. Бошка томондан, хайкаллар ландшафт дизайнининг мустакил объекти булиб, купинча богнинг асосий элементи сифатида ишлайди. Худудда кичик ландшафт боглари ва "яшил хоналар" ни лойихалашда, казилган кичик хайкалтарош фавворалар кизикарли куринади. Хайкалтарош фавворалар ёпик сув айланишидир: бунда окимлар электр насос томонидан ишлаб чикарилган босим таъсирида кутарилади ёки тушади. Бундай миниатюра фавворалари сувнинг кичик дисперсиясига эга булса-да, улар бундан узларининг махсус жозибадорлигини йукотмайди [5]. Девор фавворалари тусиклар, газебос ва уйларнинг ташки деворларини безаш учун идеал хмсобланади. Бундай фавворани урнатаётганда, шланглар ва насослар девор якинидаги ерга яширинган ёки уни ураб турган усимликларнинг чакалакзорларида никобланган булади. Бу соябон, гумбаз ёки гейзер куринишидаги куп реактив фаввора булиши мумкин. Жетларнинг баландлиги ва сув накшининг куриниши танланган фавворали курилма ва насоснинг ишлашига боглик (5-6-7-расмлар).

3. Сунъий сув хавзалари. Ховузларнинг асосий хусусияти сувнинг статик харакатсизлиги булиб, у худди кузгудаги каби, ховузни ураб турган усимликларнинг мавсумий узгаришларини акс эттиради. Бог ховузлари дизайнининг хилма-хиллиги орасида энг жозибадори оддий табиий шаклларга ва нотекис контурга эга булган ховузлардир,

бунинг натижасида бутун ландшафтни бир карашда суратга олиш мумкин эмас [6]. Манзарали ховузларнинг киргоклари иложи борича табиий равишда яратилган, шунда ховуз атрофдаги табиий ландшафтга уйгун тарзда мос келади. Хрвуз киргогини харсанг тошлар ёки майда тошлар билан безаш, киргок усимликлари ва ёруглик билан безаш - ва у хар кандай богнинг хакикий безакига айланади. (8-9-расмлар).

Декоратив боткоклар. Усган декоратив боткоклар камдан-кам холларда мустакил элемент сифатида ишлайди. Улар купрок сув хавзаси киргоклари якинидаги курук оролларга ухшайди. Декоратив боткокларнинг асосий вазифаси сув омбори киргокларининг чегараларини визуал равишда кенгайтиришдир. Х,атго энг кичик сув хавзаси хам оддий богни вохага айлантириши мумкин, бу ерда дам олиш, сув окимининг шовкинини тинглаш ёки ховузнинг сокин юзасини томоша килиш ёкимли [7]. Ландшафт дизайнида сувдан фойдаланиш хусусиятлари унинг жисмоний хусусиятларига ва биринчи навбатда рангсизлиги ва аморфлигига асосланади. Сув узини ураб турган табиат ходисаларини акс эттириш кобилиятига эга ва узи уларга маълум таъсир курсатишга кодир (10-11-расмлар).

Сув харорат пасайганда суюк холатдан каттик холатга утишга кодир ва харорат кутарилганда у суюкликдан газсимон холатга утади, у тинч ва харакатчан булиши мумкин (оким, томиш, кайнаш, тушиш), у товуш чикариши, ойна тасвирини яратиши, юзанинг ранги ва тузилишини узгартириши мумкин. Буларнинг барчаси ландшафт дизайнида кулланилади ва хисобга олинади. Ландшафт дизайнида сувнинг пластик имкониятлари катта ахамиятга эга. Сув узига хос улчам ва шаклга эга эмас ва суюклик туфайли уни чеклайдиган сиртларнинг табиатига караб хажми ва катталигини узгартиришга кодир. Шунинг учун сувнинг маълум жойлари, ранги, юзаси, холатини олиш учун уни уз ичига олган идишларда бунга нима ёрдам беришини олдиндан куриш, яъни бу идишларни лойихалаш керак. Шундай килиб, окадиган сувга эга булиш учун, масалан, каналнинг пастки кисми киялик билан амалга оширилади ва пастки нуктада кабул килувчи ванна урнатилади, у ердан сув айланма насос оркали яна юкори нуктага берилади. Бунда сувнинг гравитацион хусусиятларидан фойдаланилади. Агар кук рангли сувга эга булиш керак булса, унда идишни кук рангли керамик плиткалар билан коплаш окилона булади ва сувни буёклар билан буяшни кераги йук [8].

Ландшафт дизайнида инсон идрокига маълум таъсир кила олиш учун сувнинг статик ёки динамик холати кулланилади. Иккала тоифа хам маълум бир таъсирга эга: биринчиси -дам олиш, мувозанат, иккинчиси - харакат, узгарувчанлик. Богдорчилик ва парк санъатида сувнинг статик холати XVIII асрнинг классик француз богларида ва XVIII асрнинг француз ландшафт паркларида бир хил даражада мухим элемент эди. Архитектура шаклларидаги фарклардан катъи назар, иккала услуб хам сувнинг статик табиатини нейтрал, акс эттирувчи элемент сифатида ишлатилган, бу тафаккурни кучайтирган ва рагбатлантирган [9].

Х,аракатланувчи сувнинг бир нечта турлари бор (тез окадиган дарё, шаршара, сув тупи, каскад). Сувнинг бу холати инсонда энергия, хиссийлик, эътиборни рагбатлантиради. Сувнинг харакати маълум бир товуш билан бирга булиши мумкин. Овознинг энг кенг диапазони яратилиши мумкин: хакикий букириш, гумбурлаш, кунгирокли сув томчиси ва юмшок шитирлаш. Шу билан бирга, ранг ёки ёруглик хамрохлиги билан осонгина овозни ошириш мумкин. Богдорчилик ва парк санъатида сувнинг динамикалиги XVI аср Италия Уйгониш паркларида мухим элемент хисобланар эди. Бундай фойдаланишнинг куплаб

мисоллари Версал парклари томонидан берилган, у ерда турли хил сув туплари фаол ишлатилган [10].

Сувнинг товуш билан бирга харакатланиши одамда турли хил хис-туйгуларни келтириб чикаради - тинчланишдан тортиб кучли хаяжонгача. Куп нарса сув томонидан яратилган товушларга боглик. Сувни акс эттириш хам ландшафт дизайни учун мухим хусусиятдир. Сув унинг атрофидаги барча тафсилотларни аник акс эттиради. Сувнинг тургун холатидаги бу кузгу хусусияти шу даражага етадики, хакикий объектлар каерда ва уларнинг акс этиши каерда эканлигини фарклаш кийин. Бирок, бу сувда шамол ёрдамида парчалар ёки контурларнинг расмлари ва ландшафтларини яратишни истисно килмайди. Сувнинг динамикаси учун пастки кисмнинг киялиги ва тез харакат пайтида сув окиб утадиган тусикдаги кирраларнинг табиати катта ахамиятга эга. Силлик кирралар сувнинг деярли шишасимон плёнкасини беради, йиртилган, киррали кирраларнинг маълум бир накшини ва уларнинг хар хил товушини яратади. Сув харакатланадиган каналнинг торайиши унинг окимининг турбулентлигини, кайнашини, сувнинг купикланишини келтириб чикаради. Канал юзасининг тузилиши хам сув окимининг табиатига маълум таъсир курсатади. Унинг куполлиги, нотекислиги билан сув шовкин кила бошлайди ва каналнинг сиртини йук килади. ^ишки харорат таъсирида сувнинг суюк холатдан каттик холатга утиши ландшафт дизайнида хам самарали кулланилиши мумкин. Шу билан бирга, ёзда куюк рангга эга булган сув кишда ёруглик юзасига айланишини хисобга олиш керак. Бундан ташкари, ой ва куёш нурлари остида ажойиб гузал куринадиган харакатланувчи сувда галати муз хайкаллари ва хакикий табиий фантазиялар пайдо булиши мумкин. Шамол сув сатхининг характерини яратади. Унинг кай холатдабулиши учун шамолнинг кучи хам, йуналиши хам бир хил даражада мухимдир. Шу билан бирга, шуни хисобга олиш керакки, сув шамол таъсирини унинг хажмининг у булмаган кисмига утказади. Шунинг учун, купинча шамол булмаган сув сатхининг нотинчлигини кузатиш мумкин. Сувнинг турли хил эстетик таассуротлари унинг ёритилишининг узига хос хусусиятлари билан боглик. Сув кузни камаштирувчи порлаши, яркираши, ёругликни акс эттириши, учкунлаши, куюк огир масса куринишида булиши мумкин. Ёругликнинг маълум бир таъсири остида сув уз холатини жонли уйноки массадан харакатсиз пулат сиртга узгартиради. Унинг харакатида ёругликнинг сувга таъсири айникса таъсирлидир. Шаршараларни, каскадларни, фаввораларни ажратиб курсатиш сувнинг бир лахзали холатини ва хар сафар янги ва янги сценарийларни яратади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Басов Г.Ф. Устройство прудов. Воронеж,1949. - 66 с.

2. Авакян А.Б. Водохранилища и окружающая среда / А.Б. Авакян. - М.: Наука, 1982. - 366

3. Авакян А.Б. Водохранилища ХХ века как глобальное географическое явление / А.Б. Авакян, И.П. Лебедева // Известия АН. Серия географическая - 2002. -№ 3. - С. 13-20.

4. Зеленкина С.В. Пруды, фонтаны, каскады, водоемы: Изд. Вече, Москва, 2003.

5. Типы фонтанных сооружений [Электронный ресурс] / Статья // ООО ПСК «Стевин». -2016.

6. Закурдаева, М.В. Флора и растительность малых искусственных водоемов города Саратова / М.В. Закурдаева, О.В. Седова, Е.С. Шишкина // Вестник КрасГАУ. - 2013. Вып. 4 (79). - С. 63-69.

7. Барсегян A.M. Динамика водно-болотной растительности Армении // Генезис и динамика болот. М., 19 78. Вып. 1. - С. 193-197.

8. Воронихин Н.Н. Растительный мир континентальных водоемов. М., 1953.-410 с.

9. Leclère T. Hubert Robert et les paysagistes français du XVIII siècle. Paris: Henri Laurens,

1913. 127 p.

10. Лазарев В.Н. Начало раннего Возрождения в итальянском искусстве // Лазарев В.Н. Происхождение итальянского Возрождения: В 3 т. М., 1979. Т.

ИЛОВАЛАР

1-2-расмлар. Сойлар ва булоцлар.

3-4-расмлар. Каскадлар и шаршаралар.

5-6-7-расмлар. Парк фавворалари.

8-9-расмлар. Искусственные пруды.

10-11-расмлар. Декоратив ботцоц.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.