Научная статья на тему 'REGISTRATION OF INITIAL ACTIVITIES OF CIVIL GEOECOLOGICAL SITUATION OF NORTHERN FERGANA AND ISSUES OF OPTIMIZING THEM'

REGISTRATION OF INITIAL ACTIVITIES OF CIVIL GEOECOLOGICAL SITUATION OF NORTHERN FERGANA AND ISSUES OF OPTIMIZING THEM Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
36
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
geoecological condition / soil salinity / water erosion / soil fertility / optimization / геоэкологическое состояние / засоление почв / водная эрозия / плодородие почв / оптимизация.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Karimjon M. Boymirzaev

This article covers geoecological problems in Northern Fergana by identifying, comparing and evaluating saline soils and their impact on the population using field and statistical methods. It also provides practical recommendations for preventing geoecological problems such as soil salinization and desertification.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКАЯ СИТУАЦИЯ СЕВЕРНОЙ ФЕРГАНЫ И ВОПРОСЫ ЕЕ ОПТИМИЗАЦИИ

В данной статье рассматриваются геоэкологические проблемы Северной Ферганы путем выявления, сравнения и оценки засоленных почв и их воздействия на население полевыми и статистическими методами. В нем также представлены практические рекомендации по предотвращению геоэкологических проблем, таких как засоление почв и опустынивание.

Текст научной работы на тему «REGISTRATION OF INITIAL ACTIVITIES OF CIVIL GEOECOLOGICAL SITUATION OF NORTHERN FERGANA AND ISSUES OF OPTIMIZING THEM»

JOURNAL OF GEOGRAPHY AND NATURAL RESOURCES

journal homepage:

https://topjournals.uz/index.php/j gnr

REGISTRATION OF INITIAL ACTIVITIES OF CIVIL GEOECOLOGICAL SITUATION OF NORTHERN FERGANA AND ISSUES OF

OPTIMIZING THEM

Karimjon M. Boymirzaev

Professor, DcS Namangan State University Namangan, Uzbekistan

Ismoiljon K. Mirzakhmedov

Associate Professor, PhD Namangan State University Namangan, Uzbekistan E-Mail: mirzahmedovismoil@,mail.ru

Muzaffar Kh. Sheraliev

Master's student Namangan State University Namangan, Uzbekistan

Muqaddas A. Tilanova

Master's student Namangan State University Namangan, Uzbekistan

ABOUT ARTICLE

Key words: geoecological condition, soil salinity, water erosion, soil fertility, optimization.

Received: 27.02.22 Accepted: 09.03.22 Published: 15.03.22

Abstract: This article covers geoecological problems in Northern Fergana by identifying, comparing and evaluating saline soils and their impact on the population using field and statistical methods. It also provides practical recommendations for preventing geoecological problems such as soil salinization and desertification.

ШИМОЛИЙ ФАРГОНАНИНГ ГЕОЭКОЛОГИК ^ОЛАТИ ВА УЛАРНИ ОПТИМАЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Каримжон М. Боймирзаев

Профессор, DCs

Наманган Давлат Университети Наманган, Узбекистон

Исмоилжон К. Мирзахмедов

Доцент, PhD

Наманган Давлат Университети

Наманган, Узбекистон

E-Mail: mirzahmedovismoil@mail.ru

Музаффар X Шералиев

Магистратура талабаси Наманган Давлат Университети Наманган, Узбекистон

Муцаддас А. Тиланова

Магистратура талабаси Наманган Давлат Университети Наманган, Узбекистон

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: геоэкологик х,олати, Аннотация: Ушбу маколада

тупрок шурланиши, сув эрозияси, тупрок Шимолий Фаргонада шурхок тупроклар ва унумдорлиги, оптималлаштириш. уларга ахолини таъсирининг дала хдмда

статистик усуллардан фойдаланиб аниклаш, таккослаш, бах,олаш оркали геоэкологик муаммолар ёритилди. Шунингдек, тупрокларни шурланиш, чулланиш каби геоэкологик муаммоларни олдини олиш буйича амалий тавсиялар баён этилган.

ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКАЯ СИТУАЦИЯ СЕВЕРНОЙ ФЕРГАНЫ И ВОПРОСЫ ЕЕ

ОПТИМИЗАЦИИ

Каримжон М. Боймирзаев

Профессор, PhD

Наманганский Государственный Университет Наманган, Узбекистан

Исмоилджон К. Мирзахмедов

Доцент, PhD

Наманганский Государственный Университет

Наманган, Узбекистан

E-mail: mirzahmedovismoil@mail.ru

Музаффар Х. Шералиев

Магистрант

Наманганский Государственный Университет Наманган, Узбекистан

Мукаддас А. Тиланова

Магистрант

Наманганский Государственный Университет Наманган, Узбекистан

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: геоэкологическое Аннотация: В данной статье

состояние, засоление почв, водная эрозия, рассматриваются геоэкологические

плодородие почв, оптимизация. проблемы Северной Ферганы путем

выявления, сравнения и оценки засоленных почв и их воздействия на население полевыми и статистическими методами. В нем также представлены практические рекомендации по предотвращению геоэкологических проблем, таких как засоление почв и _опустынивание._

КИРИШ

Бугунги кунда дунёда "ювилиш ва сув эрозияси таъсирида бузилган ерлар 10,9 млн/га (56 %), кимёвий деградацияга (шурланган, гумус ва биоген моддалар камайган, ифлосланган ва бошкалар) учраган ерлар 2,4 млн/га (12 %), шамол таъсирида емирилган ерлар 5,5 млн/га (28 %), физик деградацияга учраган (зичлашган, боткоклашган, чуккан ва бошкалар) ерлар 0,8 млн/га (4%) булиб, жами майдон 19,6 млн гектарга тенгдир". Шу сабабли дунё мамлакатларида табиий ва антропоген омиллар таъсирида деградация ва шурланишга учраган ер майдонларининг унумдорлигини саклаш, ошириш ва мелиоратив х,олатини яхшилаш долзарб масалалардан х,исобланади (Mirzahmedov, 2021, б. 183).

Жахон мамлакатларида тупрокларнинг х,озирги х,олатини ва уларни антропоген омиллар таъсирида узгаришини аниклаш, уларни эрозия, шурланиш ва шу каби

ходисаларнинг олдини олиш, тупрок унумдорлигини саклаш, тиклаш ва ошириш каби устувор йуналишларда илмий тадкикотлар олиб борилмокда. Жумладан, антропоген омиллар таъсирида тупрокларда юзага келаётган салбий экологик холатларни аниклаш ва уларни бартараф этиш, адирли худудлардаги эрозияланган ва шурланган тупрокларнинг гумусли холатини бахолашнинг илмий асосланган мезонларини ишлаб чикишга доир тадкикотларга алохида эътибор каратилмокда.

Мамлакатимизда кишлок хужалик сохасида олиб борилаётган ислохотлар ва чора -тадбирлар хам сугориладиган ерлардан самарали фойдаланишга, тупрок унумдорлигини ошириш оркали кишлок хужалик экинлари хосилдорлигини ривожлантиришга эътибор каратиб келинмокда. Жумладан, мамлакатимизда 2020 йил холатига кура жами 4,3 млн гектар сугориладиган ер майдони булиб шундан, сугориладиган ерларнинг 44,7 % и турли хил даражада, 31,0 % и кучсиз, 11,9 % и уртача, 1,9 % и эса кучли шурланган ва мелиоратив холати ёмонлиги сабабли унумдорлиги пасайиб, кишлок хужалигида фойдаланишдан чикариб борилмокда.

Бундай жараёнлар Шимолий Фаргонада 2019 йил буйича сугориладиган экин майдони 1413834 гектарни ташкил этиб, тадкикот жараёнида доимий тупрок намунаси олиб, уни тахлил килиб борилганда 89929 гектар кучсиз шурланган, 29577 гектар майдони уртача шурланган хамда 3698 гектар майдон кучли шурланганлиги аникланди. Шимолий Фаргона табиий шароити ва узини ландшафт мажмуаларини хилма - хил булиши, кадимдан обикор дехкончилик яхши ривожланганлиги, агроиктисодиёт ва рекреация тизимларини ривожланганлиги ва табиати инсон хужалик фаолияти натижасида узлаштирилганлиги хамда ахолиси куплиги билан бошка худудлардан яккол ажралиб турадиган худудлардандир (Boymirzayev & Mirzahmedov, 2019, б. 135).

Ушбу маколада ёритилаётган мавзу Шимолий Фаргона тупрокларини шурланиш динамикаси, уларни мелиоратив холати, экологик вазиятини яхшилаш, рекультивациялаш хамда унумдорлигига табиий ва антропоген жараёнларнинг таъсирини олдини олишга оид бир катор илмий тавсияларга багишланган.

Шимолий Фаргонада шурхок тупрокларнинг динамик холати, унумдорлигига таъсир курсатувчи омиллар, экологик вазиятини яхшилаш хамда унумдорлигига табиий ва антропоген жараёнларнинг таъсирини тадкик этиш хамда бу борадаги самарали тажрибаларни урганиш тадкикот ишининг максади сифатида белгиланди. Шимолий Фаргона тупрокларининг шурланиши, эрозияга учраши, биологик хилма-хилликни камайиши, ахоли сонини ортиб бориши натижасида унумдорлигининг пасайиши ва ривожланиб боришида антропоген жараёнларнинг таъсирини амалиёт жараёнида аниклаш, экологик холатини урганиш, уларни тахлил килиш ва рекультивация ишларини

олиб бориш каби долзарб муаммоларни очиб бериш тадкикот ишининг асосий вазифалардан хисобланади.

Маколанинг илмий янгилиги Шимолий Фаргонада вужудга келган шурхок тупрокларнинг узаро таккослаш усули оркали узига хос хусусиятлари очиб берилди, Марказий Фаргона чулларига чегарадош худудларининг узлаштирилиши туфайли геоэкологик шароитни ривожланиб бориши аникланди, Шимолий Фаргона микрозоналарида вужудга келган нохуш экологик шароитни оптималлаштириш йул -йуриклари ишлаб чикилганлиги билан характерланади. Маколанинг амалий ахамияти Шимолий Фаргона микрозоналарида тупрок - экологик муаммоларнинг вужудга келишида табиий омилларнинг таъсири аникланган хамда флора ва фаунасини антропоген тазйик таъсирида узгариб бориши тахлил килинганлиги билан характерланади.

АСОСИЙ ЩСМ

Шимолий Фаргонада ^оракалпок, Косонсой-Сирдарё, ^оракалпок-Сирдарё, ^орадарё, Намангансой-Чортоксой ва Норин-Сирдарё мелиоратив тизимларини ташкил этади. Шунингдек, Шимолий Фаргонада сугориладиган экин майдонларининг тупрок шурланганлигини аниклаш ва шур ювишни уз вактида сифатли утказиш учун барча фермер хужаликларига ишлаб чикилган илмий тавсияларни бериш ва амалиётга тадбик этиш, мелиоратив холати ёмон худудларни аниклаш ва уларнинг сабабларини урганиш, тупрок унумдорлик холати коникарсиз ерларда контурлар буйича узига хос кишлок хужалиги махсулотларни хосилдорлигини ошириш бугунги куннинг долзарб масаларидан биридир (Mirzahmedov, 2020, б. 18).

Бу ерда сугорма дехкончиликнинг тарихи узок даврни уз ичига олиб, утган XX аср охирларига келиб тупрок шурланишида сезиларли узгаришлар вужудга келган. Жумладан, утган вактлар давомида тупрок копламида сезиларли узгаришлар вужудга келган, тупрок хосил булиш жараёни автоморф режимдан ярим гидроморф тупрок хосил булиш томонига утган (Abbasov S, et. al. 2021, p. 12). Унга кура, амалиёт жараёнида Шимолий Фаргонанинг Поп туманида кумокли тупроклар, Чуст туманида шагалли тупроклар ва Мингбулок, Янгикургон туманларида эса шурхокли тузилишга эга тупроклар эканлиги аникланди (1-расм).

шурхок ерлар

1-расм. Шимолий ФарFOна тупрокларининг тузулиши

Шимолий Фаргона адирли ва текисликдан ташкил топган булиб, инсон хужалиги

фаолияти туфайли шаклланган ва ривожлантирилган, сугориладиган ерлари Курама ва Чоткол тизмаларининг жанубий кияликларидан келаётган сой сувларидан сугорилади [2]. Бу тог кияликларида 10 га я;ин сойлар мавжуд булиб, иккитаси булок сувларининг йигиндисидан х,осил булган. Айникса Янгикургон туманининг "Эски ер" сув омбори ёнбагирларида, Марказий Фаргона чулларига туташ кисмларида кучсиз, уртача ва кучли даражада шурхок тупроклар жараёни жуда фаол булиб, буни 2-расмда куришимиз мумкин.

2-расм. Шимолий ФарFOнани тупрок шурланиши

Кимёвий лаборатория тахлили натижалари асосида тупрокларнинг шурланиши асосан сульфатли типлардан таркиб топгалигини курсатди. Шунингдек, сугориладиган ерларда кучсиз ва уртача шурланган ерлар 2015-2017 йилларни курсатмокда, жуда кучли

шурланган ерлар эса 2018-2019 йилларга тугри келмокда. Тупрокларни шурланганлик даражасини Шимолий Фаргонанинг айрим туманлари мисолида тахлил киладиган булсак, яъни уртача шурлананган ерлар Поп, Мингбулок ва Чуст туманларига (99 %), жуда кучли шурланган ерлар хам Поп, Мингбулок, Янгикургон ва Чуст туманларига (98 %) тугри келишини статистик маълумотлар ва лаборатория жараёнида аникланди.

Бундай геоэкологик жараёнларнинг келиб чикиш сабаблари эса Шимолий Фаргонада ахоли сонини ортиб бориши, уларни тупрок ресурсларга булган эхтиёжнинг жадаллашиб бориши, чорвачиликни ривожланшЬ, тупрок намлигини ошиб бориши ва ер ости сувларининг сатхи баландлашиши билан богликлик томонлари мавжуддир (3-расм). Жумладан, ер ости сувлари сатхи Мингбулокда 1,5-2,5 м, Наманган туманида 1,5-2,0 м, Косонсойда 1,5-2,2 м, Норинда 1,4-2,3 м, Попда 1,4-1,5 м, Туракургонда 1,3-1,7 м, Уйчида 1,7-1,9 м, Учкургонда 1,7-2,5 м, Чустда 1,9-2,15 м, Чортокда 3,9-4,2 м оралигида узгармокда (Боймирзаев & Мирзахмедов, 2015, б. 15).

300.0 250,0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0

Наманган Уйчи

Янгикургон

3-расм. Шимолий ФарFOна ахолисининг динамикаси

Амалиёт жараёнида шур ювиш ишларини назорат килиш, адирликдаги ерларни текислаш ва пол олиш ишларига алохида эътибор бериш максадга мувофикдир. Чунки, шур ювишда ерни теккислиги ва чекларни улчови катта ахамиятга эгадир. Бундан ташкари майдонларга берилган сув тула сингиб, тупрок таркибидаги тузларни эритиб хамда узи билан бирга сув хавзаларига окиб чикиб кетишига эришиш максадида ташламаларга йул куймасликка катта эътибор каратиш лозимдир. Шурланган ерлар икки ва уч маротаба ювиладиган майдонларда утказилади ва шур ювишдан сунг тупроклардан намуна олиб лаборатория оркали тахлил килинади (Боймирзаев & Мирзахмедов, 2019, б. 45).

ХУЛОСА

Ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш, шурланган майдонларнинг шурини берилган тавсиялар асосида ювишни ташкил килишга богликдир. Бу ишларни амалга оширишда тумандаги барча фермер хужалик рахбарлари сув хавзалари мунтазам режа асосида тозалашни таъминлашлари, сугоришга курсатилган лимит асосида сув олиш, ерларнинг шурини ювиш учун ер текислаш ва пол олиб тайёрлаш, тупрок хосилдорлигини ошириш учун махаллий ва минерал угитлардан фойдаланиш буйича комплекс тадбирларни ишлаб чикиш хамда тупроклар деградациясини аниклаш, бахолаш, мониторинг килиш ва салбий окибатларини бартараф этиш буйича тизимли ишлар йулга куйиш максадга мувофик (Мирзахмедов, 2020, б. 34). Унга кура, Шимолий Фаргонада бундай нохуш тупрок - экологик холатларни олдини олиш максадида бир катор чора -тадбирларни амалга ошириш лозим, жумладан:

—чулларнинг янги узлаштирилган кисми ва шамол эрозияси кузатилаётган худудларда суъний урмонлар ташкил этиш хамда уни ривожлантириш лозим;

— шурхок тупроклар таркалган худудларда табакалаштирилган усулда органик ва минерал угитлар куллаш хамда ерларга ишлов бериш техникасини такомиллаштириш керак;

— Ерларнинг мелиоратив - экологик холатини яхшилаш ва улардан самарали фойдаланиш учун субсидиялар ажратиш;

— кишлок хужалик экинларини жойлашиш хусусиятларини кайта куриб чикиш, тупрок типларига мослаштириш ва унда мева - сабзавотчилик тармокларига кенг урин бериш;

—тупроклар копламини химоя килиш учун ёпишкок утлар масалан, ажрик ва бошка ем - хашак буладиган утларни экиш ва уларни ривожлантириш кабилардир.

Юкоридаги тупрок - мелиоратив тадбирларни амалга ошириш натижасида сугориладиган майдонларни экологик холати яхшиланиб олинаётган хосилдорлик экологик жихатдан ракобатбардош ва юкори даражада булишига замин яратилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ.

1. Abbasov S., Alimdjanov N., Mirzahmedov I. Land Fund And Ecological Aspects Of Improvement Of Land Circumstance. Researcher. №3 (13), 2021. 11-13 -p.

2. Боймирзаев К.М., Мирзахмедов И.К. Арид худудларнинг мелиоратив холати ва уларни яхшилаш чора - тадбирлари // Фаргона водийси географлари уюшмасининг илмий - амалий семинари материаллари. 2015, 14-16 -б.

3. Боймирзаев К.М., Мирзахмедов И.К. Фаргона водийси вохаларининг ерости сувлари ва уларнинг гидрогеологик хусусиятлари. Узбекистон География жамияти ахбороти. 46-жилд. 2019, 44-47 -б.

4. Мирзахмедов И.К. Особенности формирования и развития почвы оазиса Ферганской долины. Наука и Земля. №1. 2020, 32-36 -с.

5. Mirzahmedov I. Soils of the Kokand oasis and their ecological reclamation. Экономика и социум. №3 (82). 2021, 182-186 -p. -Russia.

6. Boymirzayev K., Mirzahmedov I. Geoecological Problems and their Prevention in Kokand Oasis Landscapes. Electronic Research Journal of Social Sciences and Humanities. Vol 1 (Issue III). 134-137 p. www.eresearchjournal.com

7. Mirzahmedov I. Mathematical modeling and ecological optimization of the use of Fergana valley landscapes. Geography: nature and society journal. №1. Volume 1 (Issue 1). 2020, 16-25 pages (DOI:http//dx.doi.org/10.26739/2181-0843-2020-1-3).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.