CC BY
4УДК 930(476) "1991/2019": 94(476-074) "1919/1991"
АДЛЮСТРАВАННЕ ГРАМАДСКА-ПАЛГГЫЧНАГА ЖЫЦЦЯ
НА АКУПАВАНАЙ ЧАСТЦЫ БЕЛАРУС1 ПАДЧАС ПОЛЬСКА-САВЕЦКАЙ ВАЙНЫ У СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ Г1СТАРЫЯГРАФП (1991 - 2019 гг.).
С. А. 1САКАУ (1нстытут г1сторъп НАН Беларусь, Мтск)
Разглядаюцца этапы вывучэння сучаснай беларускай гiстарыяграфiяй праблемы грамадска-палтычнага жыцця падчас польска-савецкай вайны 1919 - 1921 гг. Паказаны пазщъи i наюруню, з яюх беларусюя даследчыт разглядалi праблему на працягу амаль трох дзесящгоддзяу. Адзначаецца адна з найбольш сталых асаблiвасцяy, якая звязана з рознымi поглядамi на разгляд падзей польска-савецкай вайны.
Ключавыя словы: польска-савецкая вайна, гiстарыяграфiя, манаграфiя, дысертацыя, даследчык.
Уводзшы. За апошшя дзесяцiгоддзi у сучаснай айчыннай пстарыяграфп узмацншася щкавасць да вывучэння грамадска-палиычнага жыцця на працягу усёй беларускай псторьи [1, 2, 3]. Важнае месца у гэтым кантэксце займае перыяд польска-савецкай вайны i адлюстраванне у iм грамадска-палпычнага жыцця у 1919 - 1921 гг. Гэта можна патлумачыць тым, што ён стау лёсавызначальным у беларускiм дзяржауным будаунщтве, падчас якога востра стала праблема вызначэння беларускай дзяржаунасщ.
Беларусюя гiсторыкi савецкага перыяду па аб'ектыуных прычынах не звярталiся да разгляду пы-танняу, звязаных з грамадска-палиычным жыццём на акупаванай тэрыторыi Беларусь Увага у асноуным надавалася ашсанню баявых дзеянняу. Пры такiм падыходзе не стаяла пытанне разгляду становшча зя-мель, яшя былi захоплены палякамi. У другой палове 1980-х гадоу пачала змяняцца палiтычная сггуацыя з-за палiтыкi "перабудовы". У навуковы ужытак трапiлi новыя дакументы, не даступныя раней навукоуцам.
Асноуная частка. Аналiз прац сучасных беларускiх псторыкау дазваляе вылучыць наступныя этапы: 1) 1991 - 2000 гг. упершыню пачалi з'яуляцца артыкулы i манаграфп, якiя закраналi праблему грамадска-палiтычнага жыцця падчас польска-савецкай вайны. 2) 2000 - 2010 гг. адзначыуся большай защкауленнасцю у вучэннi дадзенай праблемы, што мела вышкам абароненыя кандыдацюя дысертацыi. Падзеi польска-савецкай вайны i грамадска-палiтычнага жыцця разглядаюцца у кантэксце псторыи Беларусi; 3) 2010 г. - сённяшш час. Падзеi польска-савецкай вайны i грамадска-палiтычнага жыцця у гэты час пачалi разглядацца у кантэксце развiцця беларускай дзяржаунасцi, з'яуляюцца манаграфii, якiя маюць больш навуковы характар, у адрозненне ад папярэдшх этапау.
Адным з першых выданняу, якое было прысвечана польска-савецкай вайне, сталi "Нарысы псто-рыi Беларуа" у 2-х частках. У 2-й частцы акадэмiк I. 1гнаценка падзеi вясны 1919 - вясны 1920 г. вызначыу як польскую штэрвенцыю, якая праявiлася у наступленнi польсюх войск на тэрыторыю Беларусi, а падзеi вясны - лета 1920 г. - як савецка-польскую вайну з наступленнем Чырвонай Армii [4, с. 43-47]. Вучоны звярнуу увагу на дзейнасць беларускага нацыянальнага руху i яго дзеячоу. Прыйшоу да высновы, што БНР падтрымлiвалi штэрвенты, а ССРБ падтрымалi шырокiя масы насельнiцтва. Па-за межамi даследавання засталюя тэмы, звязаныя з дзейнасцю палиычных партый, арганiзацый i iнш. У працы падзеi польска-савецкай вайны асвятляюцца з пазiцый савецкiх даследчыкау.
Гэта прагледжваецца i у працы В. Круталевiча, выдадзенай у 1995 г. [5]. Аутар з юрыдычнага пункту гледжання звяртаецца да дзяржаунага стасуса БНР i БССР. У вышку прыходзщь да высновы, што БНР не была дзяржавай i юравалася з Польшчы, а БССР з'яулялася сувярэннай дзяржавай з самастоуным юраваннем.
У працы Л. Казлова i А. Цiтова, ёсць адрозненне пры разглядзе падзей польска-савецкай вайны. Дзейнасць як польсюх, так i савецюх войск на беларускiх землях разглядаецца як акупацыя [6, с. 42]. Погляд гiсторыкаУ з'яуляуся на той момант новым, аднак супярэчлiвым у пстерыи беларускай дзяржаунасцi.
Пытаннямi беларускага нацыянальнага руху i гiсторыi развщця беарускiх партый i арганiзацый у XIX - XXI стст. займауся I. Коукель. Ён апублiкавау шэраг артыкулау, адзiн з якiх у зборшку Белару-сiстыка: "Польска-лiтоУскi канфлшт i роля у iм беларусюх палiтычных партыяу i арганiзацыяу (19201923 гг.)" [7]. Навуковец разглядае праблему Сярэдняй Лiтвы, якая з'яулялася спрэчнай тэрыторыяй у адносiнах памiж Польшчай i Лiтвой. На думку даследчыка, абодва бакi выкарыстоУвалi беларусю на-цыянальны рух у сваёй палиыцы як iнструмент i пры гэтым не жадалi дапусцiць яго кансаладацыи.
Значны уклад у вывучэнне польска-савецкай вайны i беларускага нацыянальнага руху унёс А. Чар-някевiч, якi адлюстравау у шэрагу апублшаваных артыкулау пытаннi палiтычнага жыцця падчас польс-кай акупацыi на тэрыторыi Заходняй Беларусi i уплыву на яго афщыйнай польскай палiтыкi [8 - 10].
Станоучым момантам у сучаснай пстарыяграфп з'яуляецца зварот сучасных псторыкау, да мала-вядомых крынщ. У часопiсе "Спадчына" за 1993 г. з'явiуся шэраг артыкулау А. Луцкевiча, (пад псеуданi-
мамi А. Новша, I. Мялешка), яюя выйшлi пад рэдакцыяй В. Мазеца з уступным словам [11]. Каштоу-насць артыкулау у тым, што на старонках беларускiх газет адлюстраваны погляд беларускага нацыяналь-нага лщара, прадстаушка беларускага нацыянальнага руху на будучы палiтычны лёс беларусюх зямель i дзяржаунае будаунщтва.
У 1998 г. быу выдадзены у Мiнску - Вiльнi дакументальны зборшк "Архiвы БНР" (Т. 1 кшп 1 [13] i 2 [14]), дзе былi апублiкаваны дакументы з Нацыянальнага архiва Рэспублiкi Беларусь i Дзяржаунага архiва Лiтвы у Вшьш па гiсторыi беларускага нацыянальнага руху. Гэта было першае выданне, якое сабрала усе даступныя матэрыялы па псторьи БНР, перапiске палiтычных дзеячау, утварэннi i дзейнасцi арганiзацый i iнш.
Да праблемы беларускага нацыянальнага руху падчас польска-савецкай вайны звярнууся У. Ля-хоусю [12]. Аутар ахарактарызавау палiтыку польскiх улад як акупацыю, якая была накiравана супраць беларускай культуры, дзе прыводзiу факты негатыунага уплыву паланiзацыi.
Пытанне дзейнасцi беларускай партып сацыялiстау-рэвалюцыянерау на тэрыторыi Беларуа у 1918 -1924 гг. разглядае Н. Глушакова [15]. У сваёй працы даследчыца асвятляе дзейнасць, спробы перамоу з польскiм i савецкiм кiраунiцтвам Беларускай ПС-Р на акупаванай тэрыторыi Беларусi. Каштоунасць працы заключаецца у тым, што даследчыца адна з першых працавала з рассакрэчанымi архiунымi крыш-цамi архiва Камiтэта Дзяржаунай Бяспекi Рэспублiкi Беларусь.
Для першага этапу развiцця беларускай пстарыяграфп (1991 - 2000 гг.) характэрны паступовы адыход ад догм савецкай пстарычнай навукi i з'яуленне новых поглядау на праблемы станаулення i развiцця беларускай дзяржаунасцi [4 - 6], удасканальванне навуковага тэрмшалапчнага апарата.
На друпм этапе развщця беларускай сучаснай гiстарыяграфii (2000 - 2010 гг.) па праблеме грамадска-пататычнага жыцця працягнулася вывучэнне пытанняу, звязаных з беларускiм нацыянальным рухам. З'яуляюцца першыя манаграфii, якiя больш грунтоуна разглядаюць дадзенае пытанне.
У. Ладысеу у 2003 г. апублiкавау манаграфю "Памiж Усходам i Захадам: станауленне дзяржау-насцi i тэрытарыяльнай цэласнасщ Беларусi (1917-1939 гг.)" [16]. Даследчыка можна аднесцi да савецкай пстарычнай школы, бо ён працягнуу традыцыю вызначэння польска-савецкага ваеннага канфлiкту як польскай штэрвенцыь Спрэчным пытаннем з'яуляецца пададзеная iнфармацыя наконт Грамадзянскага упраулення Усходнiх Зямель, дзе адзначалася што: "Павятовымi старастамi прынцыпова назначалiся па-мешчыкi, войтамi у гмiнах - выключна палякi i католш" [16, с. 119]. Аднак, да гэтага патрэбна адносщца крытычна, бо не заусёды павятовымi камiсарамi назначалiся паляю, што датычылася i пасады войта [17].
У гэты перыяд надрукавана калектыуная манаграфiя "Гiсторыя Беларусi у шасцi тамах", дзе часткова разглядаюцца падзеi польска-савецкай вайны 1919 - 1921 гг. У пятым томе (Беларусь у 1917 -1945 гг.) [1] пазначанай праблеме прысвечана глава 2 - раздзелы пра штэрвенцыю Польшчы i Беларусь у польска-савецкай вайне, у 3-й главе - раздзелы, ямя датычылюя абвяшчэння БНР - пад аутарствам акадэмша I. 1гнаценка. Раздзелам аб знешнепататычнай дзейнасцi займауся У. Снапкоускi, главу "Рыжсю мiр i падзел Беларуа" адлюстравау С. Траццяк. Пазiцыя I. 1гнаценю па праблеме даследавання адпавяда-ла яго папярэднiм поглядам, выкладзеным у "Нарысах гiсторыi Беларусi" [4]. С. Траццяк звярнууся да разгляду дзейнасцi беларускай палiтычнай эмiграцыi на тэрыторыi iншых дзяржау. Гэтая праблема у беларускай пстарыяграфп паустала упершыню. Манаграфiя змяшчае у сабе савецюя i сучасныя бела-рускiя погляды на гiсторыю польска-савецкай вайны на прыкладзе I. Iгнаценкi i С. Траццяка.
У гэты час у 6-м томе Энцыклапедыи Пстерыи Беларуа з'явiуся артыкул М. Сташкевiча "Савецка-польская вайна 1920" [18, с. 195-197]. Даследчык вылучыу 2 этапы польска-савецкай вайны. Першы этап вайны вызначауся як наступальны, з боку Польшчы у 1919-1920 гг., а друп этап савецка-польскай вайны звязаны з наступленнем Чырвонай Армii летам 1920 г. i падпiсаннем у далейшым Рыжскага мiрнага дагавору.
Праблеме беларускай дзяржаунасщ сваю працу прысвяцiу А. Райчонак "Станауленне Беларускай дзяржаунасщ у кантэксце розных iдэалогiй i прыярытэтау (1917-1927 гг.)" [19]. Аутар аналiзуе палiтыч-ную сiтуацыю на тэрыторыi Беларусi у 1917 - 1927 гг., парауноувае беларускiя партыi i арганiзацыi пад-час польска-савецкай вайны. У вышку чаго прыйшоу да высновы, што Польшча апелявала да мiжнарод-най супольнасцi пра парушэнне права нацый на самавызначэнне наконт сябе, аднак не збiралася выкон-ваць гэтае права у адносшах да суседнiх народау.
У сваiм гiстарыяграфiчным даследаваннi Т. Тахiян, прывяла аналiз вывучэння пытання беларускай дзяржаунасщ у 1917-1922 гг. па даступных на той момант манаграфiях, брашурах, успамшах i iнш. У працы пададзена шфармацыя аб даследчыках, яюя займалiся праблемай вывучэння БНР. Т. Тахiян прыйшла да высновы, што большасць гiсторыкаУ разглядаюць дзейнасць БНР як пачатковы этап беларускай дзяржаунасщ у ХХ ст. [20].
Найбольш поуна адлюстроувае грамадска-палiтычнае жыццё на акупаваных беларускiх землях у перыяд польска-савецкай вайны (люты 1919 - сакавк 1921 года) праца А. Чарнякевiча [21]. На падставе
архiуных матэрыялау аутар разгледзеу структуру i асноуныя этапы фармiравання польскай адмiнiстрацыi на акупаванай тэрыторыi, звярнуушы асаблiвую увагу на фармiраванне польскай ваеннай i грамадзян-скай адмшктрацыи, правёу аналiз дзейнасцi органау самакiравання, Грамадзянскага Упраулення Усход-шх Зямель i таварыства Стражы Крэсовай. Акрамя дысертацыи, навуковец апублiкавау шэраг артыкулау, якiя закранаюць розныя аспекты грамадска-палггычнага жыцця 1919 - 1921 гг. i iнш. [22 - 24].
Мiжнародную дзейнасць урада БНР у 1918 - 1920 гг. разглядае у сваёй працы Т. Паулава [25]. Таксама закранаюцца пытанш вызначэння дзяржауных меж БНР, памер яе тэрыторыi i умовы мiжнарод-нага прызнання. Аутар разглядае супрацоунщтва беларускiх партый i арганiзацый з акупацыйнай польскай уладай, перамовы беларускiх палiтычных дзеячоу з кiраунiкамi УНР па пытаннях акрэслення меж, перамовы А. Луцкевiча з кiраунiкамi краiн Антанты i спробы паслання беларускiмi арганiзацыямi дэлегацый у Л^ Нацый.
А. Гецевiч [26] зрабiу аналiз дзейнасцi асноуных польскiх партый, яюя мелi дачыненне да акупаванай тэрыторыi Беларусi. Аутар у асноуным звярнуу увагу на дзейнасць Польскай Партый Сацыялютау i нацыянал-дэмакратычнай партыi на тэрыторыi Заходняй Беларусь У працы парауноуваецца стауленне партый да беларусюх зямель, разглядаюцца канцэпцый уваходжання беларускiх зямель у склад Рэчы Паспалiтай Польскай.
Да пытання узаемаадносiн беларускiх i украiнскiх аргашзацый звярнууся А. Кукса у даследаванш: "Беларускiя i украiнскiя арганiзацыi: узаемадзеянне i тактыка в перыяд станаулення дзяржаунасцi у Беларусi i Украше (люты 1917 - снежань 1922 гг.)" [27]. Даследчык разглядае ход падзей пасля пад-пiсання Брэсцкага мiрнага дагавору, адлюстроувае ход перамоу памiж дэлегацыяй БНР i УНР, разглядае стауленне беларусюх партый да перамоу з украшсюм урадам. У працы праведзены аналiз падзей польска-савецкай вайны i стауленне украiнскiх, i беларускiх арганiзацый да польскай улады i войска. Польскiя палiтыкi па рознаму адносшся да беларускiх i украiнскiх зямель, што вызначала правядзенне рознай палiтыкi у адносiнах да гэтых зямель.
У сваiм даследаванш П. Стецкевiч закрануу праблему стварэння i дзейнасцi яурэйскiх партый i арганiзацый на тэрыторыi Заходняй Беларуа [28], прааналiзавау iх дзейнасць падчас польска-савецкай вайны. Шматлшя яурэйскiя партый спынш сваю палiтычную дзейнасць па прычыне рэпрэсiй з боку юраунщтва абедзвюх дзяржау. Да сённяшняга часу гэтая праца з'яуляецца адзiным даследаваннем па вывучэнш дзейнасцi яурэскiх партый i арганiзацый падчас польска-савецкай вайны.
Праблему, звязаную з этнапалiтычным пытаннем, у сваёй працы закранула В. Рабышка [29]. Яна звярнулася да палиычных пытанняу, у рэчышчы яюх разгледзела нацыянальнае. На падставе статыстыч-ных даных i перапiсау даецца аналiз нацыянальнага складу насельнiцтва Заходняй Беларуа 1919 - 1921 гг. В. Рабышка прыйшла да высновы, што палиыка польскiх улад, пачынаючы з 1919 г., была сюравана на апалячванне мясцовае насельнiцтва. Усё гэта адпавядала праграме "iнкарпарацыi", якая рэалiзоувалася праз выкарыстанне школы, царквы i войска. Даследчыца зрабiла крытычны аналiз праведзеных падчас польска-савецкай вайны ператсау i статыстычных даных, канстатуючы пераважную колькасць палякау на тэрыторыi Заходняй Беларусi.
Падчас другога этапа развщця беларускай гiстарыяграфii па тэме артыкула большасць даслед-чыкау звярнулася да разгляду польскай палiтыкi у дачыненнi да беларускiх зямель [19, 26, 27, 22], а таксама дзейнасщ польсюх, беларускiх, украiнскiх i яурэйскiх палiтычных партый i аргашзацый [27, 28].
Трэщ этап, як пазначалася вышэй, пачауся з 2010 г. Для яго характэрна з'яуленне манаграфш, прысвечаных беларускай дзяржаунасцi, правядзенне канферэнцый i выхад работ, прысвечаных юбiлей-ным датам: 90-годдзе падтсання Рыжскага мiру, 100-годдзе абвяшчэння БНР, 100-годдзе стварэння ССРБ i шш. Першым выданнем у гэты перыяд стала калектыуная манаграфiя "Гiсторыя беларускай дзяржаунасщ у канцы XVIII - пачатку XXI ст.", дзе у першай кшзе разглядалася тэма польска-савецкай вайны, аднак у кантэксце толью савецкай часткi Беларусi. У 5-м раздзеле "Беларуская дзяржаунасць: формы самавызначэння i развiцця (1917 - 1939 гг.) [2] падаюцца падзеi, звязаныя з БНР (В. Мазец i М. Сташкевiч) i стварэнне ЛиБела (С. Xомiч), другое абвяшчэнне ССРБ i баявыя дзеяннi падчас польска-савецкай вайны (У. Ладысеу). Незакранутымi засталiся пытаннi, звязаныя з палиычнай дзейнасцю на тэрыторыi Беларусi аргашзацый, гурткоу i iнш.
У 2012 г. выдавецтва "Кнiгазбор" выпусцiла кшгу "Анатоль Грыцкевiч. Выбранае", дзе змяшча-лiся артыкулы даследчыка. У кшзе быу надрукаваны раздзел "Барацьба за Беларусь 1917-1921" [30], яю быу прысвечаны баявым дзеянням i разгляду грамадска-палиычнага жыцця у гады польска-савецкай вайны, аналiзавалася дзейнасць беларускiх партый i арганiзацый, стауленне iх да польскай акупацыйнай улады i спробы кансалдацыи беларускага нацыянальнага руху.
Праблемамi беларускага нацыянальнага руху працягвае займацца А. Чарнякевiч, якi напiсау не-калькi навукова-папулярных кнiг: "Чужы сярод чужых" [31], бiяграфiчнае выданне пра прадстаушка "паланафiлау" у нацыянальным руху, П. Аляксюка, "БНР триумф побежденных" [32] - аб дзейнасщ
урадавых структур БНР у 1918-1925 гг., i "Нараджэнне Беларускай Гародш" [33] - пра развщцё беларускага нацыянальнага руху у Гродна.
Палпъку у сферы адукацыi падчас польска-савецкай вайны вывучае А. Трубчык [34]. У працы разглядаецца важны аспект, яю тычыцца нацыянальнага школьнiцтва у сiстэме Грамадзянскага Упрау-лення Усходшх Зямель (ГУУЗ), звязаны з адносiнамi беларускiх арганiзацый i польскiм юраунщтвам на акупаванай тэрыторыi. Аутар займаецца пытаннямi дзейнасцi польскай адмiнiстрацыi i прысвяцiла гэтаму шэраг артыкулау [35, 36 i iнш].
Маладзёвы рух падчас польска-савецкай вайны закрануу у манаграфп "Ад гоманцау да гайсакоу" У. ЛяхоУскi [37]. Аутар прасачыу развiццё маладзёвага руху падчас польска-савецкай вайны праз адпаведныя арганiзацыi, што дзейнiчалi у той час. Даследчык адзначыу асаблiвасцi маладзёвых арганiзацый на тэрыторыi Слуцкага павета. Выданне з'яуляецца навукова-папулярным, аднак распавядае пра дзейнасць гуртка "Папараць-кветка", якi функцыянавау падчас польска-савецкай вайны 1919-1921 гг.
У гэты час з'явшася калектыуная манаграфiя "Рижский мир в судьбе белорусского народа 19211953 гг." 1стытута гiсторыi НАН Беларусi. У кшзе першай разгледжаны падзеi польска-савецкай вайны. У 2-м ("Польска-савецкая вайна i Беларусь") i 3-м ("Беларускае пытанне на савецка-польскiх мiрных перамовах 1920-1921 гг") раздзелах [38] увага сюравана на палiтычныя пытанняi на акупаванай тэрыторыi Беларусi падчас вайны.
Праблематычную тэму савецка-польскiх перамоу закранае В. Бароуская, якая падрыхтавала мана-графю "Беларускае пытанне на савецка-польскiх перагаворах 1918 - 1921 гг." [39]. Па гэтай жа тэме абаранша кандыдацкую дысертацыю [40]. Даследчыца на падставе архiуных матэрыялау, прааналiзавала этапы i ход перамоу памiж польсюм i савецкiм бокам, упершыню падняла пытанне ролi Беларусi на розных этапах Рыжсюх перамоу. Акрамя таго, даследчыца вывучае палиычныя пытаннi, канцэпцыи i праблемы, звязаныя з польска-савецкай вайной [41 - 43].
Пытанне адносш Польшчы з Савецкай Рааяй у гiстарыяграфiчным кантэксце разгледзеу у сваёй працы М. Мязга [44]. Даследчык прааналiзау мiжваенную гiстарыяграфiю польска-савецюх узаемаад-носiн, i зрабiу высновы па працах польскiх i савецюх палiтычных дзеячау i палiтыкау. У польскай пста-рыяграфii даследчык вылучыу два лагеры: "федэралiзма" i "шкарпарацыи", якiя у асноуным i аказвалi цiск на развiццё гiстарыяграфii мiжваеннага перыяду. Гэта ж датычыцца i савецкай гiстарыяграфii.
У манаграфii У. Снапкоускага "Шлях скрозь стагоддзе: беларуска-польсшя адносiны 1918-2017 гг." [45] аутар разгледзеу этапы узаемаадносш польскага i беларускага народа. У раздзеле аб падзеях 1919-1921 гг. прыйшоу да высновы, што у сучаснай беларускай пстарыяграфп трэба адыходзiць ад савецюх догм, якiя тычацца тэрмiнау "iнтэрвенцыi" i "акупацыi" беларускiх зямель падчас польска-савецкай вайны. Аднак востра паустае пытанне, як ставщца да палиыю польскiх улад i войска на тэрыторыi Беларусi з-за паста-янных рэквiзiцый i гвалту.
Адметнай падзеяй у сучаснай гiстарыяграфii стала калектыунае выданне "История белорусской государственности" у 5^ тамах. Трэцi том мае назву "Белорусская государственность: от идеи к национальному государству (1917-1939 гг.)". Вучоныя з прыцягненнем шэрокага кола матэрыялау даследавалi перыяд польска-савецкай вайны. Даследчыю С. Хомiч i В. Бароуская далi апiсанне ходу вайны i палиыч-най атуацыи, якая склалася на беларускiх землях, адлюставалi ход i умовы падтсання Рыжскага мiру. 1ншую акалiчнасць закранулi В. Данiловiч, В. Крывуць i А. Горны, якiя у 4 главе прааналiзавалi грамадска-палiтычнае жыццё Заходняй Беларусi праз прызму развiцця польских, яурэйсюх i iнш. партый [3]. Аднак у кшзе было абм^та грамадска-палиычнае жыццё на акупаваных тэрыторыях Беларусi, у вынiку гэты прабел застауся да сённяшняга часу.
Заключэнне. Такiм чынам, аналiз гiстарыяграфii па тэме артыкула дазваляе вылучыць тры этапы.
Першаму этапу (1991 - 2000 гг.) былi характэрны адыходжанш ад савецкай гiстарыяграфii (ат-сання баявых дзеянняу) i пераход да вызначэння перадумоу i асмыслення падзей у гютарычным значэннi. З атрыманнем рэспублiкай незалежнасцi змянiлася гiстарычная канцэпцыя, якая пачала глядзець на кна-ванне БНР як на адзш з этапау беларускай дзяржаунасцi. Большасць матэрыялау па дадзенай праблема-тыцы змяшчалася на старонках часопiсау, выйшла некалькi выданняу, прысвечаных падзеям польска-савецкай вайны, абаронена кандыдацкая дысертацыя. Тым не менш, некаторыя псторыю засталiся на савецкiх пазiцыях пры разгляданнi гэтага пытання.
На друпм этапе (2000 - 2010 гг.) даследчыю звярнулiся да разгляду палиычных пытанняу, дзе галоунае месца займау аналiз канцэпцый, партый i аргашзацый польскага, беларускага i iншых рухау. Адзначаецца большая зацiкауленнасць у вывучэнш падзей польска-савецкай вайны, якая выявшася у абароне 10 кандыдацкiх дысертацый, з'яуленнi калектыунай манаграфii "Гiсторыя Беларуа у шасцi тамах". У пятым томе раздзел быу прысвечаны польска-савецкай вайне. Асаблiвасць гэтага выдання у тым, што там прадстаулены не тольм погляд "савецкiх гiсторыкаУ", але i беларускiх.
Трэцi этап (2010 г. - сённяшш час) прысвечаны вывучэнню i асэнсаванню палiтыкi Польшчы у адносшах да беларуск1х зямель, месцу i ролi польскiх урадавых структур ва узаемаадносшах з беларусшм
нацыянальным рухам, дзеячамi i шш. За перыяд 2010 - 2019 гг. па тэме было абаронена 2 кандыдацшя i доктарская дысертацыя. Даследчыкi сталi адыходзiць ад абагульняльных прац i занялiся выданнем аутарсюх манаграфiй, дзе больш грунтоуна разглядаецца адзiн з аспектау праблемы.
Разгляд беларускай гiстарыяграфii паказвае, што негледзячы на напiсаныя манаграфп, абароненыя дысертацыi i iнш., тэма грамадска-палиычнага жыцця падчас вайны застаецца мала даследаванай. На гэта ёсць шэраг акалiчнасцей, адна з якiх, - аднабаковае стауленне псторыкау да польска-савецкай вайны. Яно праяуляецца у займанш савецкай пазiцыi або польскай. Да сённяшняга часу не вызначана, як ставщца да праблемы iснавання БНР падчас польска-савецкай вайны, як да урада яюм кiравала Польшча, або не. Беларусюя гiсторыкi не прышлi да адзiнага погляду, як вызначаць вайну 1919-1921 гг. савецка-польскую або польска-савецкую. Для садзейнiчання аб'ектыунаму разгляду падзей, на нашу думку, трэбна расправаць адзшую канцэпцыю i весщ супрацоунщтва з польскiмi псторыкамь
Л1ТАРАТУРА
1. Псторыя БеларуЫ : у 6 т. / рэдкал. А. Вабшчэв1ч [i шш.]. - Мшск : Экаперспектыва, 2000-2013 / рэдкал.: М. Касцюк. - Т. 5: Беларусь у 1917-1945 гг. - 2007. - 613 с.
2. Псторыя беларускай дзяржаунасщ у канцы XVIII - пачатку ХХ1 ст. : у 2 кн. / А.А. Каваленя [i шш.]. - Мшск : Беларуская навука, 2011. - Кн. 1. - 584 с.
3. История белорусской государственности : в 5 т. - Т. 3.: Белорусская государственность: от идеи к национальному государству (1917-1939 гг.) / А.А. Коваленя [и др.] ; Нац. акад. наук Беларуси, Ин-т истории. - Минск : Беларуская навука, 2019. - 639 с.
4. Нарысы псторьн БеларуЫ : у 2 ч. - Ч. 2. / М. П. Касцюк [i шш.] ; 1н-т псторьн АНБ. - Мшск : Беларусь, 1995. - 560 с.
5. Круталевич, В. А. На путях национального самоопределения БНР-БССР-РБ / В. А. Круталевич. - Минск : Право и Экономика, 1995. - 138 с.
6. Казлоу, Л. Р. Беларусь на сям1 рубяжах / Л. Р. Казлоу, А. К. Щтоу. - Мшск : Беларусь, 1993. - 71 с.
7. Коукель, I. Польска-л1тоусю канфлкт i роля у ¡м беларусюх пал1тычных партыяу i аргашзацыяу (19201923 гг.) / I. Коукель // БеларуЫка. - 1994. - Кн. 3. - С. 259-269.
8. Чарнякев1ч, А. Гарадзенсюя апосталы. Беларуси нацыянальны рух у Гродна у 1918-1920 гг. / А. Чар-някев1ч. - Гродна : Грамадскае аб'яднанне "Ратуша", 1999. - 82 с.
9. Чернякевич, А. Н. Гродно. 19-23 июля 1920 года / А. Н. Чернякевич // Шлях у навуку: матэрыялы 7-й рэсп. нав.-практ. канф., прысв. 40-годдзю студэнцкага нав.-краязн. гуртка Гродз. Дзярж. ун-та 1мя Я. Купалы. - Мшск : БелНД1ДАС, 1996. - С. 187-191.
10. Чернякевич, А. К истории установления польской власти в Бресте / А. Чернякевич // Берасцейсю хранограф : зб. нав. пр.- Брэст : Выдавецтва С. Лаурова, 1999. - Вып. 2. - С. 101-107.
11. Мазец, В. Публщыстыка з часоу БНР / В. Мазец // Спадчына. - 1993. - №3. - С. 11 - 15.
12. Ляхоусю, У. Беларуская справа пад час польскай акупацын 1919-1920 г. / У. Ляхоусю // Спадчына. - 1994. -№ 6. - С. 50 - 87.
13. Арх1вы Беларускай Народнай Рэспублш : у 2 кн.: склад. С. Шупа. - Вшьня; Нью-Ёрк; Менск; Прага, 1998. - Ч. 1 : 1917-1920. - 870 с.
14. Арх1вы Беларускай Народнай Рэспублш : у 2 кн.: склад. С. Шупа. - Вшьня; Нью-Ёрк; Менск; Прага, 1998. - Ч. 2 : 1920-1925. - 871 - 1721 с.
15. Глушакова, Н. А. Беларуская партыя сацыялютау-рэвалюцыянерау: станауленне i пал1тычная дзейнасць (1918 - 1924) : аутарэф. дыс. ... канд. пст. навук : 07.00.02 / Н. А. Глушакова ; Бел. дзярж ун-т. - Мшск, 1999. - 22 с.
16. Ладысеу, У. Ф. Пам1ж Усходам i Захадам: станауленне дзяржаунасщ i тэрытарыяльнай цэласнасщ БеларуЫ (1917-1939 гг.) / У. Ф. Ладысеу. П. I. Брыгадзш. - Мшск : БДУ, 2003. - 307 с.
17. Gierowska-Kallaur, J. Zarz^d Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego -9 wrzesnia 1920) / J. Gierowska-Kallaur. -Warszawa : Neriton, Institut Historii PAN, 2003. - 431 s.
18. Энцыклапедыя псторын БеларуЫ : у 6 т. - Т. 6. Кшга 1: Пузыны - Усая / Рэдкал.: Г.П. Пашкоу [i шш.]. -Мшск : БелЭн, 2001. - 591 с.
19. Райчонак, А. А. Станауленне беларускай дзяржаунасщ у кантэксце розных щэалапчных прыярытэтау (1917-1927 гг.) : аутарэф. дыс. ... канд. пст. Навук : 07.00.02 / А. А. Райчонак ; 1н-т псторын НАН БеларуЫ. - Мшск,
2004. - 20 с.
20. Тохиян, Т. М. Становление белорусской государственности в 1917 - 1922 гг. в оценке отечественной историографии : автореф. дисс. ... канд. ист. наук : 07.00.09 / Т. М. Тохиян ; Бел. гос. ун-т. - Мшск, 2007. - 21 с.
21. Чернякевич, А. Политика Польши на оккупированной территории Беларуси в период польско-советской войны (февраль 1919 - март 1921 года) : автореф. дисс. ... канд. ист. наук : 07.00.02 / А. Чернякевич ; Бел. гос. ун-т. -Минск, 2001. - 22 с.
22. Чернякевич, А. Конфессиональная политика польских властей на оккупированной территории Беларуси в 1919-1920 г.г. / А. Чернякевич // Работа з адоранай студэнцкай i вучнёускай моладзю: стан, формы i метады, перспектывы развщця : матэрыялы рэсп. нав.-практ. канф. ; ГрГУ им. Я. Купалы. - Гродно : ГрГУ, 2001. - С. 315-321.
23. Чарнякев1ч, А. Да псторып фармавання паланафшьскага крыла у беларусюм нацыянальным руху летам 1919 года / А. Чарнякев1ч // Подготовка педагогических и научных кадров историков и развитие исторической науки в Беларуси : материалы респ. науч.-практ. конф., 30 сент. 2004 г., Гродно / Под ред. Е.А.Ровбы. - Гродно : ГрГУ,
2005. - С. 355-361.
24. Чернякевич, А. Гродненская еврейская община в годы польско-советской войны 1919-1920 гг. / А. Чер-някевич // Евреи Беларуси: История и культура: сб. науч. тр. - Минск : Четыре четверти, 2001. - Вып. 6 / Сост.- ред. И. Герасимова. - С. 96-111.
25. Павлова, Т. Я. Внешнеполитическая деятельность Белорусской Народной Республики в 1918-1920 гг. : автореф. дисс. ... канд. ист. наук : 07.00.15 / Т. Я. Павлова ; Бел. гос. ун-т. - Минск, 2001. - 20 с.
26. Гецевич, А. К. Деятельность польских политических партий и организаций в Западной Беларуси (1918 -1926 гг.) : автореф. дисс. ... канд. ист. наук : 07.00.02 / А. К. Гецевич ; Бел. гос. ун-т. - Минск, 2006. - 21 с.
27. Кукса, А. Н. Белорусские и украинские общественно-политические организации : взаимодействие и тактика в период становления государственности в Беларуси и Украине (февраль 1917 - декабрь 1922 гг.) : автореф. дисс. ... канд. ист. наук : 07.00.02 / А. Н. Кукса ; Бел. гос. ун-т им. М. Танка. - Минск, 2007. - 23 с.
28. Стецкевич, П. Т. Деятельность еврейских политических партий и организаций на территории Западной Беларуси (1918-1926 гг.) : автореф. дисс. ... канд. ист. наук : 07.00.02 / П. Т. Стецкевич ; Ин-т истории НАН Беларуси. - Минско, 2008. - 23 с.
29. Рабышка, В. Э. Этнапал1тычныя працэсы у Заходняй Беларуа у 1919 - 1939 гадах : аутарэф. дыс. ... канд. пст. навук : 07.00.02 / В. Э. Рабышка ; Бел. пед. ун-т ¡мя М. Танка. - Мшск, 2004. - 22 с.
30. Грыцкев1ч, А. Барацьба за Беларусь 1917-1921 / А. Грыцкев1ч // Выбранае. - Мшск : Кшгазбор, 2012. - 608 с.
31. Чарнякев1ч, А. Чужы сярод чужых / А. Чарнякев1ч. - Мшск : Выдавец А.М. Янушкев1ч, 2017. - 317 с.
32. Чернякевич, А. БНР триумф побежденных / А. Чернякевич. - Минск : Издатель А.Н. Янушкевич, 2018. - 302 с.
33. Чарнякев1ч, А. Нараджэнне беларускай Гародт / А. Чарнякев1ч. - Мшск : Выдавец А.М. Янушкев1ч, 2015. - 172 с.
34. Трубчык, А. Г. Палтжа польскай улады у сферы школьнай адукацын на акупаванай тарыторын Беларуа у 1919-1921 гг. : аутарэф. дыс. ... канд. пст. навук : 07.00.02 / А. Г. Трубчык ; 1н-т псторын НАН Беларусь - Мшск, 2017. - 23 с.
35. Трубчык, А. Г. Асноуныя юруню 1 асабл1васщ дзейнасщ польскай грамадзянскай адмшютрацын на беларускай тэрыторы1 у час польска-савецкай вайны (1919-1921 гг.) / А. Г. Трубчык // Материалы Респ. науч. конф., Барановичи, 21 апр. 2016 г. / М-во образования Респ. Беларусь, Баранович. гос. ун-т ; редкол.: А. В. Никишова [и др.]. - Барановичи : РИО БарГУ, 2016. - С. 62-66.
36. Трубчык, А. Асноуныя наюруню адукацыйнай палтю на беларускай тэрыторы1 Грамадзянскага упраулення Усходшх зямель / А. Трубчык // В1а1огшк1е 2е8гу1у Ш81:огус2пе. - 2012. - № 37. - С. 70-90.
37. Ляхоусю, У. В. Ад гоманцау да гайсакоу. Чыннасць беларусюх маладзёвых аргашзацый у 2-й палове XIX -1-й палове XX ст. ( да 1939 г.) / У.В. Ляхоусю. - Смаленск : 1нбелкульт, 2015. - 479 с.
38. Рижский мир в судьбе белорусского народа. 1921-1953 гг. : в 2 кн. / А. А. Коваленя [и др. ] ; Нац. Акад. наук Беларуси, Ин-т истории. - Кн. 1. - Минск : Беларуская навука, 2014. - 593 с.
39. Бароуская, В. М. Беларускае пытанне на савецка-польсюх перагаворах 1918-1921 гг. : аутарэф. дыс. ... канд. пст. навук : 07.00.02. / В. М. Бароуская ; 1н-т псторын НАН Беларусь - Мшск, 2015. - 23 с.
40. Бароуская, В. М. Беларускае пытанне на савецка-польсюх перагаворах 1918-1921 гг. / В. М. Бароуская. -Мшск : Беларуская навука, 2017. - 269 с.
41. Бароуская, В. М. Плебюцыт як форма вырашэння спрэчных пытанняу падчас польска-савецюх перагаворау 1919 - 1921 гг. / В. М. Бароуская // Науч. тр. Респ. ин-та высшей школы. - 2013. - С. 22-28.
42. Бароуская, В. 1нстытут шструктарства на акутраваных польсюм1 войскам! беларусюх землях у 1919-1920 гг. / В. Бароуская // Сб. работ 68-й науч. конф. студентов и аспирантов Белгосуниверситета : в 3 ч., Минск, 11 мая 2011 г. / Бел. гос. ун-т ; редколл.: И. А. Фурманов [и др.]. - Минск : БГУ, 2011. - Ч. 3. - С. 133-136.
43. Бароуская, В. М. Эвалюцыя щз1 краёвасщ на тэрыторы1 Беларуа у 1918-1921 гадах. / В. М. Бароуская // Беларуская думка. - 2018. - № 9. - С. 88-93.
44. Мезга, Н. Н. Советско-польские отношения в советской и польской историографии 1918 - 1941 гг. : автореф. дис. .. д-ра ист. наук : 07.00.09 / Н. Н. Мезга ; Бел. гос. ун-т. - Минск, 2016. - 46 с.
45. Снапкоусю, У. Е. Шлях скрозь стагоддзе: беларуска-польсюя адносшы 1918-2017 гг. / У. Е. Снапкоусю. -Мшск : БДУ, 2017. - 285 с.
Пастуту 11.12.2019
REFLECTION OF SOCIAL AND POLITICAL LIFE IN THE OCCUPIED PART OF BELARUS DURING THE POLISH-SOVIET WAR IN MODERN BELARUSIAN HISTIRIOGRAPCHY (1991-2019).
S. ISAKAU
The stages of the formation of modern Belarusian historiography on the problem of studying social and political life during the Polish-Soviet war of 1919-1921 are considered. Shown are the positions and directions from which Belarusian researchers considered the problem for almost three decades. One of the most permanent features is noted, which is associated with a different view of the events of the Polish-Soviet war.
Keywords: Polish-Soviet war, historiography, social and political life.
