CC BY
20
УДК 811.161.3'373
А. В. Солахау
Кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, дацэнт кафедры педагогш i методык дашкольнай i пачатковай адукацыi, УА МДПУ iмя I. П. Шамяк1на, г. Мазыр, Беларусь
РЭДУПЛ1КАЦЫЯ ЯК СПОСАБ СЛОВАУТВАРЭННЯ У СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ
У артыкуле на матэрыяле мовы творау беларускай мастацкай лтаратуры i беларускага фальклору даследуецца рэдуплiкацыя — спосаб утварэння слоу, як заключаецца у падваенш утваральнага слова або асновы; паказваецца прадуктыунасць гэтага спосабу у астэме розных часцiн мовы — прыслоуя, прыметтка, безасабова-прэдыкатыуных слоу, дзеяслова, займентка, часцщ, вы^чнкау; вызначаюцца словаутваральныя тыпы, словаутваральнае i лекачнае значэнш утвораных слоу. Словаутваральным фармантам гэтага спосабу словаутварэння аутар лiчыць падваенне, а сам спосаб адносщь да чыстых прамых марфалагiчных спосабау.
Ключавыя словы: спосаб словаутварэння, рэдуплкацыя, словаутваральны фармант, падваенне, словаутваральнае значэнне, лекачнае значэнне.
Уводзшы
Рэдуплшацыя як спосаб словаутварэння у беларусшм мовазнаустве не была яшчэ прадметам спецыяльнага даследавання. Агульную прычыну няувап лшгвютау да рэдуплжацьп слушна выказала расшская даследчыца Н. Ф. Алiева: "Натуральнасць, ввдавочнасць, уяуная прымггыунасць гэтага спосабу слова- i формаутварэння, верагодна, нямала садзейнiчалi таму, што у мовазнаустве пра падваенне звычайна гаварылася только мiж шшым" [1, 3].
Адным з першых, хто загаварыу аб рэдуплжацып як спосабе словаутварэння, быу расшсю вучоны В. М. Трощю. "Разглядаючы марфалапчныя спосабы словаутварэння, — тсау ён, — нельга не сказаць некальк1 слоу пра так званы паутор, або рэдуплжацыю, г. зн. утварэнне новых слоу шляхам падваення асноу. Паутор можна разглядаць у вузюм сэнсе, як асобы спосаб утварэння новага слова шляхам падваення кораня. Гэта стары, цяпер ужо мёртвы тыл... Але можна гаварыць аб туторы i у больш шыроюм сэнсе, як аб спосабе словаутварэння аднаго слова шляхам падваення цэлага слова пры умове ператварэння яго у адно слова. Несумненна, кожнае з таюх "двайных" слоу, як чуть-чуть, еле-еле, едва-едва i т. п., па сутнасщ, з'яуляюцца адным словам. Гэта не только асобы стышстычны прыём для узмацнення сэнсу слова, гэта i утварэнне новага слова, г. зн. словаутваральны працэс, жывы i распаусюджаны у сучаснай рускай мове" [цыт. па: 2, 577].
Аналзуючы складаныя словы у беларускай мове, М. Р. Прыгодяч адзначыу "рэдкаужывальныя у мове аб'яднант тыщу А + А + В i А + А + А, яюя уяуляюць сабой аднатылныя двух-, трох- i нават чатырох- (а практычна неабмежаванай колькасцi), пящразовыя пауторы адных i тых жа частак-асноу" [3, 136].
Пры вывучэннi лексiкi творау народнага паэта БССР Янкi Купалы В. А. Ляшчынская звярнула увагу на тое, што "выдзяляюцца на слых i на зрок складаныя словы розных часцш мовы, утвораныя шляхам паутору усяго цi части асобнага слова тыпу вось-вось, векавечны (веквечны). Адметнасць iх будовы i гучання узмацняецца у многiм наяунасцю дадатковай семы, што выражае высокую ступень якасщ прыкметы у прыметшках i прыслоуях, напрыклад, 'надта, вельмГ" [4, 215].
Недаследаванасць рэдуплiкацыi як спосабу словаутварэння адмоуна адбiлася на якасщ слоушкау i асобных слоушкавых артыкулау, на правапiсе некаторых слоу. Так, словы-рэдуплжаты у тлумачальных слоушках сучаснай беларускай мовы адзначаюцца вельмi рэдка i, да таго ж, непаслядоуна: яны тлумачацца то у асобным артыкуле як лекачныя адзшш, то унутры слоуных артыкулау са знакам ◊ (ромб) як фразеалапчныя словазлучэннi: ВОСЬ-ВОСЬ, прысл. Зараз, яшчэ крыху ь.. Вось-вось пакажацца сонца над бл1зюм лесам. Лынькоу. Плыу човен. Ён гойдауся на хвалях и здавалася, вось-вось схаваецца пад iмi назаусёды. Ваданосау [5, 508]; ◊ вось-вось (разм.) —
© Солахау А. В., 2017
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУК1
157
1) вось iменна, менавiта так; 2) зараз, неузабаве. Бацька вось-вось павтен прыйсц [6, 117]; ◊ чуць-чуць — зуам нямнога [7, 324], [6, 749]. Нярэдка у друкаваных тэкстах так1я падвоеныя лекачныя адзiнкi падаюцца як два словы, хоць валодаюць адным лексчным значэннем. Напрыклад, у фальклорных тэкстах яны часцей за усе тшуцца праз коску, што пярэчыць iх семантыцы, напрыклад: Мяту, мяту — не вымету, нашу, нашу - не вынашу, як пара прыйдзе — само яно выйдзе [8, 24]; А на небе зорачка, / А я думау — жоначка. / Клкау, клшау — не чуе, / Няхай з богам начуе [9, 204]. У прыведзеных шюстрацыях выдзеленыя дзеясловы трэба было б натсаць праз дэфю, таму што яны семантычна непадзельныя: мяту-мяту 'доуга мяту', нашу-нашу 'доуга нашу', клжау-клжау 'доуга клкау'.
Калi у беларускiм мовазнаутве спецыяльныя даследаваннi рэдуплiкацыi не праводзшся, то у русiстыцы у гэтым напрамку ужо зроблены пэуныя крош. Аднак рэдуплшацыя як лшгвютычная з'ява успрымаецца даследчыкамi неадназна: адны з iх разумеюць пад ей пауторы [10], [2, 576577], друпя — аказiянальную разнавiднасць складання [11, 52], трэщя — способ унутрыслоунага падваення [12], чацвёртыя — "ввд моунай гульш" [13] i шш. Гэта тлумачыцца тым, што рэдуплшацыя як "спосаб падваення i у плане зместу, i у плане выражэння настолько багаты разнавiднасцямi i варыяшаш, што, безумоуна, заслугоувае самастойнага месца у любой, нават найбольш агульнай схеме моунай структуры" [1, 7].
А. Я. Мiхневiч тчыць, што рэдуплжацыя — "поунае або частковае падваенне кораня, асновы щ цэлага слова, зрэдку пэунага спалучэння гукау, уласцшае мовам рознага ладу", якое выконвае розныя функцьп: граматычную, словаутваральную, экспрэауную, эмацыянальнай рэакцьп, экспрэаунай ацэнк1, фразеутваральную, стьшстычную [14].
Вышю даследавання 11х абмеркаванне
Рэдуплжацыя (лац. гейирИсаИв — падваенне) — спосаб словаутварэння шляхам падваення утваральнага слова або утваральнай асновы: чысты-чысты, ледзь-ледзь, п 'яны-п 'яным. Утвораныя таим спосабам словы мы называем рэдуплжагаш.
Разгледз1м выкарыстанне рэдуплшацьп у сiстэме розных часцiн мовы.
У мове мастацкай лiтаратуры гэтым спосабам часцей за усё утвараюцца прыслоу! Большасць прысл0уяу-рэдуплiкатау утвараецца ад якасных прыслоуяу. Такiя падвоеныя канструкцьп маюць словаутваральнае значэнне узмацнення акалiчнаснай прыметы, названай утваральным прыслоуем. Лексiчнае значэнне к адпавядае спалучэнням слоу вельмi або надта з утваральным прыслоуем: ...А у
небе, дзесь высока-высока над лесам, юдау каршун свае тужлiвыя зыю [15, 23]; Узляцела жаба / Высока-высока... [16, 179]; Хацелася глыбока-глыбока набраць у грудзi паветра... [17, 341]; Тольк зморшчк на шбе то распускался, то зноу збiралiся густа-густа, як глыбокая ралля [17, 98]; Лес той цягнецца далёка-далёка ушз па Дняпры... [17, 60-61]; Калiсьцi, дауно-дауно, можа, у дзяцтстве яшчэ, чуу я байку адну на гэты прадмет [17, 104]; ...Ён [Лястцю] добра-добра адагрэецца на гарачай печы [17, 123]; ...А потым быу суд, цягнууся ён доуга-доуга, мо гадоу з дваццаць... [17, 88]; ...Мацi неяк ласкава-ласкава сказала: "Сыночак, еш, перастань гневацца"... [18, 253]; Я цябе... буду моцна-моцна абтмаць... [17, 212]; ...Смешна, што сарочку ён тзка-тзка перацягнуу тонюм рамянём... [17, 165]; Макрына ...быццам пыьна-пыьна прыглядалася... [17, 148]; Щха-щха грымщь "Iнтэрнацыянал" [19, 95]; Уздыхнула цяжка-цяжка мацi... [20, 40].
Прыслоу з суфiксамi суб'ектыунай ацэню, рэдуплжуючыся, таксама набываюць словаутваральнае значэнне узмацнення акалчнаснай прыметы, названай утваральным словам. 1х лекачнае значэнне выражаецца гэтак жа, як i у папярэдняй групе рэдуплшатау, спалучэннем слоу вельмi або надта з утваральным прыслоуем: Лявон паспешна здзеу шапку, пакланiуся шзенька-шзенька [17, 97]; ...Iкладуцца радочк травы роуненька-роуненька [21, 100]; З хаты выходзша, як злачынца, — цшенька-цшенька, каб не рыпнулi дзверы [22, 11]. Утвораныя рэдуплшаты сiнанiмiчныя прыслоуям з суфiксамi -енечка, -усенечка [-юсенечка]. Параун.: н1зенька-шзенька — нгзенечка; роуненька-роуненька — роуненечка, раунюсенька; цiхенька-цiхенька — цiхенечка, цiхусенечка.
Форма вышэйшай ступеш параунання блiжай утварае рэдуплжат са словаутваральным значэннем паступовага узмацнення акалчнаснай прыметы, названай утваральным прыслоуем: А дождж шумщь, а дождж гудзе /1 блiжай-блiжай ён iдзе... [20, 213].
Колькасныя прыслоуi рэдупл^юцца радзей за якасныя. 1х рэдуплжаты маюць словаутваральнае значэнне узмацнення меры щ ступеш або давядзення iх да грашчнай мяжы, а лекачнае значэнне выражаецца наступным чынам:
1) 'вельмi або надта + утваральнае прыслоуе': Нехта адказвае з глыбiнi лесу, аднекуль здалёку-здалёку! — Го-го-го!.. [17, 121-122]; Прыняа нам многа-многа хлеба... [15, 52];
2) 'у значнай ступеш + утваральнае прыслоуе': Яна [Рака] ...быццам убачыла нешта дужа-дужа страшное [17, 155]; ...Цяжка мне, дужа-дужа цяжка... [17, 164];
3) або выражаецца словаш абсалютна, цалкам: Дадушы, татачка, усё было зуст-зуст добра... [17, 214]; Спачатку яны паузлi — зусм-зусм так, як Мiхась бачыу нядауна у кто [19, 296].
Некаторыя прыслоуьрэдуплшаты выступаюць са значэннем нязначнага праяулення акалiчнаснай прыметы, названай утваральным словам. 1х лекачнае значэнне — 'зуам крыху': Андрэй ледзь-ледзь усмiхнууся... [17, 270]; ...Ледзьве-ледзьве можна учуць [20, 20]; Кума на просьбу паддаецца / За чарку тройчы ужо бярэцца /1 тольш-тольш прыгубляе /1 чарку зноу не дапiвае... [20, 114]; ... Чуць-чуць наусходзе пасвятлела... [20, 195-196].
Як паказваюць прыклады, адзшым словаутваральным сродкам (фармантам) пры рэдуплтацып з'яуляецца падваенне.
Прыметнш-рэдуплшаты маюць словаутваральнае значэнне высокай ступеш якасщ, названай утваральным прыметшкам. Лекачнае значэнне тагах слоу перадаецца словаш вельмi або надта у спалучэнт з утваральным прыметЩкам: Дзяучыначка бела-бела, /Дзе ты красачку падзела? [9, 204, 218]; [Вада] ... як бы хоча хутчэй дабегчы у нейк далёт-далёт край... [15, 12]; Ноччу на рэйках стащь доуг^до^ цягнк... [23, 46]; ...Яна не адвярнулася, адказала доугт-доугм пацалункам... [24, 97]; ...Яны уварвалiся у хату... Нервова узбуджаныя, насцярожаныя i злосныя-злосныя [25, 198]; Дзяучыначка люба-люба, / Сахарная твая губа [9, 188]; — Ты у мяне клятву вазьмИ Моцную-моцную! [26, 248]; — Каштавала [бурат], як прарэджвалi. Салодтя-салодтя, аж губы злтаюцца [18, 292]; I смешным-смешным здавауся ад урачыстасцi славтсю нос... [17, 34]; ...Вочы яго рабтся старымi-старымi [17, 285]; Ён [тата] ляжыць на тапчане. I сумны-сумны... [23, 49]; ...Я бачыу раней / Гэту морду - / Тупую-тупую... [16, 164]; Мiжвольна галасы iх [дзяучат] рабтся цшШицшш^ палахлiвымi [17, 65]; Захацелася быць ц1х1м-ц1х1м... [17, 57]; ...Вочы сталi шыроюя-шырокш... [17, 234-235]. Таюя прыметнЫ сiнанiмiчныя утварэнням з суфжсаш -утк- (-ютк-), -эзн-, -енн- (-энн-). Параун.: белы-белы — бялютю; цiхi-цiхi — цiхуткi; доугi-доугi — даужэзны, даужэнны; шырою-шырою — шырачэзны, шырачэнны.
Звычайна падвойваецца слова, рэдуплшацыя асновы адбываецца радзей: Ён к нам прыехау п'яны-п'яным /1 — бац! — звалiуся пад парканам [16, 110].
Прыметнш з суфшсаш суб'ектыунай ацэню, рэдуплшуючыся, таксама набываюць словаутваральнае значэнне высокой ступеш якасщ, названай утваральным словам, выражаючы лексчнае значэнне па той жа схеме, што i у папярэдняй групе: слова вельмi або надта + утваральны прыметЩк: Лястцю ...адчувау сябе чамусьцi маленькт-маленькт [17, 70]; Тут Дняпро ...прыктууся цшенькт-цшеньюм... [17, 60]. Таюя прыметнш сiнанiмiчныя утварэнням з суфiксамi суб'ектыунай ацэню -енечк-, -усенечк- [-юсенечк-]. Параун.: маленью-маленью — маленечю, малюсенечю; цiхенькi-цiхенькi — цiхенечкi, ^хусенечю.
Прыклады з творау мастацкай лтаратуры паказваюць на узрастанне словаутваральнай актыунасщ безасабова-прэдыкатыуных слоу, пры рэдуплтацын яшх набываецца словаутваральнае значэнне узмацнення стану, названага утваральным словам, а лексчнае значэнне выражаецца спалучэннем прыслоуя вельмi або надта з утваральным безасабова-прэдыкатыуным словам: Ад сукенак — бела-бела, / А яшчэ бялей — ад ног [27, 37]; Сухое дрэва страшна i балюча скрыпала, быццам выказвала бяду, i гора, i усякае лiха. А яшчэ далёка-далёка... [28, 25]; Мама кажа некаму: «Хвалщь бога, прыждала ужо i я помачы ад дзетак». А мне сорамна-сорамна i жаль-жаль [28, 339]; Вядома, на душы было прыкра. I крыудна-крыудна [29, 102]; Ты у таюм шчаслiвым узросце, / Калi яшчэ сэрца не знае злосцi, / Калi яму лёгка-лёгка бщца, / Калi яму салодка-салодка спщца [30, 50]; ]; Там чалавечая кроу!.. Там многа-многа чалавечай кроу!.. [23, 404]; ...Тольк адчуваеш: не адпачыу анi i на душы пагана-пагана... [29, 225]; I чамусьцi стала сумна-сумна [17, 180]; Стала цёмна-цёмнау вачах... [30, 101]; Ззаду зрабшася щха-щха [31, 139].
Нярэдка у тэкстах мастацкай лггаратуры адзначаецца рэдуплжацыя дзеясловау. Рэдуплжаваныя дзеясловы незакончанага трывання абазначаюць:
а) працяглы працэс дзеяння, названага утваральным дзеясловам: выць-выць 'доуга выць', скавытаць-скавытаць 'доуга скавытаць': Роу я, роу, выу-выу, скавытау-скавытау... [19, 56]; слухаць-слухаць 'доуга слухаць', трываць-трываць 'доуга трываць': Ляснщш з Аксентам слухал^ слухал^ трывал^трывал^ але-тк не уцерпелi — зарагаталi ва увесь лес [17, 99]; лапатаць-
ФШЛЛЛПЧНЫЯ НАВУК!
i59
лапатаць 'доУгa лапатаць': Тым часам Mакрына лапатала-лапатала ды раптам змоукла [il, i4S]; лiчыць-лiчыць 'доуга выць', стукаць-стукаць 'доУгa стукаць': Пайшла [Xiма] з канца вëскi, лiчыла-лiчыла... Далiчылася: ixняя xата. Стукае-стукае, а Хама тое самае ëй: "Тут мая Xiма, тут" [i9, б0]; стцца-стцца 'доуга снщца': Вулачка мая... / Стшся-сшшся улоннем даунты... [32, ii2]; цiснyць-цiснyць 'доуга щснуць': А карчмар щснуу-щснуу дрэва nлячмi, выбiyся з сшы... [33, 254]; цярпець-цярпець 'доуга ^pre^': Ксëндз цярпеу-цярпеу - ды давай варушыцца [33, 24S]; дапамагаць-дапамагаць 'доуга дапамагаць': Ну, а y вольны ад заняткау час я стала ... мыць посуд. Дапамагала-дапамагала i нарэшце, калi Фë Фë пайшла на пенсЮ, а я скончыла дзевяць класау, заняла гэтае месца [22, 99];
б) штэнаунасць дзеяння, названага yтвapaльным дзеясловам: xадзiць-xадзiць 'шмат xü^i^ туды-сюды': ... Ён [Ляснщш] шоу у лес, забiраyся y самыя нетры i xадзiy-xадзiy без канца, аж пакуль не пачынала круцщца галава... [il, ll]; бегчы-бегчы 'увесь час змяняцца, мшьгаць': I бягуць-бягуць малюнк /Поля, лесу i лугоу... [20, 3б3].
Рэдуплжаваныя дзеясловы закончанага тpывaння абазначаюць:
а) дзеянне, названае yтвapaльным дзеясловам, абмежаванае у часе: nаслyxаць-nаслyxаць 'пaслyxaць ^^TOphi час': ... Паслухау-паслухау /Калека-жабрак /1 прыжс бедаку /Hазбiранyю мшастыню [Ш, 224]; пастаяць-пастаяць 'пастаяць ^^repLi час': А Mакрына пастаяла-пастаяла ды зноу зазначыла...: — Цяпер жа я зноу, як дзяучына... [il, í46];
б) давесщ ^а^глае дзеянне, названае yтвapaльным дзеясловам, да поунай насычанасщ: Пакуль аалш яе [пеpшyю сцяжынку], пакуль дойдзеш да канца, натомшся-натомШся... [34, i66].
Сyстpaкaюццa i pэдyплiкaвaныя займеннЫ, як1я выступаюць з pознымi значэннямг усе-усе 'абсалютна усе': Даxаты, толью даxаты, каб паказаць здабычу маме, Валодзю, С^пку i уст-уст, xто тут не быу, расказаць яшчэ раз!.. [2i, 4i]; самы-самы 'найбольш адметны': Якая песня зноу начуе у жыце, — / Аб тым сакрэце мне не гаварыце: /Аб самым-самым - допыту няма [35, 334]; На самы-самы чорны дзень паюнула той кош бульбы. Што ж, вьаодзщь, ëн надышоу, самы-самы... [23, i0]; xто-xто 'як xto': Хто-хто, а ты на гэта маеш права [i6, 2iS].
Некaтоpыя часцщы npbi pэдyплiкaцыi пеpaxодзяць у самастойныя часцшы мовы, набываючы словaУтвapaльн^Iя значэнш:
а) aкaлiчнaснaй часавай пpыметы, якую можна выказаць словaмi зараз, неузабаве: Вось-вось лктоу зялëныя запалт / Успыануць, салютуючы вясне [35, 3l5]; Вось-вось расстануць ледзяшы [30, 99]; Быццам гэтыя xмyрыя салдаты во-во гатовы 6^imí спынщца, рассыпацца i пачаць стралянiнy, абсыпаць свтцовай смерцю нявiднага ворага [il, ili];
б) непаунацэннай ^вшеты ^адмета або дзеяння: абы-абы 'абы-яш': ...цесля гэты раптам yсnамiнае, што ëн да таго ж i птушка, ды не абы-абы, а бела-чорна-чырвона-стракатая [i9, 46S]; абы-абы 'мapyднa, неxaця': Кабылка пляцецца абы-абы... [i9, i4i].
Шшыя чaсцiцы-pэдyплiкaты уж^1ваюцца з нaстyпнымi значэннямг
а) 'дакладна так, сaпpayды так': Я не жартую, Карпауна. Так-так! [i6, 2SS];
б) пытальнага сказа npbi неpaзyменнi, здзiyленнi: — Зуб! Зуб замучыу! Ой, пракляцце! /1 вы смяецеся дарма, /Бо для мяне ужо i папраудзе /Прывабныа паняу больш няма. / — Што-што? — здзiвiлася красуня. — /Дык гэта вам праз xворы зуб /Жанчын nрыгожыx бачыць сумна? [i6, i53];
в) няпоунага сказа npbi кaтэгapычным адмоуным адказе на пытанне, адмауленне чаго-небудзь: — Не-не-не... Не-не-не... Я, стары, у гэтыя справы не мяшаюся [il, 96]; Пук I ...I калi я дапамагу вам тут, / Дык вы мне там услугаю адплоцще: / Унук мой паступае у iнстытyт! / На бiялогiю. Да мужа вашага. / Bеpa Kaprayra [сnалоxана, рэзка] / О, не-не-не! I не кажыце лепш! [i6, 3i2-3i3];
г) 'шшы paî, часам': ...Хоць дзяучыне /1 сыпле усмешш Юзж^ват, /А yсë ж яна не-не дый кте / На баятста зiрк-nагляд [36, 30S]; Яшчэ xоладна, але не-не дый дыте у твар ясным сонечным джм вясна [26, 36];
д) 'школьш': ... Гэты човен — яго уласны, /1 не цячэ ëн а т-т [20, 92]; Лястцш спадкрадня да яе [Mакрыны] прыглядауся i бачыу, што яна не паблажэла ш-т, можа нават i папрыгажэла, але была не такая, якраней, не такая, якая яму падабалася [il, i3l];
е) 'не згаджацца, адмауляцца ад чаго-небудзь': А цара вось i не падкупШ. Давалi яму, кажуць, сорак вагонау чыстага золата, а ëн i нi-нi, гаварыць нават не xоча [il, 2l-2S].
Bельмi часта pэдyплiкyюццa, надаючы тэкстам эмацыянальнасць i экспpэсiyнaсць:
а) выктчнш: На прэзентацыю! / На прэзентацыю! / Гэй-гэй, сябры! / Скарэй на прэзентацыю! [i6, 6l]; — Mоська, Mоська, на-на-на! [i6, 35];
1б0
ВЕШЖ MДПУ iмя I. П. ШAMЯКIHA №i(49) 2017
б) гyкaпеpaймaннi: Гу-гу! — штосъ гукне, caдpыгнеццa, / Баx-баx! — нa гук той aдзaвеццa... [20, 17б]; — ^x^x^x! — цяжш cтaгнaлaянa [гapмaтa] [1Д 9б];
в) дзеяcлoвы iмгненнaгa дзеяння: ...А ён [козлж] тaды знор — дэб-дэб — id-зе нaзaд [19, 53]; nay-з мяне пpaйшлa — калыx-калыx, / Ha кaленa беpaгy пpыcелa [27, 17]; Сmук-cmук, то y шыбу, то y дзвеpы [19, б0].
Вывады
Taraw чышм, pэдyплiкaцыя адшсщца дa чыcтыx пpaмыx мapфaлaгiчныx cпocaбaУ cлoвayтвapэння. У белapycкaй мoве яга з'яyляеццa жывдй cлoвayтвapaльнaй з'явaй. Яе фapмaнгaм выступае пaдвaенне cлoвa aбo acнoвы. Звычайна пaдвoйвaеццa cлoвa, падваенне acнoвы адбываецца вельмi pэдкa.
Pэдyплiкaцыi пaдвяpгaюццa poзныя часцшы мoвы. Вялшай aктыyнacцю вызначаюцца пpыcлoyi, бeзacaбoвa-пpэдыкaтыyныя cлoвы, п^шеттю, дзеяcлoвы, выклчнш, гyкaпеpaймaннi, дзеяcлoвы iмгненнaгa дзеяння, aдзнaчaюццa тaкcaмa pэдyплiкaты зaйменнiкi i часцщы. Для бoльшacцi cлoУ cлoвayтвapaльным з'яyляеццa знaчэнне 5'змацнення ^m^era aбo стану, нaзвaнaе yтвapaльным cлoвaм.
Pэдyплiкaты poбяць мoвy бoльш экcпpэciyнaй i эмацыянальнай.
CПIC ACTO^IX К?ЫИЩ
1. Ллиева, И. Ф. Cлoвa-пoвтopы и иx пpoблемaгикa в языкax Югo-Вocгoчнoй Aзии / И. Ф. Aлиевa // Языки Югo-Вocтoчнoй Aзии: пpoблeмы пoвгopoв / ora. pед. И. Ф. Ллиева. — M. : ГГВЛ, 1980. — C. 3-23.
2. Энциклoпедичеcкий cлoвapь-cпpaвoчник лингвиcгичеcкиx геpминoв и пoнягий. Pyccкий язык : в 2 т. / A. И. Tиxoнoв [и ,ap.]; пoд oбщ. pед. A. И. Tиxoнoвa, P. И. Xaшимoвa. — M. : Флинта : Иаука, 2008. — T. 1. — 840 с.
3. Пpыгoдзiч, M. P. Отоваскладанне y бепapycкaй мoве / M. P. Пpыгoдзiч. — MrncR : БДУ, 2000. — 227 с.
4. Ляшчынская, В. A. Cлoвa y паэзп Янкi Купалы / В. A. Ляшчынская ; навук. pэд. A. I. Падлужны. — MmcR : Бел. навука, 2004. — 272 с.
5. Tлyмaчaльны cлoyнiк белapycкaй мoвы : y S т. / AH БCCP, Iн-г мoвaзнaycтвa iмя Якуба Кoлaca. — MmcR : Гал. pэд. Белapyc. Caв. Энцыклапедьп, 1977-1984. — T. 1 : A-В. — 608 с.
6. Tлyмaчaльны cлoyнiк белapycкaй лiтapaтypнaй мoвы: бoльш за 6S 000 raoy / пад pэд. M. P. Cyднiкa, M. И. KpbiyRo. — 2-е выд. — Miнcк : БелЭн, 1999. — 784 с.
7. Tлyмaчaльны raoymR белapycкaй мoвы : y S т. / AH БCCP, !н-т мoвaзнaycтвa iмя Якуба Кoлaca. — Шнск : Гал. pэд. Бе^ус. Caв. Энцыклапедьп, 1977-1984. — T. S. — Кн. 2 : У-Я. — 608 с.
8. Загадю / ИЛИ Бeлapyci, !н-т мacгaцгвaзнaycгвa, эгнaгpaфii i фaльклopy ; склад. M. Я. ^^блат, A. I. Typcxi; pэд. гoмa A. C. Фядociк. — 2-е выд., выда. i дaпpaц. — Mmcx : Бел. навука, 2004. — 363 с.
9. ^bmeyri / уклад. тэкстэу, уступ. apг. i камент. I. К. Цшчаню ; pэдкaл.: A. C. Фядociк (гал. pэд.) ; AH БCCP, !н-т мacгaцгвaзнaycгвa, эгнaгpaфii i фaльклopy. — MmcR : Иавука i тэxнiкa, 1989. — 432 с.
10. Peфopмaтcкий, A. A. Пoвгopы ^дупликации) / A. A. Peфopмaгcкий // Введение в языюзведение /
A. A. Peфopмaтcкий. — M. : Acпeкг Пpecc, 1996. — C. 287-289.
11. Изoтoв, В. П. Пapaмeгpы oпиcaния системы cпocoбoв pyccRoro cлoвooбpaзoвaния : мoнoгpaфия /
B. П. Изoгoв. — Opeл, 1998. — 149 с.
12. ^ючизва, О. Ю. Peдyпликaция в аспекте языкoвoй гипoлoгии / О. Ю. Кpючкoвa // Вoпpocы языюззнания. — 2000. — № 4. — C. 82.
13. Зapипoвa, A. M. Функция peдyпликaции в paccкaзax Oмepa Ceйфeддинa / A. M. Зapипoвa // Вестник Чeлябинcкoгo гocyдapcтвeннoгo yнивepcигeгa. — 2015. — № 27 (382). — Филoлoгичecкиe науки. — Вып. 98. — C. 81-84.
14. Mixнeвiч, A. Я. Pэдyплiкaцыя / A. Я. Mixнeвiч // Бeлapycкaя энцыклапедыя : у 18 т. — M^Œ : БелЭн, 2001. — T. 13: ^амие — Pэлaкciн / pэдкaл.: Г. П. Пэшюэу [i шш.] — C. 554.
15. ^лас, Я. Збop твopay: у 14 т. / Якуб ^лас. — Mmra : Macг. лiг., 1972-1978. — T. S : Aпaвядaннi пacлякacтpычшцкaгa œpbM^ i "Кaзкi жыцця". — 1973. — 631 с.
16. Гiлeвiч, И. C. Збop trapay / Иш Гiлeвiч. — T. 4 : Campa i гyмap 1948-2003. — Miнcк : Maw. лiг., 2003. — 334 с.
17. Зapэцкi, M. Cцeжкi-дapoжкi: paмaн / MixacB Зapэцкi; пpaдм. M. My^m^a^ — Miнcк : MaCT. лiг., 1998. — 3S1 с.
18. Пэльчэусю, A. Выбp. тв. : y 2-x т. / ArecB Пэльчзусю. — Miнcк : Maw. лiг., 1980. — T. 1 : Aпaвядaннi i ашвесць. — 334 с.
19. Бpыль, Я. Зб. тв. : у S т. / Янка Бpыль. — Miнcк : Macг. тт., 1979-1981. — T. 1 : Aпaвядaннi. — 1979. — S11 с.
20. Кoлac, Я. Збop raopay : у 14 т. / Якуб ^лас. — Mmra : Macг. лiг., 1974. — T. 6 : Паэмы «Швая зямля» i «Cымoн-мyзыкa». — 1974. — 624 с.
21. Cacкaвeц, A. Дзяучынкэ а-ля Mipэй...: маленькая ашвесцв / Aлa Cacкaвeц // Пoлымя. — 201б. — № 9. — C. 97-110.
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУК1
161
22. Шамякн, I. Палеская мадонна : у 3 т. / I. Шамякш — Мшск : Маст. лт., 1992. — Т. 3 : Вазьму твой боль : раман ; Драма : аповесць; Аксана : апавяданне. — 462 с.
23. Брыль, Я. Зб. тв. : у 5 т. / Янка Брыль. — Мшск : Маст. лт., 1979-1981. — Т. 3 : Птушю i гнёзды : раман; Гранща : раздзелы з рамана ; нарысы. — 1980. — 528 с.
24. Мележ, I. Зб. тв. : у 10 т. / 1ван Мележ ; АН БССР, 1н-т лгт-ры iмя Я. Купалы. — Мшск : Маст. лт., 1979-1985. — Т. 5 : Лкда на балоце: раман з "Палескай хронш". — 1981. — 415 с.
25. Сачанка, Б. Выбр. тв. : у 3 т. / Барыс Сачанка. — Мшск : Маст. лт., 1993-1994. — Т. 2 : Вялт лес : раман у 3 кн. Кн. 3 : Апавяданш. — 1994. — 542 с.
26. Навуменка, I. Збор творау : у 6 т. / 1ван Навуменка. — Мшск : Маст. лт., 1983. — Т. 5 : Сорак трэщ : раман ; Птушю мiж маланак : драма у трох актах ; апавяданш. — 527 с.
27. Зэкау, А. М. Тары-бары: лггаратурныя пароды / Анатоль Зэкау. — Мшск : выд-ва "Чатыры чвэрцi", 2015. — 158 с.
28. Гарэцю, М. Творы: апавяданнi, аповесцi / М. Гарэцю ; уклад. Т. Голуб ; прадм. М. Кенью. — Мшск : Маст. лп\; 1995: — 446 с.
29. Сачанка, Б. Выбр. тв.: у 3 т. / Барыс Сачанка. — Мшск: Маст. лт., 1993-1994. — Т. 1 : Вялт лес: раман у 3 кн. Кн. 1 i 2. — 1993. — 590 с.
30. Вярцшсю, А. Хлочык глядзщь...: выбр. вершы i паэмы / Анатоль Вярцшсю. — Мшск: Маст. лт., 1992. — 318 с., in.
31. Быкау, В. Зб. тв. : у 4 т. / Васшь Быкау. — Мшск : Маст. тт., 1980-1982. — Т. 4 : Аповесщ i апавяданш. — 1982. — 579 с.
32. Шах, С. Вулачка мая.: вянок санетау / Соф'я Шах // Полымя. — 2016. — № 9. — С. 111-117.
33. Зянько, У. Б. Спадчына маёй мащ: пест, загадю, казю, жартоун^1я апавяданнi / Уладзiмiр Зянько; уклад. В. Лщвгнка. — Мшск : Маст. шт., 1993. — 303 с.
34. Пальчэусю, А. Выбр. тв. : у 2-х т. / Алесь Пальчэусю. — Мгнск : Маст. лп\, 1980. — Т. 2 : Аповесцi. — 367 с.
35. Яшшчыц, Я. У шуме жытняга святла: верш^1, паэм^1 / Яугешя Янiшч^Iц. — М1нск : Маст. лп\, 1988. — 414 с.
36. Гiлевiч, Н. Наканаванае / Нiл Гiлевiч. — Мшск : Полымя, 1998. — 462 с.
Пастуту у рэдакцыю 22.02.17 E-mail: [email protected]
A. Solakhau
REDUPLICATION AS A WAY OF WORD-FORMATION IN THE MODERN BELARUS LANGUAGE
The article on the language of works of Belarusian literature and Belarusian folklore examines reduplication as a way of forming words, which consists in doubling the productive words or making basis, shows the productivity of this method in the system different parts of speech — adverbs, adjectives, impersonal predicative words, tenses, pronouns, particles, interjections; define word-formation types are specified derivational and lexical values of the words formed. The derivational formant of this method of word formation, the author considers the doubling, and the method relates to pure direct morphological methods.
Keywords: method of word formation, reduplication, derivational formant, doubling, word-formative meaning, lexical meaning.
