CC BY
70
ДАСЛЕДАВАННЕ СПОСАБАУ СЛОВАУТВАРЭННЯ У РУСК1М I БЕЛАРУСК1М МОВАЗНАУСТВЕ
© А. В. Солахау
Статья подготовлена в рамках реализации ФЦП «Русский язык» на 2016-2020 годы Минобрнауки РФ (соглашение № 16. Ш 16.25.0009 от 30.09.2016 г.)
Спосаб словаутварэння мовазнауцы адносяць да Цэальнай (нематэрыяльнай) комплекснай адзiнкi словаутваральнай сiстэмы мовы [Лукашанец 2013: 17-18]. Аднак да апош-няга часу лiнгвiстамi яшчэ не дадзена дакладнага азна-чэння гэтага тэрмша. Большасць даследчыкау рускага i беларускага словаутварэння сыходзяцца на думцы, што спосаб словаутварэння — гэта фармальная схема пабудовы вытворнага слова. А. I. Макееу, напрыклад, адзначае, што «способ словообразования — это общий характер (путь, прием) образования слов. Способ словообразования дает самый общий ответ на вопрос, как образуются слова. Способы словообразования определяются по словообразовательным средствам, по формантам. Можно сказать поэтому, что способы словообразования — это своеобразная функция средств словообразования: образование слов с помощью приставок (префиксов) дает приставочный, префиксальный способ (префиксация), образование слов с помощью суффиксов — суффиксальный способ (суффиксация) и т. п.» [Моисеев 1987: 24]. У «Слоушку лшгвктычных тэрмшау» П. У Сцяцко, М. Ф. Гулщкага, Л. А. Антанюк даецца лакашчнае, але тауталапчнае вызначэнне тэрмша: «спосабы словаутварэння — спосабы утварэння новых слоу з дапамогай тых щ шшых словаутваральных фармантау» [Сцяцко 1990: 136].
Больш падрабязнае азначэнне дадзенага тэрмша дае В. П. 1зотау, як1 л1чыць, што «способ словообразования — это операция создания производного слова, базирующаяся на общности форманта (поскольку речь идёт об операции создания слова вполне уместен термин "словообразовательный оператор"), словообразовательного направления (речь идёт об увеличении, уменьшении или сохранении производящей базы) и места прикрепления форманта (словообразовательного оператора)» [Изотов 1998: 9]. Аднак гэта азначэнне не зуйм карэктнае з прычыны выкарыстання не уласщвых лшгвктыцы тэрмшау.
Способы словообразования начали активно исследоваться в русском и белорусском языках с середины XX века. Однако до последнего времени нет однозначного определения этого термина. С последней четверти XX века в связи с широким изучением структурных особенностей окказиональных слов исследователями активно изучается проблема количественного состава способов, их систематизации и классификации, создания необходимой терминологии. Примеры из белорусского языка, которые приводятся в статье, дополняют представление о редких способах словообразования.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: способ словообразования, количественный состав способов, систематизация, классификация, терминология.
из
по г-. пп
гп из
из
по г-. пп
СЗ
С0Л0Х0В АЛЕКСЕЙ ВАСИЛЬЕВИЧ
кандидат филологических наук, доцент Мозырского государственного педагогического университета им. И. П. Шамякина (Мозырь, Беларусь)
E-mail: [email protected]
о
Г\|
о
гм
го
го
О! А
(К
го ^
и (V
о о
Навуковая клаофшацыя спосабау словау-тварэння упершыню дэталёва была разгледжана акадэм1кам В. У. Вшаградавым [Виноградов 1951] 1 удасканалена М. М. Шансшм [Шанский 1959]. Па-водле гэтых клас1ф1кацый, спосабы словаутварэння разглядаюцца лшгв1стам1 у двух аспектах — шыротм 1 вузшм. Спосабы словаутварэння у шырошм сэн-се — гэта прыёмы змянення утваральнага слова або словазлучэння (яго марфемнай будовы, гука-вога складу, лексiчнага значэння), у вышку яко-га узшкае (утвараецца) новая лекачная адзшка. Спосабау словаутварэння у шыроым сэнсе слова чатыры: марфалапчны, лекака-семантычны, лексжа-сштакачны 1 марфолага-сштакачны.
Спосабы словаутварэння у вузюм сэнсе — уласщвасць утворанага слова, якая вызначаецца характарам словаутваральнага фарманта, г. зн. коль-касцю 1 в1дам асноуных словаутваральных сродкау, што складаюць яго.
Скстэма словаутварэння, прапанаваная М. М. Шан-скiм, стала традыцыйнай 1 шырока выкарыстоуваецца пры выкладаннi рускай i беларускай моу у школах 1 ВНУ Але яна паказвае тольк асноуныя спосабы словаутварэння 1 не адлюстроувае усёй той 1х колькасщ, якой валодае мова.
Асноуныя спосабы словаутварэння разглядаюцца у акадэминых граматыках рускай [РГ 1980] 1 беларускай [БГ 1976] моу, дзе адзначаецца па 15 спосабау словаутварэння: 7 — чыстых 1 8 — змешаных. Акра-мя таго, спосабы словаутварэння падзяляюцца на дзве групы паводле колькасщ матывавальных асноу: тыя, як1я маюць адну матывавальную аснову, 1 тыя, як1я маюць больш за адну матывавальную аснову. Да спосабау словаутварэння, як1я маюць адну матывавальную аснову, адносяцца суфжсацыя, у т. л. нулявая, прэф1ксацыя, постфжсацыя, прэфжсальна-суфiксальны, прэфжсальна-постфжсальны, суф1ксальна-постф1ксальны спосабы, субстантыва-цыя прыметшкау 1 дзеепрыметшкау. Да спосабау словаутварэння, яюя маюць больш за адну матывавальную аснову, адносяцца складанне (або чы-стае складанне), суфшсальна-складаны спосаб, зрашчэнне, абрэв1яцыя, а таксама прэф1ксальна-суф1ксальна-постф1ксальны, прэфжсальна-складаны, прэфiксальна-суфiксальна-складаны спосабы 1 зрашчэнне у спалучэнш з суфжсацыяй. 1снуюць таксама з>явы, прамежкавыя пам1ж абрэв1яцыяй 1 складаннем (пионерлагер, Днепрогэс, Союзшелк) [РГ 1980: 138-139].
Гэтыя спосабы словаутварэння неаднаразова станав1л1ся прадметам спецыяльных даследаванняу Кампазiцыя, напрыклад, у розных аспектах вы-вучалася 1 расшск1м1 [Брысина 1954; Василевская 1962; Вялкина 1965; Ряшенцев 1976; Грицкевич 1999 1 шш.], 1 беларуск1м1 даследчыкам1 [Гнеука 1963; Ашчэнка 1980; Лукашанец 1995; Прыгодз1ч
2000 i iнш.]. Так, М. Р. Прыгодзiч у манаграфii «Словаскладанне у беларускай мове», якая стала асновай яго доктарскай дысертацьп «Словаскла-данне у псторыи беларускай мовы», на багатым фактычным матэрыяле са старабеларусых тэкстау i дадзеных сучаснай беларускай мовы правёу астэматызаванае атсанне дванаццащ структурных тыпау складаных слоу беларускай мовы, вызначыу ступень прадуктыунасщ словаутваральных тыпау 1 мадэлей кампазггау, даследавау працэс узаемадзе-яння кшжна-л1таратурнага 1 народна-размоунага кампанентау у складзе слоу-кампазтау паказаушы словаскладанне як адзш з найбольш прадуктыуных спосабау словаутварэння у псторыи развщця бела-рускай мовы.
Шырокае вывучэнне структурных асабл1васцей аказ1янальных слоу у апошняй чвэрщ ХХ в. не магло не адбщца на разглядзе спосабау словаутварэння, у прыватнасщ 1х колькаснага складу. Н. А. Янка-Трынщкая падкрэсл1вала, што «окказиональное словообразование представляет собой специфическую словообразовательную подсистему не потому, что оно порождает слова лексически необычные, а потому, что помимо отдельных слов с необычной структурой оно располагает целым рядом образцов и способов, используемых исключительно для создания окказионализмов» [Янко-Триницкая 2001: 466]. Розныиш даследчыкамi выяуляюцца 1 атсваюцца невядомыя да таго часу навуцы спосабы словаутварэння [Ханпира 1966; Янко-Триницкая 1975а; 1975б; 2001; Моисеев 1975; Журавлёв 1982; Янцен 1982; Намитокова 1986; Земская 1992]. У сувяз1 з гэтым узшкае неабходнасць 1х навуковай астэматызацып 1 клаафжацыь
Остэматызацыю чыстых спосабау словаутварэння на базе слова 1 на базе словаутварэння з ул1кам апошшх на той час даследаванняу зрабЫ Н. С. Зарыцк 1 Л. Г. Мухаметава [Зарицкий 1990].
I. С. Улуханау у 1996 г. упершыню у русюм мовазнаустве атсау 1 астэматызавау 79 рэал1за-ваных узуальна або аказiянальна спосабау ру-скага словаутварэння, вылучыушы 26 узуальных 1 53 аказ1янальныя спосабы словаутварэння [Улуханов 1996]. У працы аутар пераканауча паказау астэму спосабау рускага словаутварэння 1 склад словаутваральных фармантау, магчымасщ 1х папаунення 1 1х семантыку. Пазней даследчык дапоушу сваю працу паказчыкам неалапзмау i аказiяналiзмау i паказчыкам спосабау словау-тварэння [Улуханов 2008].
У 1998 г. В. П. 1зотау зраб1у атсанне астэмы 160 спосабау словаутварэння рускай мовы на ас-нове пящ параметрау: нязмешанасщ/змешанасщ, узуальнасцi/аказiянальнасцi, узроуневасщ, сштагматычнасщ/неагматычнасщ, верагоднасщ [Изотов 1998]. Ён прыйшоу да вываду, што
традыцыйны падзел спосабау словаутварэння на марфалапчныя i немарфалапчныя «не вполне отражает сущность вещей, так как словообразовательные процессы связаны со всеми уровня языковой культуры» [Изотов 1998: 3].
У гэтых працах паняцце "спосаб, фармат якога складаецца з двух (трох, чатырох, пящ) словаутваральных сродкау" не зуам дакладна, на нашу думку, перадае тэрмш "двойной способ", бо у ташм выпадку ствараецца уражанне, што "двойной способ" — гэта сума двух спосабау. Адзшочным1, двайным1, трайным1, чацвярнымi, пяцярнымi могуць быць фарманты, у склад якiх уваходзяць асобныя словаутваральныя сродкi, а не спосабы словаутварэння. У беларускай мове для такога тэрмша найбольш падыходзщь словазлучэнне "двух-сродкавы спосаб", а таксама "аднасродкавы спосаб", "трохсродкавы спосаб", "чатырохсродкавы спосаб", "пяцiсродкавы спосаб".
1ншы раз для абазначэння аднаго i таго ж спосабу у руастыцы выкарыстоуваюцца розныя тэрмiны. Аутар артыкула прапанавау замянiць двухслоуную назву "междусловное наложение" (тэрмiн Янка-Трынiцкай) i "междусловное наложение" (тэрмiн I. С. Улуханава) аднаслоуным тэрмiнам "iмпазiцыя" (рус. импозиция) [Солахау 2013], як i будзе выкарыстоувацца намi нiжэй.
Сктэмы спосабау словаутварэння, прапана-ваныя рознымi даследчыкамi, прыводзяць да не-каторай тэрмшалапчнай блытанiны пры апiсаннi утварэння канкрэтных лексiчных адзiнак. Так, у працах даследчыкау шырока ужываецца назва спосабу "кантамшацыя", якой шшы раз называюцца розныя спосабы словаутварэння. ВЦавочна, што узятыя намi з адной дысертацыйнай працы аказiяналiзмы прихватизация (прихватить + приватизация) i про-хвостизация (прохвост + приватизация), аднесеныя яе аутарам да кантамiнацыi, утвораны не адным i тым жа спосабам.
Пры апiсаннi словаутваральнай астэмы рускай мовы даследчыкi не заусёды карэктныя у адборы фактычнага матэрыялу, якi iншы раз адлюстроувае словаутваральную сiстэму беларускай мовы, а у рускай ён з'яуляецца запазычаннем. Так, запазы-чаны з беларускай мовы дзеяслоу шпацыраваць 'хадзщь на свежым паветры, адпачываючы; пра-гульвацца. // Хадзiць не спяшаючыся, узад i уперад' [ТСБМ 1984] В. П. 1зотау выдае як паукальку з ня-мецкай мовы: «4(57). Полукалькирование. "День-денской в тенёчке огинается или по селу шпациру-ет" (А. Петрашкевич). В этом случае в немецком слове spazieren заимствуется корень, а суффикс переводится на русский язык» [Изотов 1998: 26]. Беспадстаунасць такога вываду тлумачыцца вы-карыстаннем у якасщ iлюстрацыi цытаты з п'есы беларускага драматурга А. Петрашкевiча. Таму
у рускай мове дзеяслоу шпацыраваць трэба раз-глядаць як запазычанне з беларускай мовы у вынiку перакладу лiтаратурнага твора з беларускай мовы на рускую.
Атсваючы спосаб рэгенерацыi, В. П. 1зотау выкарыстоувае у якасцi ^юстрацьп прыклад з камедыi «Таблетка пад язык» вядомага беларускага драматурга А. Макаёнка: «18(34). Регенерация (выделение из состава фразеологизма компонента, приобретающего значение всего фразеологизма). "Владимир Андреевич! Моя печать на месте, подпись — тут же. Остаётся подписать вам, нежно, как поцелуй, приставить печать и — концы" (А. Макаё-нок). Значение передаётся от фразеологизма "концы в воду"» [Изотов 1998: 22]. Параунаем пераклад з арыгшалам: «Ск ар о мны. Уладзiмiр Андрэевiч! Дагавор гатовы. Мая пячатка на месцы. Подтс тут жа. Засталося вам падтсаць i далшатна, як пацалу-нак, прытулщь сваю пячатку. I канцы» [Макаёнак 1980: 23]. Значыць, прыведзены В. П. 1зотавым прыклад — запазычанне з беларускай мовы.
Не пазбег падобных памылак 1 С. I. Улуханау. 1люструючы спосаб дэпрэфжсацып + дэсуфжсацып, ён прыводзщь у якасщ прыкладу шдывЦуальна-аутарсы дзеяслоу таго ж А. Макаёнка — прыкаяць: «— А то мы ходим как неприкаянные... — Как бы я вас прикаял» [Улуханов 1996: 89]. В. П. 1зотау, услед за С. I. Улуханавым, карыстаецца кюстрацыяй з гэтай жа п'есы: «30(87). Депрефиксация + де-суфиксация. "Подружка. А то ходим как неприкаянные. Дед Цибулька. Ах вы ласточки! Ах вы синички-перепёлочки! Вернуть бы мне молодость. Как бы я вас прикаял!" (А. Макаёнок)» [1зотау, 1998; с. 30]. У арыгшале камедый А. Макаёнка «Таблетку пад язык» чытаем: «Дзяучына. А то ходзш як непрыкаяныя. Дзед Цыбулька. Ах вы, ластавачкИ Ах вы, сшчк^перапёлачкИ Вярнуць бы мне мала-досць... О-о-о!.. Як бы я вас прыкаяу!» [Макаёнак 1980: 11-12]. Таму у рускай мове дзеяслоу прикаял трэба разглядаць як запазычанне з беларускай мовы, дзе ён сапрауды утварыуся спосабам дэпрэфжсацый + дэсуфжсащй.
Не шакш, як запазычанне з беларускай мовы, трэба разглядаць ! назоушк нацдемовщина, ужы-ты беларусюм шсьменшкам В. Быкавым у адным са сва!х выступленняу на рускай мове ! вы-карыстаны I. С. Улуханавым у якасщ прыкладу для ^юстрацый аднаго са спосабау словаутварэння: «8(28) усечение + сложение + суффиксация: В. Быков. К давнему пренебрежению национальным языком прибавилось всеобщее чувство страха и опасения быть причисленным к национальной демократии — "нацдемовщине" (Дружба народов. 1988, № 6)» [Улуханов 1996: 69].
Як паказваюць даследаванш, беларусюя мастацюя тэксты даюць багацейшы матэрыял для выяулення
Ol
со н
и го
го со о X
а
го
Ol
иэ
а к
m а го со н
го со
о ^
»1 го иэ го и о с
си
го со го
Ol
го
го
X
га ^
О
od
о
гм
о
гм
го
го
О!
а
(К
го ^
и О!
о о
пакуль што не атсаных спосабау словаутварэння [Солахау 2008; 2009; 2010; 2012; 2013; 2014 1 шш.].
Пакажам найбольш адметныя спосабы словаутварэння, выяуленыя нам1 у сучасных беларусюх мастацшх тэкстах:
а) дэсловаскладанне — спосаб, у вышку якога адбываецца раз'яднанне кампазиа, што утварыуся словаскладаннем, на два самастойныя словы: За маучаннем, горкiмi садам^ / Што аслеплi у соченным пяску, / Ахвяруеш, вечна маладая, / Дш — дранько, а ноны — майсюку (Л. Дранько-Майсюк). З прозвшча паэта Дранько-Майсюк вылучаны два агульныя назоунш дранько 1 майсюк, семантыка яшх падказваецца не тольк каранёвай марфемай у пер-шым слове 1 памяншальна-ласкальным суф1ксам — у другiм, але i iх гукавым складам: выбухны [д] 1 в1брант [р] сведчаць пра рэзкасць у паводзшах лiрычнага героя, пра яго неспакойны характар, санорныя [м], [й] нагадваюць пра яго лагоднасць, дал1катнасць, мяккасць. Так1м чынам, адна 1 тая ж асоба раздвойваецца у залежнасщ ад часу сутак, набываючы розныя части аднаго 1 таго ж састаунога прозвшча як асобныя намшацыи;
б) дэсуфшсацыя + 1мпазщыя — скара-чэнне суфiкса i злучэнне асноу пры дапамозе агульнага фанемнага адрэзка, напрыклад, мглна (iмгл/iст/ы + глша): Глша— «мглша»: яна спщь у iмглiстай глыбш i снщь свае запаветныя «<маглiвасцi» (А. Разанау);
в) анаграма + 1мпаз1цыя — адвольная перастаноука гукау у адной утваральнай аснове, якая супадае з другой. У слове глыбЫя адбылася перастаноука 2-га, 3-га, 4-га 1 5-га гукау, якя супал1 з асновай прыметшка гiблы. Што гэта менавиа так, пацвярджае значэнне шдывЦуальна-аутарскага слова г1блыня, у як1м сумясцшся значэнш двух утва-ральных асноу — пблая глыбшя': Багна абагульняе ваду i сушу, i хто угадае, якая у яе глыбЫя, якая у яе «<г1блыня» (А. Разанау);
г) субстантывацыя + плюрал1зацыя + слова-складанне — пераход выкл1чшкау у назоушш, на-данне 1м формы множнага л1ку 1 складанне: охьквоы 'плач, лямант': Зранку лямант, / Ох1-квох1: / Мама, мама, / Дзе панчох^ / Чаравiчкi, / Сумка дзе? (А. Дзеружынсш);
д) рэдуплшацыя + аферэз1с + 1мпазщыя — злучэнне двух слоу у адно, у яшм першы кампанент паутораны, а у друпм скарочаны пачатак, а канец злучаны з пауторам першага кампанента, пры гэтым захоуваюцца абодва злучаныя словы, але пэуны фа-немны адрэзак новага слова належыць адначасова абедзвюм матывавальным часткам: дз1ньдз1ньдз1нн1к 'гадзшшк': Мой гадзЫшк / Дзшьдзшьдзшшк, / Зазвшщь ён / Дзшь-дзшь-дзшь / Значыць, / Сем якраз гадзЫ... [19, с. 69]; Пройдзе урок / ЗвЫщь званок, / Наш званок / Не абiбок) не прастць, /
Як i гадзЫшк, / Мой руплiвы / Дзшьдзшьдзшшк (А. Дзеружынсю) (< дзЫь + дзЫь + дзЫь + /га/ дзЫшк);
е) аферэз^ + складанне + субстантыва-
цыя — скарачэнне пачатковага немарфемнага сегмента адной утваральнай асновы 1 далучэнне яе да другой асновы з пераходам утварэння у лекака-граматычны клас субстантывау. Пры утварэнш аказ1янал1зма тамтэйшае 'тое, што знаходзщца у тым месцы, што з'яуляецца шшым, не тутэйшым' у прыметшку тутэйшы выдалены пачатковы склад ту-, месца якога заняло прыслоуе там (< там + / ту/тэйшы): Метафара — транскрыпцыя: яна перадае на «<тутэйшай» мове «тамтэйшае» (А. Разанау); Твор — таксама нараджаецца, твор — таксама праходзщь свой шкубацыйны перыяд, увiдавочнiваючы сабой невiдавочнае, тамтэйшае, захаванае (А. Разанау);
ж) апакопа + рэтраскрыпцыя (змяненне парадку слоу на адваротны) + суфжсацыя — спосаб, ужыты пры утварэнш шдывЦуальна-аутарскага дзеяслова габаць паглынацца багнай': аснова утваральнага слова багна скарочана на адзш гук — [н], у ёй адбылася перастаноука гукау у ад-варотным парадку 1 да змененай асновы далучаны суф1кс (< б3а2г1/н/(а) + -а(ць)): Багна багатая тым, што ёй аддае наваколле, Iусё, што яна аддае, «<габае» нагбом (А. Разанау);
1) аферэз^ + рэтраскрыпцыя (змяненне парадку слоу на адваротны) + 1мпазщыя — спосаб, выкарыстаны пры утварэнш шдывЦуальна-аутарскага назоушка габшеты глыбшы багны': у асновах двух утваральных слоу скарочаны ад-паведна канцавы i пачатковы сегменты: у слове багна — [н], а у слове кабiнеты — [к]; у скароча-най аснове слова баг/н/а адбылася перастаноука гукау у адваротным парадку, два апошшя з як1х супал1 з першым1 гукам1 другой утваральнай ас-новы /к/абЫеты (< б3а2г1/н/(а) + /к/абЫет(ы)): У багне, бы у лазт-бат, бавяць свой час пагансия багх-нячысцт, i агонь апраметнай грэе яе «габшеты» (А. Разанау);
к) 1мпазщыя + суфшсацыя + постфшса-цыя — злучэнне асноу двух слоу пры дапамозе агульнага фанемнага адрэзка 1 далучэнне да ¡х суфжса 1 постф1кса. Так1м спосабам утвораны аказгянальны дзеяслоу таустолщца: асновы прыметшка тоусты i назоунiка стол злучыл^я праз агульны фанем-ны адрэзак ст 1 далуч^1л1 суф1кс 1 постф1кс -цца (тоуст(ы) + стол + 4- + -цца): Стол сталы, стол самастойны, столустойл1вы г сяродуслонау, зэдлкау i крэслау «таустолщца», тбы слон (А. Разанау);
л) дэсуфшсацыя + аферэзк + складанне — скарачэнне суф1кса адной асновы 1 немарфемнага сегмента — другой 1 1х злучэнне у адно слова. Напрыклад, шдыв1дуальна-аутарск1 дзеяслоу рупшацца
утвораны складаннем асновы прыслоуя руплiва, у якой выдалены суф1ксы лв- ! -а-, i асновы дзеяс-лова спяшацца, дзе адбылося скарачэнне пачатковых гукау [с'п'а] у (< руп^ва/ + /спя/шацца): Па муры рупшаюцца мурашы (А. Разанау);
м) дэсуфжсацыя + аферэз1с + 1мпазщыя — скарачэнне суфiкса адной асновы ! немарфемнага сегмента — другой з накладаннем 1х адна на другую пры дапамозе агульнага фанемнага адрэзка. Гэтым спосабам утвораны тдыв^уальна-аутарсю неалапзм нудзень (< нуд/н/(ы) + /б/удзень): Будзень — падзея, свята — з'ява, будзень — агледзты, свята — сватан-не, будзень распачынае, свята вянчае, будзень — жан1х, свята — нявеста, будзень — «нудзень», свята — вяселле (А. Разанау);
н) дэсуфжсацыя + дэпрэфшсацыя + 1мпазь цыя — скарачэнне суфжса адной асновы ! прыстауы — другой ! злучэнне асноу пры дапамозе агульнага фанемнага адрэзка. Так утвораны аказ!янал!зм цудзея (< цуд/оун/ы + /па/дзея): Калi дзiда — удзел мужчыны, то кудзеля — жанчыны, ^ прадучы кудзелю, жанчына, услухоуваючыся у гуд-зенне верацяна, перажывае усе згiбы, змены, падзе^ «цудзе» свайго жыцця i прадзе сваю «дзелю» — «долю» (А. Разанау);
п) аферэз1с + дэпрэфшсацыя + дэпостфш-сацыя + дэсуфжсацыя + 1мпаз1цыя. Ы утвораны шдывЦуальна-аутарсш назоушкрона 'карона, якая уроньваецца са скроняу караля' (/ка/рона + /у/ ронь/ва/(ц)/ца/): Усе падкопы, падшэпты, падсощ падкрок^ с^роуваючыся на караля, маюць на мэце карону, i калi карона спадае-уроньваецца са скроняу караля, гэтая «рона» крывавая рана для караля, а часам i для краЫы (А. Разанау).
Таюм чынам, спосабы словаутварэння у руссюм ! беларусюм мовазнаустве пачалi актыуна дасле-давацца з сярэдзшы ХХ ст. Аднак да апошняга часу няма адназначнага азначэння гэтага тэрмша. З апошняй чвэрц1 ХХ ст. у сувяз! з шырок1м выву-чэннем структурных асаблiвасцей аказiянальных слоу даследчыкамi актыуна вывучаецца праблема колькаснага складу спосабау, 1х сктэматызацых, класiфiкацыi, стварэння неабходнай тэрмiналогii.
Прыклады з беларускай мовы, якя прыводзяцца у артыкуле, дапауняюць агульнае уяуленне аб рэдшх спосабах словаутварэння.
ЛИТЕРАТУРА
Ашчэнка У. В. Складаныя словы у мове Скарыны // Бе-
ларус. мова. Мшск, 1980. Вып. 7. Беларуская граматыка: у 2 ч. Ч. 1. Мшск, 1985. Брысина В. М. Сложные прилагательные в современном русском литературном языке: автореф. дис. ... канд. филол. наук. Саратов, 1954.
Василевская Е. А. Словосложение в русском языке (очерки и наблюдения). М., 1962.
Виноградов В. В. Вопросы современного русского словообразования в свете трудов И. В. Сталина по языкознанию // Русский язык в школе. 1951. № 2.
Вялкина А. В. Сложные слова в древнерусском языке (на материале письменных памятников Х!-ХГУ вв.): автореф. дис. ... канд. филол. наук. М., 1965.
Гнеука В. Т. Складаныя прыметнт у сучаснай беларускай лптаратурнай мове. Мшск, 1963.
Грицкевич Ю. Н. Сложные слова в псковских говорах: автореф. дис. ... канд. филол. наук. СПб., 1999.
Журавлёв А. Ф. Технические возможности русского языка в области предметной номинации // Способы номинации в современном русском языке. М., 1982.
Зарицкий Н. С., Мухаметова А. Г. Система способов образования номинативных единиц в русском языке // Русское языкознание. Вып. 20. Киев, 1990.
Земская Е. А. Словообразование как деятельность. М., 1992.
Изотов В. П. Параметры описания системы способов русского словообразования. Орел, 1998.
Аукашанец А. А. Праблемы сучаснага беларускага словаутварэння. Мшск, 2013.
Аукашанец А. А. Складанаскарочаныя словы у астэме беларускага словаутварэння // Весшк БДУ. Сер. 4. 1995. № 2.
Макаёнак А. Выбраныя творы: у 2 т. Мшск, 1980. Т. 2.
Моисеев А. И. О так называемом «обратном словообразовании» // Актуальные проблемы русского словообразования. Ташкент, 1975.
Моисеев А. И. Основные вопросы словообразования в современном русском литературном языке. Л., 1987.
Намитокова Р. Ю. Авторские неологизмы: словообразовательный аспект. Ростов-на-Дону, 1986.
Намитокова Р. Ю. Способы собственно окказионального словообразования // Актуальные проблемы русского языкознания. Самарканд, 1987.
Прыгодзiч М. Р. Словаскладанне у беларускай мове. Мшск, 2000.
Русская грамматика: в 2 т. М., 1980. Т. 1.
Ряшенцев К. А. Сложные слова и их компоненты в современном русском языке. Орджоникидзе, 1976.
Слоушк беларускай мовы. Мшск, 2012.
Солахау А. В. ¡ндыв^уальна-аутарсия неалапзмы з агуль-най фанемнай часткай утваральных асноу у мове сучаснай беларускай лптаратуры // Весшк Мазыр-скага дзяржаунага унiверсiтэта 1мя I. П. Шамякша. 2013. № 4.
Солахау А. В. Чыстыя спосабы словаутварэння у мове сучаснай беларускай мастацкай лптаратуры // Мова i культура: науковий журнал. Кшв: Видавничий д1м Дмитра Бураго, 2012. Вип. 15. Т. III (157).
Солахау А. В. Немарфемнае скарачэнне як спосаб словаутварэння у беларускай мове // Скарына i наш час: у 2 ч. Гомель, 2008. Ч. 2.
Солахау А. В. Рэдшя спосабы словаутварэння у мове творау Алеся Разанава // Беларуская мова i лма-ратура у славянсюм этнакультурным кантэксце. Вщебск, 2010.
О!
со н и
го
го со о X
и ^
а
го ^
О!
иэ
и а
к
т а го со н
го со
о ^
и >5У
го иэ го и о с и
си
го со го
О! ^
и го =1
го
X
га ^
О
оа
о
Г\|
LD
О
ГМ
го
го
Ol A
(К
го ^
(LI
о о
Солахау А. В. Спосабы словаутварэння з агульнай фа-немнай часткай утваральных асноу у мове сучаснай беларускай лiтаратуры // Роднае слова. 2014. № 4.
Солахау А. В. Спосабы утварэння шдыв^уальна-аутар-сшх неалапзмау у мове творау I. П. Шамякша // Мгжнародныя Шамякшсюя чытанш «Шсьмен-н1к — Асоба — Час». Мазыр: УА МДПУ 1мя 1.П. Шамякша, 2009.
Сцяцко П. У. Слоунж лшгвктычных тэрмшау. Мшск, 1990.
Тлумачальны слоушк беларускай мовы: у 5 т. Мшск, 1977-1984. Т. 5. Кн. 5.
Улуханов И. С. Единицы словообразовательной системы русского языка и их лексическая реализация. М., 1996.
Улуханов И. С. Единицы словообразовательной системы русского языка и их лексическая реализация. М., 2008.
Ханпира Эр. Об окказиональном слове и окказиональном словообразовании // Развитие словообразования современного русского языка. М., 1966.
Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию и лексикологии. М., 1959.
Янко-Триницкая Н. А. Междусловное наложение // Развитие современного русского языка 1972: Словообразование. Членимость слова. М., 1975 (а).
Янко-Триницкая Н. А. Продуктивные способы и образцы окказионального образования // Актуальные проблемы русского словообразования. Ташкент, 1975 (б).
Янко-Триницкая Н. А. К системности русского словообразования // Научые доклады высшей школы. Филологические науки. 1976. № 3.
Янко-Триницкая Н. А. Словообразование в современном русском языке. М.: Индрик, 2001.
Янцен В. К. Регенерация как способ образования новых слов на базе фразеологизмов // Словообразование и номинативная деривация в славянских языках. Гродно, 1982.
REFERENCES
Anichjenka U. V. Skladanyja slovy y move Skaryny // Belarus. mova. Minsk: BDU, 1980. Vol. 7. P. 3-9.
Belaruskaja gramatyka: u 2 ch. Vol. 1. Minsk: Navuka i tjehnika, 1985. 431 p.
Brysina V M. Slozhnye prilagatel'nye v sovremennom russkom literaturnom jazyke: avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Saratov, 1954. 16 p.
Vasilevskaja E. A. Slovoslozhenie v russkom jazyke (ocherki i nabljudenija). Moscow: Uchpedgiz, 1962. 132 p.
Vinogradov V. V. Voprosy sovremennogo russkogo slovo-obrazovanija v svete trudov I. V. Stalina po jazykoznaniju. Russky jazyk v shkole. 1951. № 2. P. 1-10.
Vjalkina L. V Slozhnye slova v drevnerusskom jazyke (na materiale pis'mennyh pamjatnikov XI-XIV vv.): avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Moscow, 1965. 25 p.
Gneyka V. T. Skladanyja prymetniki y suchasnaj belarus-kaj litaraturnaj move. Minsk: Dzjarzhkamvyd BSSR, 1963. 76 p.
Grickevich Ju. N. Slozhnye slova v pskovskih govorah: avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. Sankt-Peterburg, 1999. 19 p.
Zhuravljov A.F. Tehnicheskie vozmozhnosti russkogo jazyka v oblasti predmetnoj nominacii. Sposoby nominacii v sovremennom russkom jazyke. Moscow, 1982. P. 45-108.
Zarickij N. S., Muhametova L. G. Sistema sposobov obra-zovanij a nominativnyh edinic v russkom j azyke. Russkoe jazykoznanie. Vol. 20. Kiev: Lybid', 1990. P. 50-56.
Zemskaja E. A. Slovoobrazovanie kak dejatel'nost'. Moscow: Nauka, 1992. 221 p.
Izotov V. P. Parametry opisanija sistemy sposobov russkogo slovoobrazovanija. Orel, 1998. 149 p.
Lukashanec A. A. Prablemy suchasnaga belaruskaga slovay-tvarjennja. Minsk: Belarus. Navuka, 2013. 315 p.
Lukashanec A. A. Skladanaskarochanyja slovy y sistjeme belaruskaga slovaytvarjennja. VesnikBDU. Ser. 4. 1995. № 2. P. 26-30.
Makajonak A. Vybranyja tvory: u 2 t. Minsk: Mast. lit., 1980. T. 2. 374 p.
Moiseev A. I. O tak nazyvaemom «obratnom slovoobrazo-vanii». Aktual'nyeproblemy russkogo slovoobrazovanija. Tashkent, 1975. P. 24-30.
Moiseev A. I. Osnovnye voprosy slovoobrazovanija v sovremennom russkom literaturnom jazyke. Leningrad: Izd-vo LGU, 1987. 206 p.
Namitokova R. Ju. Avtorskie neologizmy: slovoobrazo-vatel'nyj aspekt. Rostov-na-Donu, 1986. 156 p.
Namitokova R. Ju. Sposoby sobstvenno okkazional'nogo slovoobrazovanija. Aktual'nye problemy russkogo jazyko-znanija. Samarkand, 1987. P. 259-262.
Prygodzich M. R. Slovaskladanne y belaruskaj move. Minsk: BDU, 2000. 227 p.
Russkaja grammatika: v 2 t. Vol. 1. Moscow: Nauka, 1980. 783 p.
Rjashencev K. L. Slozhnye slova i ih komponenty v sovremennom russkom jazyke. Ordzhonikidze, 1976. 285 p.
Sloynik belaruskaj movy. Minsk: Belarus. navuka, 2012. 916 p.
Solahay A. V. Indyvidual'na-aytarskija nealagizmy z agul'naj fanemnaj chastkaj utvaral'nyh asnoy u move suchasnaj belaruskaj litaratury. VesnikMazyrskaga dzjarzhaynaga yniversitjeta imja I. P. Shamjakina. 2013. № 4. P. 155-159.
Solahay A. V. Chystyja sposaby slovaytvarjennja y move suchasnaj belaruskaj mastackaj litaratury. Mova i kul'tura: naukovij zhurnal. Kiiv: Vidavnichij dim Dmitra Burago, 2012. Vip. 15. T. Ill (157). P. 200-206.
Solahay A. V. Nemarfemnae skarachjenne jak sposab slovaytvarjennja y belaruskaj move. Skaryna i nash chas: u 2 ch. Vol. 2. Gomel': GDU imja F. Skaryny, 2008. P. 38-42.
Solahay A. V Rjedkija sposaby slovaytvarjennja y move tvoray Alesja Razanava. Belaruskaja mova i litaratura y slavjanskim jetnakul'turnym kantjeksce. Vicebsk: UA VDU imja P. M. Mashjerava, 2010. P. 132-135.
Solahay A. V. Sposaby slovaytvarjennja z agul'naj fanemnaj chastkaj utvaral'nyh asnoy u move suchasnaj belaruskaj litaratury. Rodnae slova. 2014. № 4. P. 23-25.
Solahay A. V. Sposaby ytvarjennja indyvidual'na-aytarskih nealagizmay u move tvoray I. P. Shamjakina. Mizhna-rodnyja Shamjakinskija chytanni «Pis'mennik—Asoba — Chas». Mazyr: UA MDPU imja I. P. Shamjakina, 2009. P. 214-217.
Scjacko P. U. Sloynik lingvistychnyh tjerminay. Minsk: Vysh. shk., 1990. 222 p.
Tlumachal'ny sloynik belaruskaj movy: u 5 t. Minsk: Gal. rjed. BelSJe, 1977-1984. Vol. 5. Kn. 5. 608 p.
Uluhanov I. S. Edinicy slovoobrazovatel'noj sistemy russkogo jazyka i ih leksicheskaja realizacija. Moscow: IRJaz RAN, 1996. 222 p.
Uluhanov I. S. Edinicy slovoobrazovatel'noj sistemy russkogo jazyka i ih leksicheskaja realizacija. Moscow: Izd-vo LKI, 2008. 232 p.
Hanpira Jer. Ob okkazional'nom slove i okkazional'nom slovoobrazovanii. Razvitie slovoobrazovanija sovremen-nogo russkogo jazyka. Moscow: Nauka, 1966. P. 153-166.
Shanskij N. M. Ocherki po russkomu slovoobrazovaniju i leksikologii. Moscow: Uchpedgiz, 1959. 246 p.
Janko-Trinickaja N. A. Mezhduslovnoe nalozhenie. Razvitie sovremennogo russkogo jazyka 1972: Slovoobrazovanie. Chlenimost' slova. Moscow: Nauka, 1975. P. 253-260 (a).
Janko-Trinickaja N. A. Produktivnye sposoby i obrazcy okkazional'nogo obrazovanija. Aktual'nye problemy russkogo slovoobrazovanija. Tashkent, 1975. P. 413-418 (b).
Janko-Trinickaja N. A. K sistemnosti russkogo slovoobrazovanija. Nauchye doklady vysshei shkoly. Filologicheskie nauki. 1976. № 3. P. 44-54.
Janko-Trinickaja N. A. Slovoobrazovanie v sovremennom russkom jazyke. Moscow: Indrik, 2001. 504 p.
Jancen V. K. Regeneracija kak sposob obrazovanija novyh slov na baze frazeologizmov. Slovoobrazovanie i nominativnaja derivacija v slavjanskih jazykah. Grodno, 1982. P. 159-160.
oi
CO I—
ro
ro со о X
УО «Мозырский государственный педагогический университет им. И. П. Шамякина»
(Мозырь, Беларусь). Поступила в редакцию 18.10.2016 г.
Received 18.10.2016 г.
и ^
а.
го ^
OI
иэ
uDC 811.161.1373.611 : 811.161.3373.611
RESEARCHES oF wAYS of woRD-FoRMATioN
in Russian and Belarus linguistics
A. V. Solokhov
Ways of word-formation have started to be investigated actively in Russian and Belarus languages from middle XX century However until recently there is no unequivocal definition of this term. From last quarter XX century in connection with wide studying of structural features of occasional words by researchers is actively studied a problem of quantitative structure of ways, their ordering and classification, creation of necessary terminology. Examples from the Belarus language which are resulted in article, supplement representation about rare ways of word-formation.
In the description of word-formation system of Russian researchers are not always correct in the selection of factual material, which sometimes reflects the derivational system of the Belarusian language and in Russian language is borrowing.
Research has shown that the Belarusian literary texts provide a wealth of material to detect until the described methods of word formation: for example, the reduction of the suffix and the connection bases with the help of general phonemic segment, an arbitrary permutation of sounds in one forming the basis ofwhich coincides with the second transition interjections into nouns, giving their plural forms, reducing the initial segment non-morpheme one generator foundation and joining it to another through the transition of education in lexical and grammatical class of substantives, the compound based on two words with a common segment phonemic and joining null suffix, postfix and others.
KEY WORDS: a way of word-formation, quantitative structure of ways, ordering, classification, terminology.
S0L0KH0V ALEKSEY V.
Candidate of Philology, Associate Professor of Mozyr State Pedagogical University named after i. P. Sha-myakin (Mozyr, Belorussia) E-mail: [email protected]
a к
m &
ro со l—
ro
CO
о
»1 ro
ro
о с
си
ro
CO
ro <v
ro d
ro
X
ro ^
о ori
