CC BY
16ИСТОРИЯ
>
УДК 37.014:342.3/.7 (=174) (476.5)
РАЗВ1ЦЦЁ АСВЕТЫ I АДУКАЦЫ1 У ЛАТЫШСК1Х ПАВЕТАХ В1ЦЕБСКАЙ ГУБЕРН1 У ДАСАВЕЦК1 ПЕРЫЯД
The development of education in the Latvian counties of Viciebsk region
on the pre-soviet period
Ул. Тугай, Т. Папоуская (U. Tuhai, T. Papouskaya),
1нстытут исторьп Нацыянальнай акадэмii навук Беларусi г. МЫск, Беларусь
В статье рассматривается история становления и развития системы народного образования и просвещения в Витебской губернии в досоветский период. Особое внимание уделено исследованию данных процессов, происходивших на территории Витебской Латгалии.
Ключевые слова: Витебская губерния, Латгалия, народное образование, просвещение, латышское меньшинство.
The article deals with the history of formation and development of the system of public education in Viciebsk region in the pre-Soviet period. Special attention to the study of these processes that took place on the territory of Viciebsk Latgale is paid.
Keywords: Viciebsk region, Latgale, national education, education, Latvian minority.
Адным з галоуных паказчыкау культурнага развщця Латгалй у дарэвалюцыйны перыяд з'яулялюя народная асвета i адукацыя. Псто-рыя вучэбных устаноу на Вщебшчыне цесна звязана з псторыяй царквы. Да пачатку ХХ ст. навучанне i адукацыя у краi канцэнтравалiся выключна у руках духавенства. Адкрыццё тут першых адукацыйных устаноу, аб якiх маюцца звесткi, было звязана з кальвшютам^ У другой палове XVI ст. у Полацку з'явшся езуiты, выктканыя сюды польскiм каралём Стэфанам Баторыям, якi надзялiу iх багатымi маёнткамi i да-ручыу «исправлять нравы жителей учением и примером» [1, с. 289].
Зацвердзiушыся у Полацку у канцы XVI ст., езупы заснавалi тут вучылiшча i калепум, а у першай палове XVII ст. перабралюя у Ды-набург i Вiцебск, дзе таксама адкрыт калегiумы. Усе езуiцкiя ка-лепумы у Латгалii былi арганiзаваны на адзш лад: пры кожным з iх iснавала гiмназiя з 5-щ класау, якiя называлiся: iнфiма, граматыка, сiнтаксiс, паэтыка i рыторыка. Галоунымi прадметамi выкладання у
першых трох класах былi лацiнская i грэчаская мовы; два вышэйшыя класы называлiся гуманiора. Гэта была школа свецкая. Асобная ду-хоуная школа прызначалася для тых, хто жадау паступаць у ордэн езуггау. Апошняя мела сямiгадовы курс: трохгадовы фшасофи i чаты-рохгадовы багаслоу'я. Акрамя вышэйадзначаных езуiцкiх школ, iснавалi яшчэ школы манаскiх ордэнау тярау i базыльян.
У 1773 г. булаю папы Клiмента XIV езуiцкi ордэн быу закрыты. Езуiты шукалi абароны i заступнiцтва у iмператрыцы Кацярыны II, якая даравала iм прытулак у Расii i дазволiла займацца выхаваннем юнацтва. Такiм чынам езущю ордэн замацавауся у межах Беларус i працягвау працаваць тут на шве адукацьи. У 1812 г. па iх просьбе По-лацк калегiум быу ператвораны у акадэмш з правам, якое прадстауля-лася ушверсггэтам. Напрыклад, Полацкая акадэмiя вытсвала з-за мяжы розныя кнiгi i iнструменты без усялякiх пошлiн i мытнай рэвiзii, таму валодала надзвычай цэннай бiблiятэкай. Полацкая акадэмiя юна-
• О с; т г • • и __и • с
вала тольк 8 гадоу. У дакладзе мшютра духоуных спрау i народнай адукацыi князя Галiцына езуiты абвшавачвалюя у тым, што яны зводзш даверанае iм юнацтва у рымска-каталщкую веру. 13 сакавiка 1820 г iмператар Аляксандр I загадау: «иезуитов, как забывших священный долг не только благодарности, но и подданнической присяги и потому недостойных пользоваться покровительством российских законов, выслать под присмотром полиции за пределы государства и впредь ни под каким видом и наименованием не впускать в Россию; Полоцкую академию и подведомственные ей учреждения упразднить» [2, с. 334]. Са свецюх вучытшч у Вщебскай губерш вядомы быт тольк два: Полацкае галоунае народнае вучылшча i Вiцебскае, перат-воранае у 1794 г. у губернскую пмназт
Усе вучылiшчы, якiя знаходзшся у паветах, дзе пражывалi ла-тышы, былi прызначаны для вышэйшага i сярэдняга класау насель-нщтва. Што тычыцца простага народа, то аб яго адукацыи клапацiлiся мала. Спецыяльных народных школ не было, а юнуючыя па прычыне шырокай праграмы не маглi задаволiць патрэб шыроюх народных мас. Усеагульныя школы пачалi адкрывацца галоуным чынам пасля 1831 г. па гарадах i тольк з 1862/63 гг. па мястэчках i вёсках. Да 1889 г. ва уах гарадах Вщебскай губерш налiчвалася 75 навучальных устаноу, з якiх 45 - мужчынсюх i 30 - жаночых [3, с. 65].
Па гарадах, дзе пражывала латышскае насельнiцтва, яны размяр-коyвалiся у наступным парадку:
а) мужчынсюя: Дынабург - рэальнае вучытшча, гарадское пры-хадское вучытшча, прыватнае трохкласнае вучылiшча, пачатковае
вyчылiшча для дзяцей рамеснiкаy, вyчылiшча пры евангелюцка-лютэранскай царкве, пачатковае аднакласнае яyрэйскае вyчылiшча з падрыxтоyчым класам, троxкласнае яyрэйскае рамеснае вyчылiшча; Себеж - павятовае вyчылiшча, гарадское прькодскае вyчылiшча, пры-ватная школа русой граматы для яурэяу; Рэжыца - гарадское двyx-класнае вyчылiшча па палажэнш 31 мая 1872 г., гарадское прыкодскае вyчылiшча, прыватная школа рускай граматнасщ для яурэяу;
б) жаночыя: Дынабург - жаночая сямжласная гiмназiя ведамства Мiнiстэрства народнай асветы, жаночая змена пры гарадскiм прыгсо-дскiм вyчылiшчы, прыватнае жаночае троxкласнае вyчылiшча, прыват-нае жаночае аднакласнае вучытшча, прыватная пачатковая школа для дзяцей абодвyx палоу, прыватнае двyxкласнае жаночае яурэйскае вyчылiшча i г.д. [1, с. 349-352].
У 1830 г. у Дынабургу была адкрыта клаачная гiмназiя, якую пе-раутварыт y рэальную гiмназiю - першую рускую сярэднюю наву-чальную установу. У 1872 г. рэальная гiмназiя была пераутворана y рэальнае вучытшча. З 1830 па 1884 г. тут навучалася 10 166 чалавек, 42 навучэнцы закончыт курс на камерцыйным аддзяленш. На утры-манне вучытшча штогод выдаткоувалася 34 970 руб. 40 кап. з дзяржаунага казначэйства i 3 536 руб. паступша з спецыяльныx срод-кау вyчылiшча [1, с. 368].
На 1 студзеня 1865 г. па афишный дадзенык па Вiцебскай i Магшёускай гyберняx налiчвалася 224 народные вyчылiшча, а на 1 студзеня 1866 г. тольк y Вщебскай гyбернi было ужо 183 вучытшчы. Больш-менш добра iшлi справы y вyчылiшчаx, якiя yтрымлiвалiся на грошы вясковыx таварыствау. На 1 студзеня 1868 г. штатный вучыт-шчау у Вiцебскай губерш, г. зн. вyчылiшчаy дастаткова забяспечанык матэрыяльна i якiя мелi пэуны штат слyжачыx, налiчвалася 102.
У гэты час у Латгалй, як i наогул ва yсix беларус^ гyберняx, большая частка сялянс^ сем'яу не мела магчымасцi даць якую-небудзь сiстэматычнyю адукацыю сваiм дзецям. Асноyнымi настаyнiкамi дзяцей з'яyлялiся ix мащ, якiя самi ледзь магт чытаць i пiсаць. У асобнык вы-падкаx сялянскix xлопчыкаy, яюя прыслyжвалi y касцёле, грамаце наву-чалi ксяндзы. Да сярэдзiны 1860-x гг. царскi урад мала удзяляу yвагi развiццю школьнай справы y Латгалй. Пасля падаулення паустання 1863 г. у Заxоднiм краi пачалi адкрывацца першыя вyчылiшчы Мшю-тэрства народнай асветы, навучанне y я^ вялося на рускай мове, што было вышкам руафжатарскай палiтыкi урада. Настаyнiкi зyсiм не ве-далi цi дрэнна валодалi латышскай мовай, што y значнай стyпенi не
спрыяла павышэнню граматнасцi i культурнага узроуню сялянства. Ла-тышсюясяляне з недаверам адносшся да урадавых школ i адмаулялюя пасылаць туды сваiх дзяцей. Гэтаму таксама у значнай ступеш спрыяла i тайная прапаганда ксяндзоу, якiя iмкнулiся процiдзейнiчаць наву-чанню латышскiх дзяцей у рускiх школах [1, с. 373].
Курс навучання быу празмерна каротю. Урадавыя чыноунш строга прытрымлiвалiся таго, каб у вучылшчах не было нiякiх адступ-ленняу ад вызначанай праграмы. Аднак, валасныя прауленш, у абавязкi яюх уваходзiла утрыманне вучылшчау, не удзялялi гэтаму належнай увагi. Так, у адным з цыркулярау Вiцебскай дырэкцьи народных вучылiшчау за 1865 г. адзначалася, што у некаторых навучальных уста-новах вывучаюцца прадметы, якiя не прадугледжаны: геаграфiя, гюто-рыя, светапогляд, сельская гаспадарка, "что не может быть допустимо" [4, л. 119].
У памяшканнях было брудна, цёмна i холадна. Не хапала падруч-шкау i вучэбных дапаможнiкау. Для сялянскiх сем'яу, асаблiва немаёмас-ных, навучанне дзяцей у школе было непасшьнай ношай: падлетк не маглi ужо у поунай меры дапамагаць дарослым па гаспадарцы, да таго ж былi патрэбны пэуныя выдаткi на адзенне, абутак, харчаванне i г.д.
На запыт царскай адмiнiстрацыi у пачатку ХХ ст. аб неабходнасщ увядзення усеагульнага абавязковага навучання большасць валасных старшынь адказала адмоуна, спасылаючыся на беднасць насельнщтва. Вось што, напрыклад, адказау адзiн са старшынь: "Желательно обучаться всем, но не хватает средств, разве богатые выдержат, бедные -только при помощи казны» [5, с. 49].
Нават урадавыя чыноунш вымушаны былi прызнаць, што прычы-най шзкай граматнасцi насельнщтва Вщебскай губернi, у тым л^ i насельнiцтва Латгалii, было цяжкае эканамiчнае становiшча сялянства. Аб гэтым сведчыць i справаздача дырэкцыi народных вучы-лшчау за 1894 г., у якой адзначалася: "К неблагоприятным условиям жизни и деятельности народной школы в нашей губернии относится крайняя бедность населения" [4, л. 65]. Пакольк бацьк без ахвоты адпускалi дзяцей на занятк у час палявых работ, навучэнцы наведвалi школу нерэгулярна.
Адзiн з настаунiкау Балваускага вучытшча паведамляу у 1892 г.: «учение в народных училищах должно начаться 1 сентября... но, несмотря на это, учеников в училище не было до 12 сентября; с 12 октября по 17 ноября ученики собрались. В декабре ученики стали самовольно оставлять школу. В конце декабря из 54 человек осталось 47, в январе - 40, в феврале - 38, в марте - 33, а в апреле только 5» [4, л. 6].
Вщебская дырэкцыя народных вучытшчау зрабiла запыт па гэтым пы-танш, на што балвауск валасны старшыня адказау, што, нягледзячы на неаднаразовыя патрабаванш валаснога кiравання, сяляне з-за цяжкага матэрыяльнага становiшча не маюць магчымасщ наюроуваць сваiх дзяцей у школу к пачатку вучэбнага года.
Народныя вучылiшчы, якiя давалi сялянскiм дзецям самыя элемен-тарныя веды, не магш адыгрываць iстотнай ролi у справе павышэння гра-матнасцi i культурнага узроуню сельскага насельнiцтва. Як правша, падлетак праз 3-4 гады пасля заканчэння вучылшча ледзь мог растсац-ца. У пачатку ХХ ст. у "Трудах местных комитетов о нуждах сельскохозяйственной промышленности" адзначалася: «Нынешняя школа никакого следа на крестьянина не оставляет и, несмотря на её сорокалетнее существование, видимой пользы нет, и грамотный крестьянин - почти редкость» [6, с. 34]. Тым не менш i таюх вучылшч у Латгали было мала: па дадзеных Вщебскага губернскага статыстычнага камггэта за 1903 г. адна сельская школа у губерш прыходзшася на 33 кв. вярсты, цi на 1 188 жыхароу [4].
Калi параунаць Латгалiю з астатнiмi часткамi Латвп, то яна у справе граматнасщ насельнiцтва значна адставала. У 1911 г. тут навед-вала школу тольк 22,9% сялянскiх дзяцей школьнага узросту, у той час як у Курзэме - 40,7%, а у Вщзэме - 43,0% [7, с. 20]. Што тычыцца параунання узроуню граматнасцi насельнiцтва Латгалii з астатняй часткай тэрыторьи Вiцебскай губерш, то у апошняй ён быу значна нiжэйшы.
У пачатку ХХ ст. у Латгали асаблiва на шзюм узроуш знаходзiлася жаночая адукацыя. Сяляне бачылi большую практычную выгаду ад навучання хлопчыкау: адукаваны з iх мог хутчэй атрымаць добрую работу у адыходнiцтве, лягчэй прыстасавацца да ваеннай службы, а так-сама актыуней удзельнiчаць у справах сялянскага самаюравання.
Значны уплыу на распаусюджванне граматнасцi у вёсцы аказвау маёмасны фактар. Выключэнне складалi беззямельныя сяляне, сярод якiх працэнт навучэнцау быу вышэйшы, чым сярод малазямельных ся-лян: вымушаныя жыць выключна за кошт продажу сваёй працы, беззямельныя сяляне цанш граматнасць, дзякуючы якой можна было лягчэй знайсщ работу.
У заключэнш можна зрабiць выснову, што вынш навучання ва уах навучальных установах Вiцебскай губернi у адзначаны перыяд былi не зусiм дрэннымь Асаблiва гэта тычыцца дзейнасцi сельсюх народных вучытшчау. Аднак, агульны узровень адукацыi у дарэвалю-цыйныя гады, як у Латгали, так i у Беларуси а таксама у Расii заставауся
на даволi шзюм узроуш i павышауся вельмi павольна. Адмоуную ролю у гэтым адыграла не столькi палiтыка ураду, як прынята было лiчыць у савецкай гiстарыяграфii, колькi агульнае сацыяльна-эканамiчнае ста-новiшча краiны. А яно было таюм, што для большасщ насельнiцтва, асаблiва сельскага, адукацыя была мала патрэбнай у штодзённым жыццi.
Выкарыстаныя крын1цы:
1. Витебская губерния : Ист.-геогр. и стат. обзор : Сост. по прогр. и под ред. кн. В. М. Долгорукова. Вып. 1. - Витебск : Губ. тип., 1890. - 387 с.
2. Случевский, К.К. По северо-западу России. Т. 2. По западу России / К.К. Случевский. -Спб. : Изд-во А. Ф. Маркса, 1897. - 479 с.
3. Виленский сборник: № 1. - Вильна : Изд. В. Кулин, 1869. - /2/, ХХ111.
4. Цэнтральны дзяржауны пстарычны архiy Латвп. Ф. 657. Воп. 1. Спр. 14.
5. Шкшьтэр, К. Латышсю селянш на Беларус да i пасля Кастрычнщкай рэвалюцьи / К. Шкшьтэр. - Мшск : Выд. АН БССР, 1935. - 144 с.
6. Турук, Ф.Ф. Белорусское движение : Очерки истории нац. и рев. движения белорусов : С прил. образцов белорус. нелег. литературы, важнейших документов белорус. полит. и нац. организаций и этногр. карты белорус. Племени сост. акад. Е. Ф. Карским / Ф. Турук. - Москва : Гос. изд-во, 1921.- 144 с.
7. Егизарян, А.М. Об основных тенденциях развития социалистических наций в СССР / А.М. Егизарян. - Ереван : Айастан, 1965. - 115 с.
