CC BY
18УДК 94(476)«1850/19»:323.3-051
В. М. Астрога, дацэнт
ФАРМ1РАВАННЕ НАСТАУН1ЦТВА ЯК САЦЫЯЛЬНАЙ ТРУПЫ (ДРУГАЯ ПАЛОВА XIX - ПАЧАТАК XX СТСТ.)
The article states thot the major part of Belarusian intellectuals in the second half of the XIX - at the beginning of the XX centuries were teachers. It dwells upon their age, gender, social and national characteristics and studies tendencies of their change. The article draws the conclusion that the main peculiarities proper to the teachers of that period are an insufficient level of pedagogical education, young age and lack of experience. The educational level of the teachers of elementary (public and church-parish) and secondari educational institutions is studied bn the article.
Уводзшы. У другой палове XIX - пачатку XX стст. вясковае настаунщтва, якое складала большую частку педагапчнай штэлпенцьп у Беларуси сфарм1равалася як сацыяльная трупа. Яно ¿грала асобую ролю у жыцщ грамадства. Менав1та у гэты час, нягледзячы на кансерва-тыуную паттыку царызму, узшкат спецыяль-ныя педагапчныя навучальныя установы. Настаунщтва стала усведамляць сваё месца сярод шшых работшкау разумовай працы, зрабша першыя спробы прафесшнага аб'яднання, пра-вядзення сва1х з'ездау I нарад. Незадаволенае сва1м грамадсюм статусам, яно пачало бараць-бу за паляпшэнне матэрыяльнага 1 прававога становшча.
Асноуная частка. Пстарычны вопыт паказ-вае, што галоунай фпурай любой навучальнай установы заусёды быу настаушк. Ад яго узроу-ню ведау, уменняу 1 навыкау залежала 1 якасць навучання, 1 ступень культурнага уплыву школы на грамадства. Праца настаушка не абмя-жоувалася толью выкладаннем прадметау, а ахоптвала амаль усе сферы гарадскога I сельс-кага укладу жыцця.
У адукацыйным узроуш настаушкау наз1ра-лася вялшая рознща. Спецыяльную адукацыю мел1 выкладчыю, яюя скончыл1 настаунщюя семшарьп 1 педагапчныя курсы. Агульную адукацыю мел1 выпускнш сярэдшх навучальных ус-таноу. 3 ушверс1тэцюм1 дыпломам1 у вясковай школе працават, зразумела, адзшю. Адукацыя, шжэйшая за сярэднюю, была у тых, хто закон-чыу царкоуна-настаунщюя 1 другакласныя школы, а таксама хто атрымау пасведчанне на звание настаушка экстэрнам.
У 60-я гг. XIX ст. настаунщюя пасады у ас-ноуным был1 заняты асобам1 духоунага сану. Апякун Вшенскай навучальнай акруп I. Карш-лау у сваёй справаздачы прывёу таюя даныя аб складзе настаушкау на 1 студзеня 1864 г.: свята-роу - 362, святароу законанастаушкау - 218, ды-яканау - 30, псаломшчыкау - 63, выхаванцау ду-хоуных семшарый - 116, валасных шсарау, яюя скончыл1 семшарьп 1 духоуныя вучылшчы, - 8, без атэстатау - 24, асоб жаночага полу - 17.
Адпаведна выглядау адукацыйны узровень працаваушых у царкоунапрыходсюх школах Мшскай епархп. У 1890/91 навучальным годзе
са 180 настаушкау 41 был1 членам! прычта, 78 асоб скончыл1 сярэдшя навучальныя установы 1 семшарьп, у тым л1ку 52 настаунщы - выхаваню жаночых епарх1яльных вучылшчау. У астаттх адукацыя была шжэй за сярэднюю. У школах тсьменнасщ з 1119 настаушкау 1079 «адукацыю» атрымат у народных вучылшчах 1 цар-коунапрыходсюх школах.
У межах Расшскай ¿мперьи у 1880-1890-я гг. адукацыйны узровень настаушкау быу невысок!. Асоб, яюя прайшл1 спецыяльную падрыхтоуку, было 25% сярод настаушкау 1 8% сярод настау-нщ. Ул1чваючы тых, хто атрымау адукацыю у духоуных семшарыях 1 жаночых пмназ1ях, агульная колькасць настаушкау, знаёмых з педа-гопкай, складала 35,9% [1, с. 56].
У новым стагоддз1 наз1рауся тк росту школ духоунага ведамства. Так, у 1906 г. у Вщебскай губернп з 287 настаушкау 109 был1 з сярэдняй 1 спецыяльнай адукацыяй, 4 без адукацыйнага цэнзу, а астатшя настаунщкае званне атрымат па нескладаных юпытах. Св. Сшод, яю раней крытыкавау народныя школы 1 настаунщюя семшарьп, у гэтай сувяз1 раб1у пэуныя крою, каб дасягнуць узроуню мшстэрсюх вучылш-чау. У дырэкцьп з епарх1яльных саветау пры-ходзш запыты на настаушкау, у першую чаргу на выхаванцау семшарый, прасш рэкаменда-ваць здольных, у маральна-рэлшйных адносшах добранадзейных кандыдатау на пасады настаушкау. У 1907 г. у вясковых школах Вшенскай навучальнай акруп па адукацыйным цэнзе трое, щ 0,08% ад ус1х настаушкау, был1 з вы-шэйшай адукацыяй, 1760 асоб, щ 51%, атрыма-л1 спецыяльную падрыхтоуку, 1658, щ 48,24%, -з сярэдняй 1 пачатковай, а 20, щ 0,68%, не мел1 настаун1цкага звання.
На 1 студзеня 1915 г. у школах Вшенскай навучальнай акруп працават настаун1к1, яюя па адукацыйным узроун1 размяркоувал1ся так: са спецыяльнай адукацыяй - 2800, з сярэдняй 1 званнем пачатковага настаун1ка - 1768, без адукацыйнага цэнзу - 49 чалавек. Сярод настаунщ 3 мел1 вышэйшую адукацыю, са спецыяльнай падрыхтоукай было 931, з сярэдняй 1 са зван-нем пачатковай настаунщы - 3349, а без адукацыйнага цэнзу - 38 чалавек [2, с. 39]. 3 пры-ведзеных даных бачна, што л1к педагогау, што
не мел1 пасведчанняу (87), складау невялшую частку агульнай колькасщ (8938), большасць настаушкау валодала спецыяльнай адукацыяй, а настаунщ - сярэдняй.
У цэлым, склад настаушкау пачатковых школ Беларус1 на той час больш-менш зацаваль-няу патрэбы народнай асветы. Адукацыйны узровень выкладчыкау сярэдшх навучальных ус-таноу Расп быу значна вышэйшы. 3 10 тысяч па-лова мела вышэйшую адукацыю, настаунщы пмназш - сярэднюю. Адукацыйны узровень вяс-ковых настаушкау у першыя гады Савецкай ула-ды ютотна не змяшуся: сярод 5777 чалавек вышэйшую адукацыю мел1 толью адзшю. Большасць з ¿х працавала з дарэвалюцыйным стажам.
У 1860-я гг. настаушкам1 у школах был1 амаль адныя мужчыны. У наступнае дзесящ-годдзе у пачатковых вучылшчах пачат з'яу-ляцца настаунщы, выхаваню жаночых пмназш 1 епарх1яльных вучылшчау. Асабл1вае ¿мкнен-не прыцягнуць на працу настаунщ наз1ралася у земсюх губернях Расп, дзе за аднолькавую працу з мужчынам1 жанчыны атрымл1ват значна менш. У 1880 г. у Вшенскай акрузе працават 20,9% настаунщ прычым больш за усё у Мап-лёускай губерш - 37,8%, 1 сама мала у Гродзен-скай - 7,8% [3, с. 12].
Па афщыйных даных, у 1898 г. па 50 губернях Расп настаунщ пачатковых вучылшчау М1-шстэрства асветы было 47%. Па Вшенскай на-вучальнай акрузе настаунщы складат толью каля 30% ад агульнай колькасщ настаушкау, у Мшскай губерш - 34%, Вщебскай - 33%, В> ленскай - 30%, Магшёускай - 28%, Гродзенс-кай - 22%. Ус1х настаушкау пачатковых народных вучылшчау было 2684, з ¿х 793 настауш-цы. Н1жэйшай, чым у Вшенскай акрузе, коль-касць настаунщ была толью у Прыбалтыцы, Царстве Польсюм, Валынскай 1 Падольскай губернях. Гэта можна растлумачыць адсутнасцю спецыяльных педагапчных жаночых навучальных устаноу 1 пэунай колькасцю настаушкау з цэнтральных губерняу Расп. У адрозненне ад настаушкау-мужчынау, вясковыя настаунщы не затрымл1валюя у школе: выходзш замуж 1 пакщат яе, а у некаторых расшсюх губернях гэта патрабавалася ад ¿х у законным парадку. Але 1 у ¿х асяроддз1 заставалюя тыя, хто школь-най справе прысвячат усё сваё жыццё.
У 1907 г. па Вшенскай акрузе у народных школах працаваш 2404 настаунш (прыкладна 70%) 1 1037 настаунщ (каля 30%.) У парау-нанш з папярэдшм годам наз1ралася тэндэн-цыя павел1чэння жанчын-педагогау на 37,5% [4, с. 348]. У пачатковых школах ведамства Св. Сшода на 1908 г. працавала 3847 настаушкау, щ 76% ад агульнай колькасщ, 1 1244 настаунщы - 24%. Таюм чынам, у дадзеныя гады колькасць педагогау-настаунщ была нязнач-най па двух ведамствах.
Колькасны рост настаунщ дазваляюць праса-чыць статыстычныя даныя па Вщебскай губерш. Каш у 1904 г. з 302 педагогау ¿х было 113, щ 37% , то у 1912 г. з 1593 асоб ¿х было ужо 897, щ 56%. У мшютэрсюх школах пераважаш настау-нЫ, а у земсюх 1 царкоунапрыходсюх - настаунщы. Каш разглядаць даныя па асобных паветах, то з 11 толью у 3 колькасць мужчын нязначна пераважала над жанчынам1, а у астатшх працэнт настаунщ вагауся ад 53 да 71, дасягаючы най-большых л1чбау у Вщебсюм, Невельсюм, Дры-сенсюм 1 Вел1жсюм паветах.
У царкоунапрыходсюх школах Вщебскай губерш у 1906 г. працават 226 настаунщ 1 толью 61 настаушк. Па нашых падлшах, у пераважнай большасщ царкоуных школ Мшскай епархп у тым жа годзе пачатковая адукацыя знаходз1-лася у руках жанчын: у Навагрудсюм павеце з 40 выкладчыкау - 32 настаунщы, у Бабруйс-юм з 27 - 20, у Мшсюм з 24 - 19.
У 1915 г. у пачатковых вучылшчах розных тыпау працават 4617 мужчын 1 4321 жанчына. Па Расп напярэдадш вайны настаунщю перса-нал пачатковых школ складауся з 71 430 настаушкау 1 115 030 настаунщ Як бачна, пасту-пова колькасць жанчын-выкладчыц не толью ураунялася з мужчынам1, але 1 перавысша ¿х. За мяжой, напрыклад, у Англп, у гэты час так-сама адзначауся працэс выцяснення настаушкау пачатковых школ настаунщамг У 1860-я гг. з 5 сельсюх школ у 4 выкладат мужчыны, у 1870-я гг. л1к адных 1 друг1х быу прыкладна аднолькавы. У пачатку XX ст. з 6 школ у 5 пра-цавал1 настаун1цы. Такая ж з'ява наз1ралася I у ЗША [5, с. 233].
Сацыяльны склад настаушкау у пачатковых школах Беларус1 быу разнастайны як адносна ¿х узроуню разв1цця 1 адукацы1, так 1 адносна ¿х звання 1 паходжання. Як ужо адзначалася, з са-мага пачатку узн1кнення народнай школы нас-таун1кам1 у ¿х был1 амаль тольк1 святары 1 сем1-нарысты. 1ншых настаун1кау, кал1 не л1чыць выпадковых, не было. У першай палове XIX ст. был1 1 настаун1к1-дваране. Так, у Азяранскай школе (25 км ад Рагачова) да 1870 г. настаун1-кам1 был1 тольк1 шляхц1цы, як1я мел1 маёнтк1 з «прыгонным1 душам1». Як паведамляу святар М. Радзев1ч, у сельсюх школах «ёсць духоуныя, дваране, мяшчане, ваенныя, сяляне, ёсць ад-стауныя, палкоун1к1, маёры, прыняушыя пра-васлауную веру паляк1 1 асобы, склаушыя з сябе святарства 1 манаскае званне» [6, с. 68]. У нас-тупныя гады л1к асоб духоунага сану 1 асабл1ва настаун1кау-святароу значна паменшыуся.
Кал1 праанатзаваць даныя аб сацыяльным складзе народных школ Расп пазнейшага перыя-ду, то высвятляецца, што ён быу у асноуным дробнабуржуазным. У 1880 1 1911 гг. дваране складаш 10,9 1 6,7%, асобы духоунага звання -37,8 1 22%, сяляне (у асноуным з заможных
сямей) - 30,2 1 40,8%, мяшчане - 10 1 17%, шшыя - 11 1 13,3%. Таюм чынам, гэта был1 у асноуным выхадцы з заможнага сялянства, дробнай гарадской буржуазп1 духавенства.
Сярод настаунщ 22% складаш дочю асабовых I 8% - спадчынныя дваране, 44% - духавенства 1 усяго 7% з сялян [7, с. 163]. У дачыненш да настаунщ больш пазнейшая статыстыка у асноуным пацвярджала гэтую карщну. У 1910-я гг. асяроддзе настаунщ папаунялася выхадцам1 з сялян, сельскага духавенства, а таксама дробных чыноушкау. Сацыяльнае паходжанне настаунщ Вшенскай акруп з 1880 да 1911 гг. значна змяншася: з дваран з 23,8 да 15,2%, духоунага звання адпаведна з 68,5 да 31,5%, сялян з 1,2 да 23,7%, мяшчан з 3,7 да 16,4%, шшых з 2,8 да 13,2%. Кат узяць для прыкладу Вщебскую гу-берню, то па саслоуным складзе у новым ста-годдз1 у земсюх 1 мшютэрсюх школах перава-жал1 сяляне 1 мяшчане - звыш 60%, а у царкоу-напрыходсюх асобы духоунага звання складат 37,5%. У Лщсюм павеце Гродзенскай губерш у 1911 г. працават 8 чалавек з дваран, 17 з мяшчан, 6 з духоунага саслоуя, 55 сялян 1 12 чалавек з шшых саслоуяу.
У Беларус1 напярэдадш вайны настаушкам1 былк 7% з дваран, 13,2% з духоунага звання, 61% з сялян, 12% з мяшчан 1 6,8% шшых саслоуяу.
Таюм чынам, наз1ралася тэндэнцыя скара-чэння колькасщ настаушкау з дваран 1 духавенства 1 павел1чэння з сялян 1 мяшчан. У мнопм гэта тлумачылася ростам сетю педагапчных на-вучальных устаноу, выхаванцы яюх па паход-жанш у асноуным адносшся да шжэйшых саслоуяу. Па сва!м сацыяльным складзе настаунш за мяжой, напрыклад, у Англп 1 Францьп, был1 выхадцам1 з сярэдшх 1 бяднейшых слаёу: дробных фермерау, гандляроу, рамесшкау.
Настаунщтва школ1 не было аднастайнай масай. Расслаенне ¿шло не толью па адукацый-ным узроуш 1 сацыяльным паходжанш, але 1 па тым, да якога слоя мясцовага насельнщтва да-лучалюя настаунш. Некаторыя, асабл1ва сярод настаунщ, яюя скончыл1 сярэдшя навучальныя установы, 1 у школах заставалюя «панам1 1 барыням!». Яны л1чыл1 сябе культурным! адзшоч-кам1, а ¿х кампашю складал1, напрыклад, мясцо-выя памешчыю щ урачы. Друпя, у асноуным выхаванцы настаунщюх семшарый, далучалюя да сярэдняга класа: вясковы святар, крамшк, ш-сар, старшыня. Гэтыя настаунш, сам1 у сваёй большасщ выхадцы з народа, па-асобаму адносшся да сялян. Вызваленыя ад рэкруцтва, натуральных павшнасцяу, выхадцы з «сялянскай акадэмп» (шшы раз так называл! настаунщюя семшарьп), яны у сваёй большай частцы звысо-ку ставшся да свайго ранейшага грамадства: «шапка з кукардай, некаторая фанабэрыстасць I скорая пакрыуджанасць, модныя словы у раз-
мове». Значны кантынгент выкладчыкау скла-дат тыя, хто выйшау з сялянскага асяроддзя 1 не хацеу з ¿м парываць. Яны настаушчат у сва-¿м павеце щ вёсцы 1 шчым амаль не адрозшваш-ся ад мясцовых жыхароу у сва1х светапоглядах 1 ладзе жыцця, хоць па адукаванасщ знаходзшся вышэй за ¿х.
Да рэвалюцьп 1905-1907 гг. розным1 паста-новаш I законам! забаранялася дапускаць да пе-дагапчнай дзейнасщ асоб неправаслаунай веры. Аб'яв1ушы беларусау «исконно русскими», са-мауладдзе не прызиавала I беларускай мовы. Паводле Першага Усерасшскага перашсу насельнщтва 1897 г., толью 20% настаушкау беларус-юх губерняу л1чыл1 сябе беларусамь Нават сярод медыцынсюх работшкау колькасць беларусау была большай - 26%. У юруючых колах цвёрда умацавауся стэрэатып, што беларусы не з'яулялюя самастойнай нацыяй, а был1 толью эт-награф1чнай галшой рускага народа, якая павш-иа была з ¿м злщца. У 1910-я гг. выкладчыцю персаиал, напрыклад, В1цебскай губерн1 скла-дауся амаль выключна з русюх (сюды уваходз1л1 1 беларусы) - 95,6% 1 праваслауных - 97,5%. Наступнай групай был1 латышы (65 чалавек) -4,2%, з ¿х палова была праваслауных I палова лютэраи. У Вел1жск1м павеце гэтай губери1 у 1908 г. настаушчаш усе руск1я 1 праваслауиыя [8, л. 2]. У Лщсюм павеце Гродзенскай губерш у 1908 г. выкладаш 92 праваслауиыя 1 6 ¿удзей-скага веравызиаиия. Але ужо у 1918 г. па Мшс-кай губери1 у анкетах з апытаиых 42 вясковых иастауи1кау беларусам1 ужо назвал! сябе 34.
Па узросце большасць настаун1кау належала да моладзь У 1880 г. сярод мужчын у школах ва узросце да 30 гацоу прапавала каля 77%, у 1911 г. -70%, сярод жанчын - 87% 1 81%. Вялшая колькасць ¿х выкладала ва узросце 21-25 гадоу. У 1880 г. большасць настаушкау (54%) 1 амаль усе настаунщы (90%) был1 у л1ку асоб, яюя не знаходз1л1ся у шлюбе. I у пачатку XX ст. ва ус1х беларуск1х губернях 3/4 усяго выкладчыцкага персаналу складалася з халастых настаун1кау 1 незамужн1х настаунщ. Па даных на 1903 г., у Гродзенскай епархи сярод 347 настаушкау царкоунапрыходсюх школ халастых настаушкау было 234 1 76 незамужшх, у шлюбе адпаведна знаходзшся 31 настаушк 1 3 настаун1цы.
Аналапчная карц1на наз1ралася I у Магшёу-скай епарх11. 3 546 выкладчыкау нежанатых было 275 1 178 незамужшх, у шлюбе знаходзшся 81 настаушк, толью 1 настаунща 1 11 чалавек было удовых [9, с. 86, 88]. Парауноваючы па-казчык1 1880 1 1911 гг. па Вшенскай акрузе, бачна, што колькасць халастых сельск1х настаушкау павял1чылася з 65,9 да 67,4%, а замужшх настаун1ц - з 1,1 да 1,3%. Статыстычныя даныя дазваляюць сцвярджаць, што, як 1 раней, сямей-ных сярод выкладчыкау была вельм1 нязначная колькасць.
Пры цяжкай 1 матэрыяльна незабяспечваю-чай працы мнопя настаушю пачатковых школ не вытрымл1вал1 працяглых тэрмшау службы. Нямецюя публщысты, яюя наведал! у канцы 1890-х гг. некаторыя раёны Расп, побач з сялян-сюм жыццём убачыл1 пастаянна галадаючых педагогау, зауважыл1, што, «каб быць у Расп народным настаушкам, трэба шмат щэала-пчнага самаахвяравання» [7, с. 170]. Найболь-шая змена кадрау была сярод настаушкау, яюя скончыл1 духоуныя семшарьп. Яны заусёды мага знайсщ сабе шшую працу. Даужэй за ус1х трымалюя выпускшю настаунщюх семшарый, яюя мэтанаюравана рыхтавалюя да педага-пчнай працы. 1х трымала 1 тое, што яны павшны был1 адпрацаваць у школе 5 год альбо выплацщь грошы, затрачаныя у якасщ сты-пендьп падчас вучобы. Больш пастаянным1 был1 настаушю з сялян, змалку прывыклыя да вясковага жыцця.
У справаздачы аб царкоунапрыходсюх школах Мшскай епархп за 1890/91 навучальны год ацзначалася, што большая частка служыць год, два, тры гацы. Асоб, адпрацаваушых больш за указаны тэрмш, было толью некалью дзесяткау. Так, з лшу 170 настаушкау праслужыл1 1 год 56 чалавек; 2 - 37; 3 - 24; 4 - 17; 5 - 14; 6 - 17; 7 1 больш - 4 чалавею. Был1 указаны нават прозвш-чы гэтых «герояу»: С. Мшульсю з Выдрынскай школы, В. Шыран з Паручынскай, I. Сшкор з Ясенецкай 1 Г. Пятроу з Ляшчанскай [10, с. 59].
У 1906 г., па даных Магшёускай губернскай управы, у земсюх школах не праслужыушых менш за 5 год было 47%, ад 5 да 10 - 24%. У 1912 г. па Вщебскай губерш сярэдняя працягласць працы для настаушкау была 6,7 года, а для настаунщ -6,1 года. У Магшёускай епархи у 1913 г. ва уах паветах пераважная колькасць працавала першае дзесяц1годдзе, а самы працягл^1 20-гацовы стаж службы з 513 чалавек мела толью 16.
Да пачатку 1914/15 навучальнага года у сель-скай мясцовасц1 Беларус1 был1 1173 земсюя школы пры 1403 настаушках 1 220 пачатковых школ Мшстэрства народнай асветы пры 220 настаушках. Але мнопя з ¿х так 1 не пачал1 працу. Першая сусветная вайна стала прычынай таго, што пачатковая школа была напалову разбура-на 1 зачынена. Большасць народных настаун1-кау была прызвана у дзеючую армда.
Заключэнне. Так1м чынам, настаун1цтва складала значную частку ¿нтэл1генцы1 Беларус1. Малады узрост, недастатковы узровень адукацы1 I кароткачасовасць педагаг1чнай дзейнасц1 - ас-ноуныя рысы педагаг1чнага корпуса другой па-ловы XIX - пачатку XX стст. Настаун1цтва не з'яулялася аднародным па сва1м сацыяльным складзе: был1 выхадцы з дваран, духавенства, мяшчан 1 сялян. Тольк1 20% настаушкау л1чыл1 сябе беларусам1. 3 1880-х гг. наз1раецца тэндэнц^1я росту колькасщ жанчын-настаунщ У цэлым, на працягу усяго разглядаемага перыяду адчувауся востры недахоп педагаг1чных кацрау для ¿мкшва растучых патрэб народнай адукацьп Беларус1.
Л1таратура
1. Фальборк, Г. Народное образование в Ро-сии. Исторический очерк / Г. Фальборк, В. Чар-нолуский. - СПб.: изд-во Попова, Б. г. - 264 с.
2. Отчет о состоянии учебных заведений и учреждений Виленского учебного округа за 1914 г. - Вильна: тип. А. Г. Сыркина, 1914. - 787 с.
3. Однодневная перепись начальных школ в империи, произведенная 18 января 1911 г. Выпуск VIII. Виленский учебный округ. - СПб.: тип. Тов-ва Екатерингофское Печатное Дело, 1914. - 134 с.
4. Начальные школы Северо-Западного края в 1907 г. // Народное образование в Виленском учебном округе. - 1908. - № 9. - С. 345-354.
5. Учительницы в Англии и Америке // Народное образование в Виленском учебном округе. - 1907. - № 5-6. - С. 233-236.
6. Родевич, М. Белорусские народные школы / М. Родевич. - Б. м., б. г. - 119 с.
7. Лейкина-Свирская, В. Р. Интеллигенция в России во второй половине XIX века / В. Р. Лейкина-Свирская. - М.: Мысль, 1971. - 368 с.
8. Нацыянальны пстарычны арх1у Беларуси -Фонд 2507. Дырэкцыя народных вучылшчау Вщебскай губерш. - Воп. 1. - Спр. 3637.
9. Исторический очерк развития церковных школ за истекшее двадцатипятилетие (18841909) - СПБ: Синодальная тип., 1909. - 686 с.
10. Отчет о церковно-приходских школах и школах грамоты Минской епархии за 1890/91 учебный год. - Минск: тип. Б. И. Соломонова, 1894. - 301 с.
