CC BY
36УДК 947.2:323.311
А. А. Дамарад, кандыдат пстарычных навук, асютэнт (БДТУ)
УРАДАВЫЯ МЕРАПРЫЕМСТВЫ ПА СКАРАЧЭНН1 КОЛВКАСЦ1 ШЛЯХТЫ У БЕЛАРУС1 У КАНЦЫ XVIII - ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XIX СТ.
Публшацыя закранае праблему неадпаведнасщ статуса шляхты Беларуа традыцыйным уяулен-ням пра дваранства у Расшскай iMnepbii, а таксама урадавыя спробы вырашыць гэтае пытанне у канцы XVIII - першай палове XIX ст. Падкрэсл1ваецца аб'ектыунасць працэсу скарачэння колькасщ шляхты, адначасовая яго непаслядоунасць i паступовае ускладненне. Важным момантам гэтай палгтьш з'яулялася таксама выключна сацыяльна-палггычная мэтазгоднасць яе правядзення пры адсутнасщ значнага уплыву нацыяльнага фактару. Пры гэтым улады не памдал1 спадзяванняу на вырашэнне праблемы праз захаванне бачнасщ для мясцовай шляхты сваёй запатрабаванасцг
The article deals with the problem of discrepancy of Belorussian nobility status to traditional representations about aristocracy in Russian Empire as well as its government attempts to solve this problem in late XVIII-XIX ct. The accent is made on objectivity of process of reduction of quantity of nobility, its inconsistency and gradual complication. Also, important point is the sociopolitical reason of this process in the absence of the very strong influence of the national factor. Thus the authorities didn't leave hopes of creation of visibility of the necessity for system for nobility.
Уводзшы. Атрымаушы у падданства насе-льнщтва усходняй частю былой Рэчы Паспат-тай, урад Расшскай ¿мперьи сутыкнууся са шля-хецюм пытаннем. Галоуным у ¿м была не праб-лема вернасщ шляхты расшскай кароне, а праб-лема вялшай колькаснай дыспрапорцьп. Мясцо-вае вышэйшае саслоуе значна пераузыходзша па сваёй колькасщ само расшскае дваранства. Справа у тым, што, прысягаючы на вернасць царскай уладзе, мясцовая шляхта у масавым парадку дэманстравала свой лаял1зм, падмацава-ны страхам страцщь тое невялшае, у асноуным, багацце, яюм яна валодала. Прычым толью па «лггоусюх» (Вшенскай, Гродзенскай) i «бела-pycKix» (Магшёускай, Мшскай i Вщебскай) гу-бернях шляхта у 40-я гг. XIX ст. складала каля 200 тыс. чалавек i па гэтым паказчыку амаль даганяла усё расшскае дваранства у цэлым. Kani утчваць таксама шляхту украшсюх губер-няу, то атрымл1ваецца, што па колькасным паказчыку шляхта былой Рэчы Паспал1тай пераузыходзша астатняе дваранства Расшскай iMnepbii амаль на 150 тыс. чалавек.
Асноуная частка. 3 улшам былога вопыту па штэграцьи у расшскае дваранства, напрык-лад, грузшскай знащ i з анатзам яе недахопау, кат сукупнасць княсюх родау Pacific кай ¿мпе-рьп зрабшася ледзь не на палову грузшскай па паходжанш, улады не жадат паутарэння па-мылак, яюя б пагражат размыццём асноунай апоры расшскага абсалютызму. Спрыяла гэта-му i выразная дыферэнцыяцыя шляхты на дробную, пасешённую i магнатау. Каля 40% шляхты адносшася да так званай «загонавай», якая не мела прыгонных, а 55% не мела зямл1 [1, с. 201]. Зразумела, што такое становшча не магло задавальняць цэнтральныя расшсюя улады, паколью, як паказала практыка першай
паловы XIX ст., гэтая група шляхты не выкон-вала прадугледжаных дзяржавай сацыяльных функцый I часта ператваралася у базу для ан-тыурадавых выступленняу.
У адносшах да мясцовай арыстакратьп пал> тыка была зразумелай: прыцягнуць яе на свой бок I ператварыць у правадыра ¿мперскай пал> тыю, наюраванай, у прынцыпе, на швел1роуку мясцовых асабл1васцяу. Адным з вышкау яе з'явшася фактычна поунае захаванне ранейшых пазщый, яюя был1 у тытулаваных родау у ль тоусюх 1 беларусюх губернях. Але у адносшах да нетытулаванай шляхты праяв1уся зуим шшы падыход. 3 першых гадоу панавання Санкт-Пецярбурга на беларусюх землях ажыццяуляец-ца паштыка па наумысным скарачэнш абсалют-най колькасщ прадстаушкоу акрэсленага сас-лоуя. Выкткана гэта было адзначаным1 вышэй аб'ектыуным1 прычынаш. Высветлшася таксама, што шмат хто жадау выкарыстаць дваран-сюя правы у сваАх асабютых мэтах (не плащць па-датю, валодаць свабодай перамяшчэння I г. д.). Першыя ж рэв1з11 паказат, што у дваранскае саслоуе трапша вялшая колькасць асоб, яюя шляхщчам1 раней увогуле не з'яулялюя. Так сталася па прычыне неразумення у першыя гады расшскай улады мясцовых асабл1васцяу. Напрыклад, рэв1з1я 1811 г. выявша, што да шля-хецкага стану зашсана каля 200 тыс. чалавек з шшых саслоуяу толью таму, што яны размауля-л1 па-польску 1 был1 рыма-каталщкага веравыз-нання. 3 шшага боку, не усе асобы, што мел1 дварансюя правы, был1 зашсаны дваранамь
Нагадаем, што прысяга новай уладзе сярод беларускай шляхты не сустрэла фактычна шяка-га супращулення. Адначасова да землеуладаль-шкау, як!я не прысягат, расшсюя улады аднос1-Л1ся вельм1 цярп1ма, падаужаючы яе тэрм1ны 1
прымаючы у свае падданства. Абяцанаму секвестру I канфюкацьи падвергася земл1 з насель-нщтвам не больш за 30 тыс. сялян. Хрэстама-тыйным стау прыклад паводзш фамшп князёу Чартарыйсюх, яюя, каб пазбегнуць канфюкацьи сва1х уладанняу на землях, падначаленых Расшскай ¿мперьи, паслаш працстаушкоу свайго рода у Санкт-Пецярбург з просьбай аб вяртанш маёмасщ.
Гледзячы на шляхту беларусюх зямель як на рускую па паходжанш, але польскую па духу, урад адначасова, вщавочна, не жадау рас-паусюджвання ¿дэй польска-шляхецкай анархп у асноунай частцы дзяржавы. В. В. Ключэусю, характарызуючы падзелы Рэчы Паспаттай, ш-сау, што Рас1я «не присвоила ничего исконно польского, отобрала только свои старинные земли да часть Литвы, некогда прицепившей их к Польше» [2, с. 295]. Сама ¿мператрыца Каця-рына II асабюта неаднаразова падкрэсл1вала, што у вышку падзелау Рэчы Паспаттай да Расшскай ¿мперьп не было далучана нават малень-кага кавалка польскай зямл1. Напрыклад, сцвяр-джалася, што «не толью у Полацку, але 1 ва усёй Лтгве усе справы ва ус1х судах у XVII ст. вялюя на рускай мове, што гады адзначалюя ад стварэння па грэчасюм выл1чэнш, што цэрквы ¿х был1 звычайна будаваны алтаром на усход» [3, с. 73]. Аднак неабходна падкрэслщь, што вышэйшы стан тагачаснага мясцовага грамад-ства у асноунай сваёй масе спавядау рыма-ката-лщызм 1 не вылучау сябе з польскай культуры. Гэтак сталася яшчэ з часоу Адраджэння, кат каталщю касцёл л1чыу сябе правадшком хрыс-щянскай веры на усходзе Еуропы, адначасова з'яуляючыся на беларуск1х землях моцным фактарам палан1зацы1. У канцы XVIII ст. улады звяртал1 увагу на гэтую акал1чнасць I не пра-водз1л1 н1якай абмежавальнай пал1тык1 да ката-л1цкай шляхты. У звароце да сва1х новых пад-даных Кацярына II абяцала, што «свабоднае ве-равызнанне ад продкау набытае... у цэласнасц1 захаваныя будуць» [4, с. 147]. Паводле урада-вых звестак, праваслауным1 был1, прыбл1зна, толью дзве тысячы шляхц1чау, але ¿х беднасць не дазваляла ¿м уплываць на ж^гццё у губернях праз с1стэму дваранск1х выбарау.
Была пакшута за шляхтай 1 такая выключна дзяржауная манапол1я, як права на вшакурэнне, што зус1м супярэчыла расшсюм парадкам. Не уводз1л1ся абмежаванн1 1 на ужыванне польскай мовы. У прыватнасщ, у пасяджэнн1 павятовага суда у 1798 г. пратакол вёуся на польскай мове. Прычым ушсаныя у яго вытрымк1 з прывшея на маёнтак XVII ст. был1 перакладзены са старабе-ларускай мовы на польскую [5, лл. 87-88]. Нават у складанн1 спрау пра дваранскае па-ходжанне выкарыстоувалася польская мова.
Напрыклад, у радаводнай справе Кантрымау, складзенай у 1800 г., абсалютна усе дакументы был1 прадстаулены па-польску. Дэкларавала Кацярына II i захаванне старой выбарнай судо-вай с1стэмы у «беларуск1х» губернях. Нягледзя-чы на нерашучыя меры дзяржавы па ушфшацьп судоу з расшсюм1, канчаткова гэтыя крок1 ула-дау дал1 вын1к тольк1 у 30-я гг. XIX ст. Паводле закону ад 30 кастрычшка 1831 г., усё справа-водства было пераведзена на рускую мову, а земсюя i гродск1я суды был1 пераутвораны у павятовыя [6, с. 322].
1мкненне скарац1ць колькасць шляхты у за-ходн1х губернях Рас1йскай ¿мперьи прасочваец-ца л1таральна з першых дзён знаходжання бела-pycKix земляу пад ск1петрам ¿мператрыцы Ка-цярыны II. Сучасныя даследчыцы С. Л. Лугау-цова i Г. М. Тум1лов1ч пасля уважл1вага выву-чэння указау i распараджэнняу 1772-1796 гг. зрабш такую выснову. Ц1кава, што практыч-ныя крок1 уладау па абмежаванш удзелу неза-можнай шляхты у дваранск1х выбарах был1 па-кладзены яшчэ у 1773 г. разам з устанауленнем ф1ксаванага маёмаснага цэнзу. Закон увогуле не дапускау да удзелу у дваранск1х выбарах тых прадстаун1коу шляхты, як1я не служыл1 на ра-с1йскай службе або атрымал1 замежныя тытулы i узнагароды. Гэтым ад карыстання саслоуным1 прыв1леям1 адсякалася тая частка шляхты, на-конт лаяльнасц1 якой да самадзяржауя был1 пэуныя сумненн1. Аднак шляхта да пазбаулення яе правоу «zlotoj wolnosci» став1лася вельм1 хварав1та. Кансерватыунае ¿мкненне захаваць прынцып «nihil nowi», славуты шляхецк1 кан-серватызм у рэшце рэшт прыводз1у у некато-рых выпадках нават да выступленняу супраць цэнтральнай улады. Па тых щ ¿ншых прычынах вельм1 кансерватыуная па сваёй прыродзе шляхта не жадала прыстасоувацца да новых умоу, у прыватнасц1 да пал1тычнага бяспрауя, тым больш што яна яшчэ у 1780-я гг. удзельш-чала у павятовых сойм1ках. Трэба зауваж^гць, што нешта падобнае, але у меншым маштабе, адбывалася на Смаленшчыне, якая адышла да Pacii на некальк1 стагоддзяу раней i дзе мера-прыемствы па скарачэнш колькасц1 шляхты за-вяршыл1ся паспяхова.
Дадзеная пал1тыка па шляхецк1м пытанш, якая сфарм1равалася за перыяд царавання Каця-рыны II i Паула I, атрымала выразны працяг таксама пры наступных манархах: Аляксандр i М1калай Паулав1чы. Аляксандр I увогуле пра-водз1у вельм1 асцярожную паттыку у аднос1нах да дваранства заходшх губерняу, пакольк1 спадзявауся знайсц1 у ¿м непасрэдную пал1тыч-ную апору. Мус1ць, менав1та гэтым можна рас-тлумачыць падтрымку рас1йск1м ¿мператарам нават спадзяванняу некаторай частк1 шляхты
(найперш арыстакратьп) на аднауленне дзяр-жаунасщ Рэчы Паспал1тай. Але агульнай дзяр-жаунай паттыю у адносшах да дробнай шляхты ён не змяшу, паслядоуна абмяжоуваючы яе удзел у дварансюх выбарах.
Друпм спосабам зменшыць колькасць шляхты на беларусюх, украшсюх землях стала сум на вядомая люстрацыя шляхецкага паходжання. У храналапчным парадку усе фармальна-юрыдычныя змены 1 новаувядзенш уладау у гэтай сферы прасачыла у сваёй манаграфп С. Л. Лугауцова [7]. Але щкаунасць прадстау-ляюць, перш за усё, фактычныя вынш гэтай па-лпыю. На наш погляд, менав1та яны мел1 выра-шальнае значэнне для штэграцьи шляхты бела-русюх зямель у склад дваранства Расшскай ¿м-перьи.
Прыход да улады ¿мператара М1калая I у 1825 г. стау пачаткам новага этапа у грамадсюм 1 дзяржауным жыцщ Расшскай ¿мперьп. Звы-чайна перыяд 1825-1855 гг. характарызуецца у пстарыяграфп як рэакцыйны. Для праблемы ш-тэграцьп шляхты беларусюх зямель у грамад-ска-палпычную сютэму Расшскай ¿мперьи най-большае значэнне мел1 падзе1 паустання 18301831 гг. 1 мерапрыемствы урада па прадухшенш падобных антыурадавых выступленняу у да-лейшым. Само паустанне 29 лютапада 1830 г. у Варшаве стала поунай нечаканасцю для урада. Щкава, але насуперак меркаванню польсюх да-следчыкау, расшсю вучоны М. А. Трощю шша, што галоунай прычынай гэтага выступления быу нацыянальны прыгнёт, якому падвяргауся польсю народ [8, с. 123]. Пра тое, што паустанне успыхнула без папярэдняга плана, сведчыл1 мшстр фшансау князь Друцю-Любецю 1 дэпу-тат сойма Царства Польскага граф Язерсю, яюя прыехат у Санкт-Пецярбург з просьбам! заха-ваць правы аутаномп Царства Польскага. Падзе1 паустання 1830-1831 гг. на беларусюх землях падрабязна ашсаны у манаграфп В. В. Гарбачо-вай. Па яго вышках да следства у беларуска-л1тоусюх губернях было прыцягнута 2878 ча-лавек [9, с. 119]. Наступныя мерапрыемствы улацау паказат, што быу узяты курс на поуную ушфшацыю Беларуси Л1твы 1 Правабярэжнай Украшы з цэнтральным1 губерням1 Расшскай ¿мперьп.
Першая палова 1830-х гг. стала, на думку С. Л. Лугауцовай, пачаткам выспявання недаве-ру 1 нават ияиавющ да палпыю цэнтральных уладау з боку шляхты: «Чрезмерное усердие правительственных чиновников, необоснованные обыски и аресты, секретный надзор полиции только усиливали взаимное недоверие представителей власти и местного дворянства. Именно в 30-50-е гг. XIX в. в дворянском обществе белорусских и украинских губерний
вызревает та неприязнь и даже ненависть ко всему русскому» [7, с. 15]. Не уступаючы у па-лем1ку з высновам1 даследчыцы, зауважым, што перапбы на месцах перашкаджат штэграцьи шляхты у склад расшскага дваранства.
Галоуным1 захацаш самацзяржауя, яюя па-уплываш на працэс ¿нтэграцьп шляхты у склад дваранства Расшскай ¿мперьи, стау указ ад 19 кас-трычшка 1831 г. «О разборе шляхты в западных губерниях и об устройстве сего рода людей» 1 спецыяльнае распараджэнне аб выбарах у заходшх губернях 1835 г.
Указ 19 кастрычтка 1831 г. замацоувау усклац-нены двухступенны парадак пацверджання два-раисюх правоу шляхтай спачатку у Двараисюх дэпутацюх сходах, а затым у Герольдьп Сената. Тым, хто здолеу пацвердзщь сваё дваранства, гарантавалюя усе правы 1 перавап дваранства Расшскай ¿мперьп. Для тых прадстаушкоу шляхты заходшх губерняу, яюя не даказат дваранства, спецыяльна быу створаны новы гра-мадсю стан аднадворцау заходшх губерняу. В1-даць, улады сапрауды ¿мкнулюя уиесщ яснасць у шляхецкае пытанне. Яны адразу зауважыл1 щкавую акатчнасць: у некаторых губернях, што адышл1 да Раей ад Рэчы Паспаттай, колькасць зацверджаных у дваранстве толью павя-л1чвалася. Таму Сенат 11 лютапада 1832 г. за-цвердз1у Закон аб пауторнай рэв1зп Герольдыяй рашэнняу Двараисюх дэпутацюх сходау. Най-большага вышку, аднак, праверка дасягнула па Правабярэжнай Украше.
Само па сабе прадстауленне дакументау аб шляхецюм паходжаиш не заусёды дазваляла атрымаць статус двараиша Рас1йскай ¿мперьп. Напрыклад, шляхц1чы Гродзенскай губерн1 Грыгаров1чы прыступ1л1 да працэсу даказвання паходжання яшчэ у пачатку XIX ст. Аднак, ня-гледзячы на прызнанш губернск1м дэпутацк1м сходам дваранск1х правоу у 1802 1 1838 г., Герольдыяй Грыгаров1чам двойчы ж было адмоу-лена. Апошн1 раз у адпаведнай пастанове ад-значалася, што «доказательства о дворянстве рода Грегоровичей признаны недостаточными указам Временного присутствия Герольдии от 27 июля 1840 г.» [10, л. 11]. Падобныя факты можна тлумачыць толью выпадковай праявай наумысных ¿мкненняу да скарачэння колькасц1 дваранства мясцовага паходжання у заходн1х губернях Рас1йскай ¿мперьп, пакольк1 доказы, прадстауленыя Грыгаров1чам1, шчым не адроз-н1вал1ся ад доказау, напрыклад, Матулев1чау. Апошн1я пражывал1 у В1ленск1м павеце 1 здоле-л1 пацвердз1ць свой дваранск1 статус у Расшскай ¿мперьп на працягу 1800-1842 г. [11, л. 15]. Увогуле, да сярэдз1ны XIX ст. прабле-ма з непрызнанням1 дварансюх правоу для асобных родау практычна не пауставала. Так,
праведзенае нам1 вывучэнне арх1ва канцылярьп Вшенскага губернскага дэпутацкага сходу да-зваляе сцвярджаць, што да 1840-х гг. у гэтай губерш амаль не было фактау адмаулення у пацверджанш дваранства. Прыклац Грыгаро-в1чау - адзш з нешматлтх, каш Герольдыяй не зацвярджашся шляхецюя правы пэунага роду Вшенскай губерш. Падобны лес напаткау Шабунев1чау, яю праходзш па сшсах Ашмян-скага павета. У рэзалюцьп Терольдьи ад 1842 г. гаварылася, у прыватнасщ: «видно, что ныне не представлено всех документов в приведенных выше прописанных определениях» [12, л. 4].
Таму, на наш погляд, працэс, яю атрымау назву «разбору» шляхты, быу па сваёй сутнасщ аб'ектыуна непазбежны. Ён быу наюраваны не супраць усяго шляхецтва, а толью супраць дробнай шляхты, якая новым расшсюм крытэ-рыям 1 уяуленням аб дваранстве у сваёй масе, вщавочна, не адпавядала. Г. М. Тумшов1ч у ха-рактарыстыцы гэткай паттыю зауважае, што да гэтай групы насельнщтва адносш тых, хто уво-гуле не валодау ш прыгонным1, ш зямлёй [13, с. 115]. Па вобразным выразе В. В. Ключэу-скага, яшчэ з эпох1 Пятра I у Расшскай ¿мперьи дваранскае саслоуе «старалось подчищаться, стряхивая с себя прилипавшие к нему сторонние элементы» [2, с. 332].
Заключэнне. Безумоуна, абсалютысцкая ра-сшская манарх1я вымушана была праводзщь паль тыку, сюраваную на умацаванне унутранага адзшства I аднастайнасщ «благородного российского дворянства» як агульнадзяржаунага сас-лоуя безадносна да нацыянальнай прыналежнасщ яго прадстаушкоу. Гэта само па сабе патрабавала выключэння з дварансюх шэрагау нашай дробнай 1 драбнюткай чыншавай, засцянковай 1 загонавай шляхты. Колькасная перавага «былой польскай шляхты» у дачыненш да карэннага расшскага дваранства была, вщавочна, недапушчальная. Вь даць, гэты матыу, зуам не прага пометы за удзел у паустаннях, быу галоунай прычынай знакамь тых «разборау» шляхецтва. Трэба падкрэслщь, што расшсюя улады таксама мусш праводз1ць адпаведныя санацыйныя мерапрыемствы, лпа-ральна чысщць шэрап шляхецтва ад тых шматлшх «нядобрасумленных» асоб, яюя пад-манам ушеашея у дваранства па фальшывых да-кументах у першыя гацы пасля падзелау Рэчы Паспаштай. Нарэшце, як паказвае параунанне стану спрау у Вшенскай 1 Мшскай губернях, працэнт незацверджаных у дваранстве залежау, увогуле, не столью ад паштыю цэнтральных уладау, колью ад паз1цьп мясцовых уладау.
Л1таратура
1. Люты, А. М. Сацыяльна-эканам1чнае раз-вщцё у Беларус1 у другой палове XVIII - пер-шай палове XIX ст. / А. М. Люты. - Мшск: БДПУ, 2004. - 320 с.
2. Ключевский, В. О. Русская история. Полный курс лекций: в 3-х кн. / В. Ключевский. -Ростов н/Д: «Феникс», 1998. - Кн. 3. - 576 с.
3. Псторыя Беларуси у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [1 шш.]. - Мшск: Экапер-спектыва, 2000-2005. - Т. 4: Беларусь у складзе Расшскай ¿мперьп (канец XVIII - пач. XX ст.) / М. Б1ч [{шш.]. - 2005. - 518 с.
4. Емяльянчык, У. П. Паланез для касшерау: (3 падзей паустання 1794 г. пад юраунщтвам Т. Касцюшю на Беларуси / У. П. Емяльянчык. -Мшск: Беларусь. - 160 с.
5. Актовая книга «Минский земский поветовый суд» // НГАБ. - Фонд 686. - Оп. 1. -Д. 9. - 96 л.
6. Юхо, Я. А. Псторыя дзяржавы 1 права Беларуси вучэб. дапаможшк: у 2 ч. / Я. А. Юхо. -Мшск: Р1ВШ БДУ, 2000. - Ч. 1. - 352 с.
7. Луговцова, С. Л. Политика российского самодержавия по отношению к дворянству Белоруссии в конце XVIII - первой половине XIX века / С. Л. Луговцова. - Минск: БГПУ им. М. Танка, 1997. - 78 с.
8. Троицкий, Н. А. Россия в XIX веке. Курс лекций / Н. А. Троицкий. - М.: Высшая школа, 1999. - 431 с.
9. Гарбачова, В. В. Паустанне 1830-1831 гг. на Беларус1 / В. В. Гарбачова; [навук. рэд. У. А. Сосна]. - Мшск: БДУ, 2001. - 184 с.
10. Дело о дворянском происхождении рода Грегоровичей // ЬеЩуо8 уа^1уЬе8 ¡81юпуо8 агсггаз (^ЬА). - Фонд 391. - Оп. 5. - Д. 207. - 17 л.
11. Дело о дворянском происхождении рода Матулевичей Виленского и Россонского уездов (1804—1842) // ^А. - Фонд 391. - Оп. 5. -д. 404. - 42 л.
12. Дело об установлении дворянского происхождения рода Шабуневичей Ковенского и Ошмянского уездов (1800 - 1842) // ^А. -Фонд 391. - Оп. 5. - Д. 649. - 9 л.
13. Тумшов1ч, Г. М. Паштыка царызму у адно-сшах да дробнай шляхты Беларуа у канцы XVIII -першай палове XIX ст. / Г. М. Тумилович // На-цыянальная паттыка расшскага самадзяржауя на Беларуа у канцы XVIII - пачатку XIX ст.: зб. навук. прац / Бел. дзярж. педагаг. ун-т; рэдкал.: А. М. Люты [[ шш.]. - Мшск, 1995. - С. 114-128.
Паступша 15.03.2012
