CC BY
17УДК 94(476):37.091.12«18/19»
В. М. Астрога, дацэнт (БДТУ)
САЦЫЯЛЬНЫ СТАТУС ВЫКЛАДЧЫКАУ ГАРАДСК1Х НАВУЧАЛЬНЫХ УСТАНОУ БЕЛАРУС1 У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XIX - ПАЧАТКУ XX СТ.
У артыкуле аутар разглядае сацыяльны статус выкладчыкау гарадсшх навучальных ус-таноу Беларуа у другой палове XIX - пачатку XX ст. Падкрэсл1ваецца, што прававое ста-новшча педагогау рэгулявала шырокая нарматыуна-прававая база: законы, пастановы, цыркуляры i г. д. У пэунаунай ступеш разгледжаны праблемы падбора кадрау, матэрыяль-нае становшча выкладчыкау. Даецца параунальны анал1з сацыяльнага становшча выкладчыкау вясковых народных школ i павятовых гарадсшх вучылшчау, пмназш. Паказаны не-каторыя станоучыя тэндэнцьи у рэфармаванш астэмы народнай адукацьп пасля Лютаускай рэвалюцьи 1917 г.
The article examines social status of the teaching staff of urban educational institutions in Belarus in the second half of XIX century and in the beginning of XX century. The article points out that the legal status of teachers was regulated by rather wide normative legal base, including laws, regulations, directives etc. Also, the article outlines the problems of staffing, level of teachers' wellbeing. The investigation includes the comparative analysis of social status of teachers of rural people schools, district urban schools and gymnasiums. Several positive trends in reformation of popular education system after the February Revolution in 1917 are pointed out. At the same time, it is demonstrated that the problem of improvement of legal and material status of teachers of urban educational institutions was not resolved.
Уводзшы. Сацыяльны статус - тэта стано-вшча, якое займае шдывщ щ сацыяльная трупа у грамадстве щ асобнай падсютэме грамадства. Вызначаецца ён па спецыф1чных для канкрэт-нага грамадства прыкметах, у якасщ яюх мо-гуць выступаць прававыя, эканам1чныя, нацыя-нальныя, узроставыя 1 шш.
Спышмся на прававым 1 матэрыяльным ста-новшчы настаунщтва Беларус1 азначанага пе-рыяду. Прававое становшча гэтай частю штэл1-генцьп рэгулявала шырокая нарматыуна-права-вая база. Гэта был1 законы, пастановы, цыркуляры, свабоды, абавязк1, дадатковыя ¿льготы, перавап, законныя ¿нтарэсы настаун1кау. Мена-в1та прававы статус асобы быу I застаецца адным з вызначальных паказчыкау узроуню дэ-макратызацы1 грамадства.
Асноуная частка. Фармальнае права выба-ру кандыдатау на пасаду настаун1ка школ Ра-с1йскай ¿мперы1 належала ¿х заснавальн1кам (земствам, тарадск1м 1 сельсюм трамадствам, прыватным асобам). Аднак непасрэднае ра-шэнне прымау ¿нспектар народных вучыл1-шчау. Перавату аддавал1 кандыдатам з больш высок1м адукацыйным узроунем. Аб мараль-ных якасцях кандыдатау, ¿х сх1льнасц1 да педа-гапчнай дзейнасц1 пераконвал1ся шляхам пробных урокау у адным з вучыл1шчау. Кан-чатковае зацвярджэнне настаун1кау 1 настаунщ на пасадзе належала павятовым саветам у кан-цы навучальната года па прадстауленш ¿нспек-тара, яю давау ацэнку дзейнасц1 настаун1ка. У шэрагу выпадкау дапускалася назначэнне на-стаун1кам 1 без тадавой стажыроую. Кожны
настаун1к пры назначэнн1 на службу прад'яу-ляу пасведчанне аб «добранадзейнасщ» з кан-цыляры1 генерала-губернатара I пры назначэн-н1 прыводз1уся да прысят1 «верна служыць 1 ва ус1м падпарадкоувацца начальству». Пытанне аб недапушчэнн1 настаун1ка да працы па пры-чыне «неблатанадзейнасц1» вырашалася ¿н-спектарам 1 старшынёй савета вучыл1шча. Фармальнае права на звальненне заставалася за саветам. Звальненне 1 перамяшчэнне настау-н1кау вырашалася па-рознаму: у адных выпад-ках - з санкцьп павятовата савета вучылшча, у друт1х - па рашэнню ¿нспектара, павятовай земскай управы щ па прытаворах тарадск1х I сельсюх трамадствау.
3 пачатку XX ст. ад настаушкау патрабава-лася яшчэ падп1ска аб непрыналежнасц1 да пар-тый з канцыляры1 тубернатарау.
Непатрэбным прызнавауся допуск асоб неправаслаунай веры. Мнопя педагог! I гра-мадсюя дзеячы крытыкавал1 такую пал1тыку, кал1 кадры настаун1кау папаунял1ся выхадца-м1 з-за мяжы: «няужо здаровую нацыяналь-ную школу могуць стварыць замежныя нас-таун1к1, як чужыя шструктары - арм1ю» [1, с. 341]. Неузабаве прынята рашэнне, па якому ¿ншаземцы, нават тыя, як1я прынял1 прысягу на падданства Рас11, не павшны был1 назначац-ца на пасады настаун1кау. Выключэнне скла-дал1 тыя з ¿х, хто нарадз1уся у Рас11 I быу пра-васлауным.
Прызнанне годнасц1 I правоу асобы нас-таун1ка указвала на неабходнасць поунай рэ-арган1зацы1 створанага царск1м рэжымам па-
лщэйскага тыпу шспекцьи за выкладаннем. У мнопм дзейнасць Мшстэрства народнай ас-веты характарызавалася бюракратычнай апе-кай. 1нспектары, яюя уваходзМ у склад саве-тау вучылшчау, у адносшах да кадравага пы-тання 1 пры рэв1зп навучальных устаноу па-вшны был1 разглядаць 1 анал1заваць, у яюм аб'ёме вывучаецца праграма, метады наву-чання, парадак нагляду за вучням1, наведван-не царквы, а таксама зб1рал1 звестю аб «тайных школах».
У другой палове XIX - пачатку XX ст. адчу-вауся востры недахоп не толью у настаушках для народных вучылшчау, але I для гарадсюх навучальных устаноу Расп. У 1901 г. было толь-ю 10 тыс. выкладчыкау сярэдшх школ (у тым л1ку у школах Мшстэрства народнай асветы каля 6 тыс. чалавек). Сярод ¿х толью палова ме-л1 вышэйшую адукацыю - як правша, гэта был1 выпускнт ушверсготау. Настаунщы пмназш 1 прапмназш мел1 пераважна сярэднюю адукацыю. У Вшенскай навучальнай акрузе ва ус1х гарадсюх вучылшчах працават толью 340 настаушкау. Па адукацыйнаму цэнзу амаль усе яны закончыл1 курс у Вшенсюм настаунщюм шстытуце.
Перадавая грамадскасць разумела, чаму пасля паустання 1863-1864 гг. было паднята пытанне аб народнай адукацьп як аб лепшым сродку для супрацьдзеяння польсюм пачат-кам», чаму «прыцягнуты да займання настау-нщюх пасад лепшыя русюя сшы са звальнен-нем палякау». Апякун акруп I. П. Карншау у зашсцы М. М. Мурауёву «Аб замене польсюх настаушкау русюмЬ> (1864 г.) зауважау, што настаушкам1 з Расп павшны быць заменены найперш усе выкладчыцюя месцы у пмназ1ях, прапмназ1ях 1 трохкласных павятовых вучы-лшчах, бо «штодзённы вопыт запэушвае, што дастаткова прысутнасщ аднаго настаушка-па-ляка, каб пазбавщь педсаветы усякай сшы 1 пе-рашкаджаць узаемнаму даверу I абмену думка-мЬ> [2, с. 82]. Разам з тым, адкрытая рэвалю-цыйнасць не была характэрна для большасщ настаушкау. Настаунт, яюя знаходзшся на дзяржаунай службе, звычайна не адважвалюя канфлштаваць з начальствам.
Настаунш был1 абавязаны аказваць павагу да вышэйшага начальства, прымаць ад яго зага-ды 1 дакладна ¿х выконваць «без усяляюх спрэ-чак». Любая непавага да начальства, якая пра-яулялялася у справах службы шсьмова щ вусна, каралася па закону.
У Расшскай ¿мперьп ус1м служачым чы-ноушкам забаранялася друкаваць творы, у яюх змяшчалася шфармацыя аб знешняй 1 унутра-най паштыцы дзяржавы. Мнопя апекуны 1 ды-рэкцьп скардзшюя, што насуперак забароне
некаторыя настаунш змяшчаюць у часошсах артыкулы, яюя тычацца не педагапчных, а агульных пытанняу. Настаушку «нет неабход-насщ шукаць падтрымю часошсау 1 публ1чна скардзщца аб сва1х часта уяуных няшчасцях 1 штрыгах, яюя паустаюць на шляху яго дзейнасць Таюя "выкрыванш" не сумясщвы з год-насцю вучылшча, хутчэй падрываюць, чым умацоуваюць веру да яго I адцягваюць настау-шка ад сапрауднай справы... Ад настаушка патрабуецца спакой, самавалоданне I атсут-насць усяго, што вызывае». Начальства л1чы-ла, што пстарычныя 1 жыццёвыя патрабаванш не могуць быць ш задаволены, ш адменены выказваннем асабютага пачуцця, таму палем1-ка у часошсах 1 розныя выказванш не могуць паскорыць альбо замарудзщь паступальны ход справы, 1 таму уяуляюцца бескарысным1 1 вы-кткаюць толью шкодную смуту у настроях грамадства [3, с. 801-802].
У перадавой л1таратуры XIX ст. пры-водзяцца таюя факты: у Германп 1 Францы1, напрыклад, ¿снуе цесная сувязь пам1ж ушвер-с1тэтам1 1 г1мназ1ям1, а мнопя выкладчык1 ся-рэдн1х навучальных устаноу з'яулялюя сур'ёз-ным1 вучоным1-даследчыкам1. 1х навуковая дзейнасць став1лася педагогам не у дакаранне, а у заслугу. Пад педагогам у рас1йск1х юрую-чых колах разумеуся звычайна чалавек, яю ва-лодае тольк1 адной рамесн1цкай тэхн1кай наву-чання. Выкладчыкам, як1я думал! шырэй 1 не пагаджалюя з поглядам1 «некаторых уплыво-вых асоб», ¿мкнул1ся «зажаць рот». У выпадку, кал1 настаун1к праяв1у якую-небудзь самастой-насць, яму пагражал1 выгнаннем 1 беднасцю. «Педагог нават не меу так1х правоу, яюя мае катаржн1к. Катаржн1к ведае, што кал1 яго пака-раюць, то будуць карм1ць. Педагога з сям'ёй вык1двал1 спакойна на маставую». Таму, як адзначаюць перадавыя дзеячы адукацьп, у кра-¿не неабходна карэнным чынам мяняць аднос1-ны да настаушкау, цанщь яго навуковыя заслуг!, грамадскую паз1цыю. Гэтыя асобы будуць карыстацца маральным аутарытэтам у педагаг1чным свеце. Павага будзе заснавана не на угодн1цтве, а на сапраудных заслугах, прысвечаных асвеце I адукацы1 грамадства [4, с. 192-193].
Часовы урад, як1 прыйшоу да улады у вын1-ку Лютаускай буржуазнай рэвалюцы1 1917 г., адмяшу шэраг састарэлых I рэакцыйных распа-раджэнняу царск1х улад у галше адукацы1. У прыватнасц1, цыркулярам апекуна В1ленскай навучальнай акруг1 падкрэсл1валася, што «асобы педагаг1чнага персаналу навучальных устаноу ус1х тыпау М1н1стэрства народнай асветы, выключаныя са школ пры ранейшым рэ-жыме за пал1тычную дзейнасць (па суду, у ад-
мшстрацыйным 1 дысцыплшарным парадку), належаць бесперашкоднаму дапушчэнню да выкладчыцкай дзейнасщ у выпадку падачы ¿м1 хадайнщтва аб гэтым пры наяунасщ адпавед-ных вакансш» [5, л. 7]. Таюм чынам, был1 ад-менены урадавыя 1 мшютэрсюя дырэктывы, указанш аб недапушчэнш да педагапчнай дзейнасщ «паттычна недобранадзейных» асоб, за-бароне настаушкам 1 вучням мець дачыненне да паттычнай дзейнасщ (прыняты цыркуляр «Аб прыёме у навучальныя установы асоб, яюя раней был1 выключаны за паттычныя альбо рэ-лшйныя перакананш»), аб забароне настауш-кам ствараць саюзы I праводзщь сходы, аб стропх абмежаваннях педагапчных курсау 1 з'ездау. Был1 ануляваны абмежаванш правоу на адукацыю I педагапчную працу па раса-вых, нацыянальных 1 рэлпшных прызнаках, у тым л1ку антысемщюя цыркуляры афщыйных органау аб недапушчэнш яурэяу да педагапч-най дзейнасщ [6, с. 73].
Адметнай рысай ус1х русюх школ з'яуляла-ся ¿х беднасць: ш прыстойнага памяшкання, ш добрых вучэбных дапаможшкау, ш дастатко-вай колькасщ добра падрыхтаваных настаушкау. Настаушк пачатковай школы у царскай Расп быу чалавекам бяспрауным 1 часам не меу мшмальнага матэрыяльнага дастатку. «Незабяспечанае становшча народнага нас-таушка уяуляе адно з самых слабых месцау на-шай школьнай справы», - шсау школавед П. Са-лонш. Сярэдш заробак настаушка у канцы 1870-х гг. складау 200-250 руб. у год щ 1620 руб. у месяц, 66 кап. у дзень, 16 кап. за адзш урок, кал1 л1чыць па 4 урою у дзень [7, с. 128- 129]. Атрыманне «жалавання» з валас-нога праулення, нават пры добрых адносшах з яго юраунщтвам, звязана было з вялшм1 ня-зручнасцямь Грошы выплачвал1 з затрымкай 3-6 месяцау, у той час, як мшютэрсюм цырку-лярам 1878 г. патрабавалася, каб заробак настаушкам выдавауся штомесяц у вызначаны тэрмш Кал1 адносшы з настаушкам был1 дрэнныя, то, акрамя несвоечасовых выплат, можна было пачуць ад валасных старшынь зневажальныя словы. Кат грошы прывозшюя у школы, то казначэ1, шсары, старшыш за сваю «працу па дастауцы жалавання» 1 за «клопаты аб настаушку» утрымл1ват ¿х частку на сваю карысць. Изю узровень матэрыяльнага забес-пячэння настаунщтва адмоуна адлюстроувауся на становшчы народнай школы. Наколью сум-на адлюстроувалася на становшчы народнай школы крайняя м1зэрнасць матэрыяльнага за-беспячэння настаушкау, сведчыл1 таюя факты, як спыненне дзейнасщ мнопх школ у вышку пераходу настаушкау на больш выгадную службу у палщэйскае щ акцызнае ведамства.
Настаушкам! 4-класных гарадсюх вучыл1-шчау назначался асобы, яюя прайшл1 курс на-вучання у настаунщюх шстытутах. Гарадсюя вучылшчы адкрывалюя як у гарадах, так 1 у вёсках. Але, як зауважал1 сучаснш, «у вяско-вае гарадское вучылшча шяюм спосабам не замашш настаушкау ...вёска ¿м падаецца ссыл-кай, маладыя... баяцца цёмнай, некультурнай вёсю, баяцца у такой глушы страцщь сувязь з штэлпентным светам». Трэба яшчэ дабавщь «надзею на большую матэрыяльную забяспе-чанасць у горадзе пры дапамозе дадатковых заняткау». Заработная плата у горадзе была некалью вышэйшай, але разам з тым, як адзна-чаецца у анкетных лютах, «па пацёртаму, за-ношанаму касцюму у нас пазнаюць настаушкау гарадсюх вучылшчау». «Шлюб ёсць рос-каш для настаушка гарадсюх вучылшчау... ажанщца - значыць зрабщь злачынства», па-множыць сваю беднасць. Характэрным паказ-чыкам незабяспечанасщ з'яуляюцца частыя пераводы (сярэдняя працягласць службы на адным месцы 4,4 года), бо нават «невялшае матэрыяльнае паляпшэнне л1чыцца дастатко-вым повадам для настойл1вага патрабавання пераводу» [8, с. 297]. У гэтай сувяз1 адзначым, што, напрыклад, па Мшску у 1893 г. настаушк гарадскога вучылшча атрымл1вау 300 руб. у год, а настаунща - 185.
Больш высокай у Расшскай ¿мперы1 была заработная плата настаушкау прапмназш, г1м-наз1й, рэальных вучыл1шчау 1 настаун1цк1х се-мшарый, I асабл1ва дырэктарау сярэдн1х наву-чальных устаноу. У 70-х гг. XIX ст. дырэктар г1мназ11 пры казённай кватэры атрымл1вау 2 тыс. руб. у год, шспектар - 1500 руб., настау-н1к1 навук 1 моу у межах 1 тыс. руб., законанас-таун1к - 900 руб., настаунш чыстап1сання -250 руб. у год. Абавязковая вучэбная нагрузка настаун1ка была 12 урокау у нядзелю.
У наступныя гады пры аплаце працы настаушкау был1 уведзены 4 разрады у залежнасц1 ад выслуг1 гадоу у адной I той жа навучальнай установе. Аклады настаун1кау пмназш некаль-к1 вырасл1. У 1912 г. быу прыняты закон аб паляпшэнш матэрыяльнага становшча служа-чых у сярэдн1х агульнаадукацыйных мужчын-сюх навучальных установах 1 акружных ш-спектарау. Настаун1кам навук 1 моу з вышэйшай адукацыяй был1 устаноулены аклады: у першыя пяць гадоу службы - 900 руб. Дадат-ковыя урок1 (звыш устаноуленых) аплачвал1 па 75 руб. за адзш. Класныя настаун1к1 за завед-ванне адным класам звыш настаунщкага аклада стал1 атрымоуваць 600 руб. у год. Дырэктар Мшскага настаунщкага шстытута у 1914 г. атрымл1вау 2500 руб. у год, а настаунш навук 1 законанастаун1к - па 1440 руб. [9, л. 7].
Таюм чынам, становшча выкладчыкау ся-рэдняй школы было значна лепшым. Выхадцы, галоуным чынам, з дварансюх альбо заможных буржуазных класау, яны мел1 вышэйшую аду-кацыю 1 ¿м прызначатся добрыя аклады. Так, настаушк Мшскай духоунай семшарьп Таварау за 1893 г. атрымау 823 руб. [10, с. 62].
У пачатку XX ст., як 1 у цэлым у Расшскай ¿мперьп, так 1 на Беларуси матэрыяльнае ста-нов1шча настаушкау пмназш было давол1 добрым. Грашовае утрыманне настаушка пм-назп вызначалася у залежнасщ ад адукацьи, педагапчнага стажу 1 вучэбнай нагрузю. Н1 адзш штатны настаушк Мшскай мужчынскай пмназп, яю меу вышэйшую адукацыю, не атрымл1вау менш за 2350 руб. у год. Памер за-работнай платы некаторых настаушкау дася-гау 3-4 тыс. руб. Асабл1ва высока аплачвалюя пасады дырэктарау I шспектарау пмназш. Акрамя аклада 1 платы за выкладчыцкую пра-цу у пмназп, яны атрымл1вал1 значныя сумы у выглядзе «кватэрных» 1 «сталовых». Напрык-лад, дырэктар Вщебскай пмназп атрымау у 1913 г. у агульным выглядзе 4260 руб., выкон-ваючы абавязю шспектара Мшскай пмназп -4225 руб. [11, с. 83].
3 пачатку стагоддзя у сярэдшх навучальных установах дадаткова да асноунага акладу пачат плацщь прыбаую у памеры 400 руб. за кожныя 5 гадоу службы [12, с. 68]. Пры пмназ1ях, нас-таунщюх семшарыях 1 шстытутах настаушкам, яюм патрабавалася жыллё, прадастаулялюя у бясплатнае карыстанне казённыя кватэры у так званым «вучылшчным доме». Звычайна яны мел1 (кат настаушк сямейны) 3-4 пако1. Кал1 магчымасщ не дазвалял1 забяспечыць ус1х жа-даючых пакоям1, настаушкам дадаткова выдавался «кватэрныя грошы», дастатковыя для найма добрай кватэры (у сярэдшм кватэрныя грошы складат каля 40% ад гадавога жалаван-ня настаушка).
Для таго каб утрымаць настаушкау ад пошу-ку дадатковага заробку, не звязанага з педагапч-най дзейнасцю, апекуны Вшенскай навучаль-най акруп дазвалял1 выкладчыкам пмназп да-ваць прыватныя урою вучням сва1х класау. Аплата таюх урокау была давол1 высокая. На-прыклад, памер аплаты прыватных заняткау з адным вучнем на працягу месяца складау адну дзесятую месячнай заработнай платы настауш-ка. Дзещ настаушкау сярэдшх 1 шжэйшых уста-ноу вызвалялюя ад платы за вучобу у пмназ1ях 1 прапмназ1ях, кат ¿х бацью праслужыл1 у ведамстве Мшютэрства народнай асветы не менш за 10 гадоу.
Пры размеркаванш срокау пмназп педага-пчным1 саветам1 прадугледжвауся таю артыкул выдаткау, як аказанне матэрыяльнай дапамоп
настаушкам 1 заахвочванне ¿х поспехау у педа-гапчнай 1 навуковай дзейнасщ. Памер грашо-вых узнагарод мог складаць да 50% гадавога «жалавання». Такога паняцця, як бюлетэнь, для настаушка, яю захварэу, у дарэвалюцыйнай школе не было. Але зварот хворага выкладчыка пмназп да дырэктара з просьбай аб выдзяленш матэрыяльнай дапамоп для лячэння щ паездю на курорт, як правша, задавальняуся за кошт сродкау пмназп.
Настаушю пмназш 1 рэальных вучыль шчау мел1 значна больш правоу I пераваг, чым настаунш народнах школ. У большасщ яны узнагароджвалюя чынам1, ардэнам1 1 гра-шовым1 прэм1ям1. Дырэктары пмназш па вы-слузе гадоу атрымл1вал1 чын V класа, шспек-тары пмназш пасля чатырох гадоу службы мел1 VI клас, настаунш асноуных навук пмназш -VIII клас, настаунш чысташсання - IX клас, памочнш класных настаушкау - X клас. Праз пэуны тэрмш праводзшася павышэнне у чы-нах. «Нормай» пры узнагароджаннях была адна узнагарода у год на 8 служачых. Настау-нш сярэдшх навучальных устаноу мел1 больш правоу 1 пры атрыманш пенс1й [13, с. 137-138].
Заключэнне. У гэты перыяд значна вырас разрыу пам1ж патрэбай у педагаг1чных кадрах I узроунем задавальнення гэтай патрэбы. Так1 разрыу рос з года у год. Царсю урад не тольк1 не прадпрымау рашучых мер, каб яго змен-шыць, але I усяляк абмяжоувау разв1ццё педа-гаг1чнай I народнай адукацьп. Аднак прад'яу-ленне грамадствам 1 к1раун1цтвам вучыл1шчау высоюх патрабаванняу да узроуню адукацы1, культуры прафесшных 1 асаб1стых якасцей педагога, прадастауленне настаун1ку прасторы для творчасщ 1 стварэнне неабходных умоу для павышэння яго агульнаадукацыйнага 1 прафесшнага узроуню садзейн1чал1 таму, што у гарадск1х сярэдн1х навучальных установах пе-раважал1 настаун1к1 адукаваныя, кампетэнтныя, адданыя сваёй справе.
Л1таратура
1. Алешинцев, И. История гимназического образования в России (XVIII и XIX век) / И. Алешинцев. - СПб.: Изд. О. Богдановой, 1912. - 346 с.
2. Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае: материалы по истории Вилен-ского учебного округа преимущественно в муравьевскую эпоху / И. Корнилов. - СПб.: Тип. А. Суворина, 1908. - Вып. 1. - 504 с.
3. Настольная книга по народному образованию: в 3 т. / сост. Г. Фальборк, В. Чарнолу-ский. - СПб.: Тип. Б. М. Вольфа, 1901. - Т. 2. -С.715-1538.
4. К вопросу о подготовке преподавателей средних школ. - М.: Тип. Г. Лисснера и А. Ге-шеля, 1899. - 306 с.
5. НГАБ. - Фонд 478. Мшсю настаунщю ш-стытут. - Воп. 1. - Спр. 82.
6. Снапкоуская, С. В. Адукацыйная палпыка 1 школа на Беларус1 у канцы XIX - пачатку XX ст. / С. В. Снапкоуская. - Мшск: Н1А, 1998. - 191 с.
7. Солонин, П. Училищеведение / П. Солонин. - СПб.: Тип. А. Суворина, 1879. -343 с.
8. Труды первого Всероссийского съезда учителей городских по положению 1872 г. училищ 7-14 июня 1909 г.: в 2 т. / под ред. В. А. Самсонова и Г. Г. Тумина. - СПб.: Тип. Моятвида, 1910. - Т. 1. - 529 с.
9. НГАБ. - Фонд 478. - Bon. 1. - Спр. 7.
10. Шыбека, 3. В. Мшск. Староню жыцця да-рэвалюцыйнага горада / 3. В. Шыбека, С. В. Шыбека. - Mîhck, Полымя, 1990. - 329 с.
11. Еудаюмава, А. 3 вопыту падрыхтоую настаушкау для Eenapyci (XIX ст.) / А. Еудаю-мава // Беларусю пстарычны часошс. - 1997. -№ 1. - С. 75-85.
12. Сучков, И. В. Социальный и духодный облик учительства России на рубеже XIX-XX веков / И. В. Сучков // Отечественная история. - 1995. - № 1. - С. 62-67.
13. Паначин, Ф. Г. Педагогическое образование в России / Ф. Г. Паначин. - М.: Педагогика, 1979. - 215 с.
nacmyniy 02.04. 2010
