CC BY
15УДК 371.1-058.237(476)« 18/19»
В. М. Астрога
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
КРЫШЦАЗНАУЧАЯ БАЗА ПА Г1СТОРЫ1 НАСТАУН1ЦКАЙ ШТЭЛ1ГЕНЦЫ1 БЕЛАРУС1 (ДРУГАЯ ПАЛОВА Х1Х - ПАЧАТАК ХХ СТ.)
Настаунщтва, якое у другой палове XIX - пачатку ХХ ст. складала значную частку штэле-генцып Беларуа, стала неаддзельнай часткай сацыяльнай структуры i адыгрывала у жыцщ гра-мадства важную асветнiцкую ролю. Без разумения дасягненняу i праблем пстарычнага мiнулага, якое залажыла асновы прафесшнага статусу педагога, немагчыма правiльна i якасна сфармулiра-ваць праграму сацыяльнага развiцця гэтай групы у сучасных умовах. Вялiкае значэнне у рэканс-трукцыi мiнулых падзей маюць пстарычныя крынiцы, якiя дапамагаюць запоунщь прагалы у навуковым пазнаннi праблемы. Да ix адносяць усё, што створана у працэсе дзейнасцi людзей, што нясе шфармацыю аб розных баках грамадскага жыцця i служыць асновай для навуковага пазнання.
Пстарычныя крынщы па гiсторыi настаунщкай iнтэлiгенцыi другой паловы Х1Х - пачатку ХХ ст. умоуна можна падзялiць на некальш груп: 1) заканадаучыя акты i нарматыуныя дакумен-ты, якя рэгламентавалi дзейнасць адмiнiстрацыйныx i грамадсшх органау, адказных за развiццё народнай адукацьп; 2) справаводчая дакументацыя; 3) статыстычныя матэрыялы i дакументы да-ведачнага характару; 4) перыядычны друк; 5) крынiцы асабiстага паходжання. Сярод ix ёсць як апублшаваныя, так i неапублжаваныя (у асноуным арxiуныя) дакументы i матэрыялы.
Ключавыя словы: пстарычныя крынiцы, штэлтенцыя, законы, палажэнш, iнструкцыi, справаздачы, памятныя кшжю, мемуары, дзённш, успамiны.
V. M. Astroha
Belarusian State Technological University
HISTORICAL SOURCE BASE OF TEACHERS' INTELLIGENTSIA OF BELARUS (SECOND HALF OF THE XIXth - EARLY XXth C.)
The teachers were the biggest part of the intelligentsia in Belarus during the second half of the XIXth - early XXth centuries and became an integral part of social structure and played peculiar enlightening role in its life. Without an understanding of achievements and challenges of historical past that laid the foundation for teachers' professional status, it is impossible to formulate the social development program of the group in the current conditions correctly and qualitatively. Enormous role in the reconstruction of past events is played by historical sources, which help filling gaps in the scientific study of the problem. These include all that was created in the process of human activity, carries information about the diversity of social life and serves as a basis for scientific knowledge. Historical sources on the history of teachers' intelligentsia of the second half of XIX - early XX centuries can be divided into several groups: 1) laws and regulations governing the operation of administrative and public bodies involved in the development of national education; 2) record keeping documentation; 3) statistical materials and background documents; 4) periodic press; 5) sources of personal origin. Among them are both published and unpublished (mostly archival) documents and materials.
Key words: historical sources, the intellectuals, laws, statutes, instructions, reports, memoirs, diaries, memories.
Уводзшы. Вывучэнне розных аспектау пс-тарычнай рэчаюнасщ патрабуе ад даследчыка шырокага выкарыстання пстарычных крынщ, разнастайных па змесце i характары. Пстарычныя крынщы - гэта матэрыяльныя аб'екты, яюя маюць сацыяльную прыроду паходжання, ад-люстроуваюць пстарычнае м^лае грамадства i, уцягнутыя у сферу пстарычнага даследаван-ня, служаць важным сродкам пстарычнага пазнання [1, с. 5]. Гэтыя веды неабходны не тольк псторыкам, але i больш шырокаму кругу спе-цыялютау гумаштарных навук. Чалавечы во-пыт, паусядзённы лад жыцця, адносшы памiж
людзьмi розных пакаленняу, звычю i норавы, уменне юнаваць у прыродным асяроддз^ жа-данне ведаць мшулае свайго горада, вёскi, краю, свайго народа альбо этшчнай групы зас-тауляюць людзей звяртацца да дакументау, ар-ивау, старажытных прадметау, фотаздымкау [2, с. 5]. Пстарычныя крынiцы даюць невычэр-пны рэсурс новай шфармацьп не толькi аб розных сферах чалавечай жыццядзейнасщ, але i аб самiх людзях, iх прафесiйных i творчых здоль-насцях, духоуных каштоунасцях, марах i спа-дзяваннях. Крынiцы нясуць у сабе суб'ектыуны пачатак, якi адлюстроувае свайго стваральнiка-
чалавека, яго патрэбнасщ, свядомасць i магчы-масцi [3, с. 277]. У iх змяшчаецца шфармацыя двух тыпау: яуная, якую бачыць i апiсвае сам аутар i стваральнiк крынiцы, i схаваная, разг-ледзець якую можна толькi шляхам скрупулёз-нага аналiзу.
Асноуная частка. Шырокае увядзенне у на-вуковы ужытак разнастайных гiстарычных кры-нщ садзейнiчае пазнанню невядомых фактау i старонак з жыцця краiны, а падчас пераасэнса-ванню i удакладненню тых высноу, якiя былi зроблены папярэднiмi навукоуцамь У гэтай сувяз^ несумненна, першаснае i вельмi важнае значэнне маюць пiсьмовыя крынiцы, яюя ства-раюць падмурак гiстарычных даследаванняу. У дачыненнi да гiсторыi настаунщкай штэль генцыi другой паловы Х1Х - пачатку ХХ ст. яны дастаткова шматлiкiя, прычым у значнай ступеш ужо апрацаваныя i апублшаваныя. Ад-нак большасць дакументау на сённяшш час за-хоуваецца у архiвах. Як сапраудныя сведкi пс-торыi, адлюстроуваючы канкрэтныя умовы жыцця i дзейнасцi людзей, яны дазваляюць ад-чуць эпоху, аб'яднаць у сабе аб'ектыунае i су-б'ектыунае. Пры вывучэннi становiшча настау-нщтва Беларусi у другой палове Х1Х - пачатку ХХ ст. архiуныя дакументы у пэунай меры да-памагаюць закрыць такiя прагалы у пстарыч-ных ведах, як сацыяльны статус настаунiцтва розных тыпау школ, шляи паляпшэння матэры-яльнага становшча i яго дынамiку, дзейнасць педагапчных таварыствау узаемадапамогi, сю-тэма шжэйшай i сярэдняй педагагiчнай адука-цьп, адносiны сельскага i гарадскога насельнщ-тва да школы i яе настаушка, роля земствау у аргашзацыи школьнай справы i iнш. У першую чаргу да гэтага тыпу крынщ варта аднесцi матэ-рыялы, якiя захоуваюцца у Нацыянальным пс-тарычным архiве Беларусi: фонды дырэкцый народных вучылiшчау Мiнскай, Магiлёускай, Вщебскай губерняу (Ф. 458, 2254, 2507), фонды Бабруйскай, Полацкай, Гомельскай, Рагачоус-кай настаунщюх семiнарый (Ф. 480, 2566, 2918, 3260), Мшскага, Магшёускага i Вiцебскага нас-таунiцкiх шстытутау (Ф. 478, 2258, 2645), фонд апекуна Вшенскай навучальнай акругi (Ф. 2416), мужчынсюх i жаночых пмназш, гарадскiх i па-вятовых вучылшчау, фонды Вiцебскай i Магi-лёускай губернскай управы па справах земскай гаспадарю i губернскай земскай управы i iнш. У фондах Нацыянальнага пстарычнага архiва у г. Гродна захоуваюцца пстарычныя крынiцы, якiя дазваляюць прасачыць стан школы i настаушка гэтага рэгiёна: фонд Гродзенскай дырэкцый народных вучылшчау, фонд Гро-дзенскага павятовага аддзялення Гродзенскiх епархiяльных вучылшчау (Ф. 535), фонд таварыства узаемадапамоп вучачым i вучыу-
шым у царкоуных школах Гродзенскай епархii (Ф. 103) i iнш. Цiкавыя матэрыялы фондау Мiнскага абласнога краязнаучага музея у г. Ма-ладзечна па псторын Маладзечанскай настау-нiцкай семшарып. Несумненную цiкавасць уяу-ляе факталапчны матэрыял, якi змешчаны у замежных архiвах: Гiстарычным архiве Л™ус-кай Рэспублш у г. Вiльнюсе i Цэнтральным Дзяржауным гiстарычным архiве Раси.
Крынiцы па гiсторыi настаунiцтва Беларус у другой палове Х1Х - пачатку ХХ ст. можна падзялщь на некалью груп: 1) заканадаучыя акты i нарматыуна-прававыя дакументы, яюя рэ-гулявалi дзейнасць адмшютрацыйных i грамад-скiх органау; 2) дакументацыя справаводства; 3) статыстычныя матэрыялы i дакументы даве-дачнага характару; 4) матэрыялы перыядычнага друку; 5) дакументы асабютага паходжання.
Дастаткова аб'ёмную i цiкавую групу даку-ментау для вывучэння праблемы маюць закана-даучыя акты Расiйскай iмперыi. У Раси законам лiчылася усё, што зацвярджалася асабiста iмпе-ратарам. Заканадаучыя акты выдавался у форме законау, статутау, палажэнняу, правiлау, iн-струкцый, загадау, думак Дзяржаунага савета i iнш., змяшчалiся у «Зводзе законау Расшскай 1мперыЬ> i адлюстроУвалi адукацыйную палпы-ку царскага урада у парэформенны перыяд. Ся-род iх - «Часовыя правiлы для народных школ Вшенскай, Ковенскай, Мшскай, Магшёускай i Вiцебскай губерняу» (1863), «Палажэнне аб царкоуных школах ведамства праваслаунага ве-равызнання» (1902), «Палажэнне аб Маладзечанскай настаунщкай семшарыи» (1870), «Палажэнне аб пачатковых народных вучылшчах» (1864), «Палажэнне аб прыняцщ на грамадзянс-кую службу» (1896), «Часовыя правшы аб з'ездах вучачых у пачатковых народных вучы-лшчах» (1899), «Статут таварыства узаемнай дапамоп навучэнцам i настаунiкам» (1894), «Статут аб пенаях i аднаразовых дапамогах па ведамствах вучонаму i вучэбнаму» (1896) i шэ-раг шшых. Заканадаучыя акты, якiя рэгламен-тавалi арганiзацыю школьнай справы у iмперыi, дазваляюць прасачыць асноуныя кiрункi i эва-люцыю адукацыйнай палiтыкi у сувязi са змя-неннем пстарычных умоу, а таксама мерапры-емствы урада (маецца на увазе юрыдычны аспект) у дачыненнi да пачатковай i сярэдняй школ i iх настаунiкау.
Важнае значэнне для вывучэння гiсторыi настаунiцтва маюць матэрыялы афщыйнага справаводства, прадстауленыя цыркулярамi, ш-струкцыямi, правiламi, праграмамi, распара-джэнням^ рапартамi, дакладамi i iнш. Сярод iх: нарматыуныя дакументы (iнструкцыi, правшы, прадшсанш, палажэннi), пратаколы, дзелавая ператска (прадпiсаннi, афiцыйныя пiсьмы,
дакладныя зашсю, рапарты, даносы), матэрыялы улшу дакументау, справаздачы, балансы, дакла-ды i iнш. 1х змест вызначауся функцыямi устаноу, у сценах яюх яны стваралiся, i мэтамi, якiя ставiлi складальнiкi. Толью невялiкая частка та-Kix дакументау (нарматыуна-прававога характа-ру) апублiкавана. З канца Х1Х - пачатку ХХ ст. пад рэдакцыяй вядомых педагапчных дзеячау публiкуюцца зборнiкi дакументау i матэрыялау, якiя змяшчаюць юрыдычныя акты i, такiм чы-нам, дапамагаюць вызначыць прававы статус розных катэгорый настаунщтва Расiйскай iмпе-рыi. Асобае месца сярод ix займаюць цыркуля-ры Мiнiстэрства народнай асветы i юраунщтва Вiленскай навучальнай акругi, яюя змяшчаюць розныя указанш па аргашзацьи вучэбна-выха-ваучай справы у педагапчных навучальных ус-тановах, пачатковай i сярэдняй школах. У шст-рукцыях вызначалiся правы i абавязкi педагапчных саветау настаунщюх семiнарый, вучы-лiшчныx i епарxiяльныx саветау, шспектарау i назiральнiкаy, абавязкi i адносшы настаушкау да вышэйшага начальства, святароу, бацькоу вучняу, а таксама правшы, якiя павiнен быу вы-конваць настаушк у працэсе выкладання [4, с. 1882]. Былi складзены спецыяльныя правiлы паводзiн i спагнанняу для выхаванцау настау-нiцкix семiнарый i шстытутау, правiлы для ар-гашзацып народных чытанняу, педагагiчныx музеяу i бiблiятэк. Аб'ёмы i змест прадметау выкладання ва ушх навучальных установах Mi-нiстэрства асветы i духоунага ведамства адлюс-троуваюць вучэбныя праграмы. У прадпiсанняx апекуноу, дырэкцый вучылшчау паведамляецца аб праходзячых цi плануемых мерапрыемствах, загадах, кiрункаx працы у школьнай справе. Часткова дадзеныя матэрыялы апублшаваныя. Разам з тым, праца гiсторыка у дадзеным вы-падку аснована таксама на дакументах, яюя за-хоуваюцца у арxiваx. Гэта, у тым лшу, рапарты i даносы вучылiшчным i акружным органам па народнай адукацып, якiя змяшчаюць шфарма-цыю настаушкау аб стане вучэбнай справы у вучылiшчаx, гiмназiяx i настаунщюх семша-рыях, аб наведванш ix iнспектарамi i высока-пастаyленымi асобамi, аб дзейнасцi «тайных школ», адносшах з валаснымi праyленнямi i iнш. У аривах знаходзщца шмат прашэнняу: ад настаушкау i выхаванцау педагапчных навуча-льных устаноу аб матэрыяльнай дапамозе, пера-водзе на шшае месца, дазволе на шлюб i адпа-чынак; ад сельсюх грамадствау аб адкрыццi па-чатковых школ, назначэннi настаушкау, высыл-цы грошай i падручнiкаy i г. д., яюя даюць уяу-ленне аб фшансавым становiшчы настаyнiка, школы, насельнщтва, адносiнаx апошняга да асветы, таксама даклады iнспектараy i дырэкта-рау народных вучылiшчаy кiраyнiцтву акруп
аб выкананш загадау, хадайнщтвы аб назначэн-нi прэмiй i дапамог, ганаровых узнагарод нас-таушкам, дазволе на педагапчныя з'езды.
Каштоунай крынщай, а у шэрагу выпадкау i адзiнай, з'яуляюцца статыстычная матэрыялы, яюя арганiчна звязаны са справаводствам. Яны узшкаюць у працэсе збору, перапрацоую, аналь зу i публiкацыi шфармацьи аб аб'екце вывучэння. Найперш трэба адзначыць матэрыялы «Адна-дзённага перашсу пачатковых школ у iмперыi, праведзенага 18 студзеня 1911г.» [5], у яюх ёсць звестю аб узроуш адукацыi насельнiцтва, складзе настаунщюх кадрау, iх узросце, сацыя-льным паходжанш, адукацыi, узроуш матэрыя-льнага забеспячэння, умовах працы у вучылш-чах, а таксама «Справаздачы аб стане навучальных устаноу Вшенскай навучальнай акруп» [6], «Памятныя кнiжкi дырэкцый народных вучы-лiшчау», адрас-календары. Гэтыя матэрыялы паведамляюць прозвiшчы настаунiкау i закона-настаунiкау, назвы навучальных устаноу, звест-кi аб кадравых перамяшчэннях, узроУнi адука-цыi настаунiка, памеру iх заробку i iнш. Справаздачы дырэкцый народных i епархiяльных вучылiшчау змяшчаюць iнфармацыю аб коль-касцi школ, настаунiкау, iх матэрыяльным стане i прафесiйнай падрыхтоуцы. Справаздачы педагагiчных таварыствау узаемадапамогi паведамляюць аб асноуных кiрунках iх дзейнасцi, што дазваляе вызначыць месца гэтых суполак у жыццi настаунiцтва Беларусь Акрамя гэтага, шмат щкавых i карысных звестак можна зда-быць з картачак улiку настаунiцкiх кадрау -фармулярных спiсау, анкет, ведамасцей, i iнш.
Багаты i разнастайны матэрыял змяшчаецца у перыядычным друку другой паловы Х1Х - пачатку ХХ ст., як фшсуе iнфармацыю аб най-больш важных падзеях i з'явах рэчаiснасцi, у тым лшу папауняе недахоп звестак аб праблемах падрыхтоую i становшчы вясковага i гарадско-га настаунщтва. Гэта афiцыйныя часопiсы: «Журнал Министерства народного просвещения», «Циркуляр по Виленскому учебному округу», «Народное образование в Виленском учебном округе», а таксама у буйнейшых прыват-ных агульнапедагапчных часотсах: «Русская школа», «Вестник воспитания», «Русский начальный учитель», дзе ёсць багатая шфармацыя аб прынятых заканадаучых i цыркулярных дакументах, фшансаванш народнай адукацыi, ад-крыцщ навучальных устаноу, працы настаушкау. Важнай крынiцай з'яуляюцца часопiсы, што выдавалi настаунщюя таварыствы узаема-дапамоп («Педагогическое дело», «Голос учителя», «Белорусский учитель», «Белорусский учительский вестник»), у яюх паведамлялася аб становшчы i патрэбах народных настаушкау. Пэуны факталагiчны матэрыял змяшчаюць
газеты «Губернские ведомости», а таксама «Епархиальные ведомости», што выходзш у Мш-ску, Магшёве, Вщебску, Гродне. У беларуска-моуным легальным друку: газетах «Наша Доля» i «Наша Шва» змяшчаюцца щкавыя i арыгiнальныя артыкулы, якiя дапамагаюць аднавщь у першую чаргу многiя староню з жыцця вясковай школы, стаулення да яе ся-лянства, а iншым чынам мары i спадзяваннi за-кiнутага у глуш настаунiка. Тут знайшлi ад-люстраванне праблемы увядзення усеагуль-нага навучання, пазашкольнай адукацыi, стану навучальных устаноу i iх настаушкау у кра> нах замежжа i iнш.
Цiкавым i каштоуным матэрыялам для вы-вучэння гiсторыi народнай адукацыи i сацыяль-нага становшча настаунiцкай iнтэлiгенцыi з'яуляюцца крынiцы асабютага паходжання, да якiх адносяцца дзённш, успамiны, прыватная перапiска i мемуары. Для даследчыка вельмi важная такога роду шфармацыя, у якой педаго-гi дастаткова шчыра i непасрэдна даюць ацэнку падзеям, якiя адбывалюя iншы раз на працягу усяго жыцця: дзейнасцi сваiм сучаснiкам, вуч-ням i iх бацькам, калегам, iнспектарам, дзеляц-ца сваiмi цяжкасцям^ перажываннямi i дасяг-неннямi. Дадзены вiд крынiц, нягледзячы на суб'ектыунасць, з'яуляецца незамянiмым пры вывучэннi культурнага i маральнага воблiку настаунiка, яго пшхалоги, ментальнасцi. Не звя-заныя фармальнымi канонамi, аутары прыводзяць звестю, якiя звычайна не умяшчаюцца у афiцыйныя дакументы. Гэтыя матэрыялы, як правша, носяць даверлiвы i праУдзiвы характар, дапамагаюць пранiкнуць у непауторную атмасферу вывучаемых падзей, у пэунай ступенi зразумець i адчуць «дух часу». Як тсау савецкi псторык М. К. ПакроУскi, яны уяуляюць той псiхалагiчны фон i тую сувязь, без якой асобныя дакументы, яюя мы маем у сваiх руках, могуць здацца незразумелымi щ зразумелымi няправiльна. Людзi не могуць жыць, не аглядваючыся у мшулае, не удумваючыся у сучаснае i не iмкнучыся зазiрнуць у будучыню. Выпрацаваная вякамi неабходнасць дзялiцца набытым вопытам, рабiць асабiста перажытае набыткам многiх знаходзiць сваё выйсце у мемуарыстыцы. Без такой перадачы i пераемнасцi нельга было б юнаваць чалавечаму грамадству. Кожнае
пакаленне знаходзщь у мiнулым нешта асаблiва яму блiзкае, чамусьцi вучыцца, штосьцi пераймае, а штосьщ адвяргае, хаця мшулае не можа даць ушверсальных i вычэрпных адказау на любыя пытанш новага часу [7, с. 13]. Сярод iх можна вылучыць таюя апублiкаваныя працы, як «Тяжёлая доля. Отрывки из дневника сельской учительницы, работавшей в Белоруссии» [8], «Затсш вясковай настаунщы» А. А. Штэ-вен, «Дзённiк вясковай настаунщы» Н. Д. Юу-шэнка, успамшы М. Рэмарава «На нiве народнай», «Вясковыя Уражаннi» настаунiка I. П. Белаконскага, «Педагапчныя успамiны» Я. В. Беляускага, «Запiскi настаушка» М. Бела-зёрскага i iнш. Каштоунасць уяуляюць аутаб> яграфiчныя творы I. Д. Гарбачэускага i Я. Ко-ласа. Ад грамадскiх памкненняу сведкау пэу-ных падзей, iх жадання i iнтэлектуальных маг-чымасцей залежыць ахоп прадстауленнай рэча-iснасцi i пранiкненне у яе сутнасць. На старон-ках мемуарау аутар ператвараецца у аднаго з герояу, уступае у складаныя узаемасувязi са сваiмi сучаснiкамi, знаёмым^ сябрамi i нядоб-разычлiуцамi, ашсваючы самiх сябе i акружэн-не у самых розных жыццёвых сггуацыях. Мемуары, дзённiкi i тсьмы даюць не толькi жывы каментарый да гiстарычных падзей i працэсау, але i факты, якiя часам нельга замянщь iншымi крынiцамi.
Заключэнне. Таюм чынам, даследаванне любой праблемы гiсторыi заусёды апiраецца на комплекс крынщ. Крынiчная база дазваляе за-поУнiць пэуныя прагалы у пстарыяграфп праблемы. Менавiта на падставе арх1уных крынiц прадстауляецца магчымым дастаткова глыбо-кае i комплекснае асвятленне некаторых аспек-тау падрыхтоую педагагiчных кадрау, права-вога i матэрыяльнага становiшча настаунiцтва. У цэлым, заканадаучыя акты, матэрыялы афi-цыйнага справаводства, перыядычны друк, ста-тыстычныя матэрыялы i крынiцы асабiстага паходжання дапамагаюць прааналiзаваць дзяр-жауную палiтыку у дачыненнi да настаунщтва, яго сацыяльны, нацыянальны, адукацыйны, па-лавы, узроставы склад, стауленне сялян i жыха-роу горада да навучання i педагогау, мерапры-емствы мiнiстэрства асветы, духоунага ведам-ства i земскiх органау па аргашзацын школьнай справы у Беларусi адзначанага часу.
Лiтаратура
1. Матюшевская М. И. Источниковедение истории Беларуси: учеб-метод. комплекс. В 3 ч. Ч. 1. Материалы законодательства на Беларуси 1Х-ХХ1 вв. Могилев: УО «МГУ им. А. А. Кулешова», 2010. 44 с.
2. Источниковедение / И. Н. Данилевский [и др.]. М.: Издат. центр РГГУ, 2000. 701 с.
3. Tpbi^eBi4 В. Крынщы пстарычныя // Энцыклапедыя псторып Беларусi: у 6 т. рэдкал.: Г. П. Пашкоу (галоуны рэд.)[ i iнш.]. Мшск: БелЭН, 1997. Т. 4. 432 с.
4. Инструкция народным учителям Виленского учебного округа / Настольная книга по народному образованию: в 3 т. / сост. Г. Фальборк, В. Чарнолуцкий. СПб.: Тип. Б. В. Вольфа, 1904. Т. III. С.1539-2623.
5. Однодневная перепись начальных школ в империи, произведенная 18 января 1911 года. Выпуск VIII. Виленский учебный округ. СПб.: Тип. Т-ва Екатерингофское Печатное Дело, 1914. 134 с.
6. Отчет о состоянии учебных заведений и учреждений Виленского учебного округа за 1914 год. Вильно: Тип. А. Г. Сыркина, 1914. 787 с.
7. В. К. Тяжелая доля. Отрывки из «Дневника» сельской учительницы (работавшей в Белоруссии). Витебск, 1903. 42 с.
8. Кардин В. Сегодня о вчерашнем. Мемуары и современность. М.: Воениздат, 1961. 191 с.
References
1. Matyushevskaya M. I. Istochnikovedenie istorii Belarusi: ucheb-metod. kompleks. V 3 ch. Ch. 1. Materialy zakonodatel'stva na Belarusi IX - XXI vv. [Belarusian source-study: educational and methodological complex. Vol. 1. Legislation materials of Belarus IX-XXI cc. ]. Mogilev, UO «MGU im. A. A. Ku-leshova» Publ., 2010. 44 p.
2. Danilevsky I. N, Kabanov V. V., Medushevskaya O. M., Rumyantseva M. F. Istochnikovedenie [Source studies]. Moscow, Izd. tsentr RGGU Publ., 2000. 701 p.
3. Grytskevich V. Krynitsy gistarychnyya. Entsyklapedyya gistoryi Belarusi: u 6 t. T. 4. [Historical sources. Encyclopedia of Belarusian history: in 6 vol.]. Minsk, BelEN Publ., 1997, vol. 4. 432 p.
4. Fal'bork G., V. Charnolutskiy V. Instruktsiya narodnym uchitelyam Vilenskogo uchebnogo okruga / Nastol'naya kniga po narodnomu obrazovaniyu: v 3 t. T. Ill [Instructions for people's teachers of Vilna school district. Reference book on public education]. St. Petersburg, Tip. B. V. Vol'fa Publ., 1904, vol. III, pp.1539-2623 pp.
5. Odnodnevnaya perepis' nachal'nykh shkol v imperii, proizvedennaya 18 yanvarya 1911 goda. Vy-pusk VIII. Vilenskiy uchebnyy okrug [One-day census of elementary schools in empire carried out on January 18th, 1911. Issue VIII. Vilna school district]. St.Petersburg, Ekateringofskoe Pechatnoe Delo Publ., 1914. 134 p.
6. Otchet o sostoyanii uchebnykh zavedeniy i uchrezhdeniy Vilenskogo uchebnogo okruga za 1914 god [Report on state educational institutions and organizations of Vilna school district]. Vilna, A. G. Syrkin Publ., 1914. 787 p.
7. V. K. Tyazhelaya dolya. Otryvki iz «Dnevnika» sel'skoy uchitel'nitsy (rabotavshey v Belorussii) [Unhappy lot. Passages from the "Diary" of rural teacher (who worked in Belarus)]. Vitebsk, 1903, 42 p.
8. Kardin V. Segodnya o vcherashnem. Memuary i sovremennost' [Today's story about yesterday. Memoirs and modern times]. Moscow, Voenizdat Publ., 1961. 191 p.
1нфармацыя пра аутара
Астрога Валянцша Мiхайлауна - кандыдат пстарычных навук, дацэнт, дацэнт кафедры псторьи Беларус i пал^алоги. Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: ostroha@belstu.by
Information about the author
Astroha Valyantsina Mikhaylauna - Ph. D. History, assistant professor, assistant professor of the Department of History of Belarus and Political Science. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: ostroha@belstu.by
Пастушу 28.03.2015
