CC BY
35УДК 947.6
A. A. flaMapa^, acicT3HT 3ba^mu,bm na^itwki cama^3flp^ayfl y ^ahwhehhi
^a bwrnanmara CAC^oya be^apyci y nepmah na^obe xix ct.
The article deals with the situation in the sphere of the Russian empire authorities policy in Belarus which was referred at higher groups of society. On the basis of archival sources and scientific researchs this diverse politics of central and local government are researched. This process was slow evolution to strict and drastic measures for local nobility. The main reasons of this was urge towards limitations of poor nobility amount in western gybernies and also wish for destruction of old traditions.
Уводзшы. Статус спадчыннага дваранша Расшскай ¿мперьи стау для шляхты былой Рэчы Паспаттай адзшым шляхам выратаваць 1 заха-ваць сваё адметнае становшча у сацыяльнай структуры грамадства пасля далучэння Белару-с11 правабярэжнай Украшы да Расп. Гэтае ¿мк-ненне было натуральным у агульным кантэксце мерапрыемствау царскага урада па уладкаванш заходшх губерняу. Адразу зауважым, што ме-рапрыемствы, яюя планавал1 правесщ на гэтых тэрыторыях, далека не заусёды был1 рэатзава-ны на практыцы, а таксама вщавочны пэуныя ваганш урада па шляхецюм пытанш.
Пры даследаванш гэтай праблемы нельга не звярнуць увагу на пр щы таюх пстор ькау як Д. Бавуа [1], В. Шандра [2], С. Люенка [3].
Асноуная частка. Нягледзячы на выданне у 1785 г. «Жалаваннай граматы дваранству», маса-вая лептымацыя дварансюх правоу шляхты заходшх губерняу не праводзшася каля 10 гадоу. Справа у тым, што толью у 1797 г. быу падшса-ны апошш трактат пам1ж Рас1яй, Прус1яй 1 Ауст-рыяй, паводле якога Рас1йская ¿мперыя замаца-вала за сабою Лп-ву, Заходнюю Беларусь, Ва-лынь, Падолле, К1еушчыну. Палажэнн1 гэтай канвенцьп мел1 вял1к1 уплыу на палпыку уладау Рас1йскай ¿мперы1 на адзначаных тэрыторыях. Акрамя таго, гэтая канвенцыя л1кв1давала польс-кае падданства, што адкрывала «перспектыву прыцягнення расшсюм урадам на службу вел1-зарнай колькасц1 насельн1цтва» [3, с. 12].
Гэтая праблема (¿нкарпарацыя шляхты у са-цыяльную структуру Рас1йскай ¿мперы1) выра-шалася на працягу больш чым паустагоддзя. Менав1та па гэтай прычыне праводз1лася рэв1з1я 1795 г. 1 прымауся цэлы шэраг законау канца XVIII ст. Нягледзячы на тое, што ¿мператар Павел 11 скасавау дзеянне дваранскай граматы, ён таксама спрабавау адшукаць «¿дэальнае рашэн-не» для шляхты. У прыватнасщ, у 1797 г. Павел I шсау аб гэтай групе насельн1цтва: «Я всего пристойней нахожу, определять пх в армейские полки унтер-офицерами, а тем, которые из них и поведением, и видом отличаются, присылать в Петербург для помещения в конную Гвардию, в Лейб-Гусарские эскадроны и даже в Кавалергардский корпус; сим образом доставится им не только способ к содержанию в жизни, но и к выгодному продолжению оной» [4 с. 524]. У гэ-
тым кантэксце перад урадам паустау шэраг праблем:
- шляхта складала значную частку насель-нщтва на тэрыторыях былой Рэчы Паспаттай, а захаванне яе прывшеяу вяло да памяншэння падатковых паступленняу з гэтых правшцый;
- шляхта, у выпадку прызнання за ёй правоу расшскага дваранства, стварала вел1зарны дысбаланс размяшчэння гэтага прыв1леяванага стану па тэрыторыях;
- юнаванне шляхты магло мець разбураль-ны уплыу на сацыяльную структуру Рас1йскай ¿мперы1, у якой статус кожнага вызначауся наяу-насцю ц1 адсутнасцю маёнткау з прыгоннымц
- культурная, рэл1г1йная 1 маёмасная адмет-насць шляхты успрымал1ся як патэнцыйная пагроза, якая асацы1равалася з жаданнем адна-в1ць польскую дзяржаунасць.
Аднак актыв1зацыя урадавых дзеянняу у вырашэнш шляхецкага пытання прыпадае на 1800 г., кат быу выдадзены шэраг указау, як1я вызначал1 напрамю гэтага працэсу. Прычынай такой актьтазацьп стала данясенне ¿мператару стацкага саветшка Катлуб1цкага аб вел1зарней-шых стратах казны па заходшх губернях. Згод-на з гэтым дакументам, шляхта магла стаць ад-ной з фюкальных кр^1н1ц, даючы казне да двух мшьёнау рублёу [3, с. 24]. Але уступленне на прастол Аляксандра I змян1ла с1туацыю у зака-надаустве аб дваранстве. Адз1ным заканадау-чым актам у гэтай сферы, яю працягвау дзейн1-чаць, быу указ аб стварэнн11 публшацьп Агуль-нага гербоун1ка. Аднауленне «Жалаванай граматы дваранству» адзначылася масавым прыз-наннем шляхты у спадчынным дваранстве на працягу 1801-1804 гг., аб чым сведчаць як на-шыя наз1ранн1 паводле матэрыялау В1ленскага генерал-губернатарства, так 1 сцвярджэнш ¿н-шых даследчыкау па матэрыялах К1еускага ге-нерал-губернатарства. У гэтым працэсе праяв1л1-ся I агульныя для заходн1х губерняу асабл1васщ. Найперш неабходна узгадаць, што тагачаснае за-канадауства прызнавала 15 бясспрэчных доказау спадчыннага дваранства. Не называючы ¿х ад значым, што працэс лег1тымацы1 шляхты выя-в1уся не таюм дасканалым, як яго хацел1 бачыць у Санкт-Пецярбурзе. Масавым сюжэтам стала прызнанне дваранск1х правоу на падставе тольк1 другарадных дакументау (сведчанш ¿ншых асоб,
арэндадауцау, метрычных зашсау 1 г. д.). Але нават таюя прызнанш у дваранстве губернсюм1 дэпутацюм1 сходам1 не магл1 хутка вырашыць шляхецкае пытанне. Мясцовым чыноушкам было зразумела, што у вызначаны тэрмш немагчы-ма правесщ праверку правоу кожнага, хто прэ-тэндавау на статус спадчыннага дваранша Расш-скай ¿мперьи. 3 гэтай нагоды у верасш 1803 г. маршалак Л1тоуска-Вшенскай губерш М1хал-Ге-рашм Бржастоусю падау мшстру унутраных спрау графу В. Качубею рапарт пра неабход-насць «облегчить способы в отыскании дворянства убогой шляхте» [5, с. 6]. Падобныя дакумен-ты з'явшся 1 ва украшсюх губернях (на ¿мя ва-еннага губернатара Аляксандра Тормасава). У вышку тэрмш пацверджання дварансюх правоу падаужауся не адзш раз на працягу усёй першай трэщ XIX ст. Неабходна зауважыць, што у 1800-х гг. дробная шляхта у свядомасщ ¿мперсюх чыноушкау належала да самабытных этшчна-сацыяльных груп, як, напрыклад, яурэ1 [3, с. 32]. 1снаванне такой катэгорьи насельнщ-тва афщыйныя законатворцы нават спрабавал1 растлумачыць праз мадэл1раванне такой з'явы, якая пазней будзе акрэслена як «безмерное размножение сомнительных русских дворян, в которых спешили превращать шляхту» [3, с. 33]. Сцвярджалася, што у вышку такой с1туацьи шмат асоб недваранскага паходжання выдавал! сябе за шляхту. 1м1 был1 мяшчане, вольныя асобы, зафшсаваныя у таюм стане у рэв1зп 1795 г., дваровыя людз1 з сялян, яюя ведал! польскую мову, выхадцы з Галщьп, Вар-шаускага княства нерадавп-ага паходжання, а таксама дэзерщры з расшскай армп, яюя змяш-л1 сваё прозвшча [9]. На карысць гэтага мерка-вання гаворыць 1 з'яуленне у 1808 г. праекта палажэння «Аб шляхце». Прауда, непадшсанне Аляксандрам I гэтага палажэння сведчыла аб паступовым павароце урада ад прызнання шляхты асобнай сацыяльнай групай, статус якой мог быць вызначаны спецыяльным законам, да пакщання праблемы нявырашанай на няпэуны тэрмш. Пам1ж фшсацыяй сацыяльнай самабытнасщ шляхты 1 павольным дрэйфам у бок яе лептымацьп было абрана апошняе. Ся-род крынщ адзначанай самабытнасщ дробнай шляхты было разумение «благородного» два-ранства як уладальшкау маёнткау з прыгонны-м1, чым гэтая група шляхты не вызначалась.
Урад нават пайшоу на пашырэнне практыю напаулегальных прызнанняу у дваранстве прад-стаушкоу шляхты, хаця зб1рау звестю пра пару-шэнш. Напрыклад, у 1818г. стала вядома, што дварансю дэпутацю сход прыняу станоучае ра-шэнне аб лептымацьп Урбанов1чау з Лщскага павета, яюя паводле рэв1зш 1795 1 1811 гг. был1 зашсаны у лш сялян князя Радз1вша, а таксама Кеткоусюх, яюя не мел1 шяюх дакументальных доказау шляхецтва [6, л. 7].
Акрамя таго, шляхецкая ментальнасць была неаддзельная ад таго с1мвалу шляхецкага сама-юравання, яю у œ менш выклшау даверу, але яю баранш як святую рэл1кв1ю часоу «залатой вольнасщ». Дзяку кны петыцыям да Пау m I i Аляксандра I шляхце у Расшскай ¿мперьи уда-лося зберагчы тыя формы (лшвщаваныя у ауст-рыйскай i прускай частках), яюя без цяжкасцяу был1 прыстасаваныя да структур расшскага дваранства.
Сама ж канцэпцыя расшскага дваранства ба-з1равалася на паняцщ службы [1, с. 33 4.] Яна магла быць адмшютрацыйнай щ ваеннай. Таму у мшалаеускую эпоху праявшся шшыя асабл1вас-щ атрымання шляхтай статусу дваранау. Яшчэ на працягу 1827-1829 гг. KieycKi вайсковы гу-бернатар Пётр Жалтухш звяртауся да Кампэту Mimcrpay з прапановай аб правядзенш больш жорсткай палпыю у адносшах да шляхты. Ён называу памылкаю шырокую шкарпарацыю шляхты у расшскае дваранства, паколью, зна-ходзячыся непасрэдна у цэнтры падзей, разумеу, што прызнанне вялшай колькасщ шляхты двара-нам1 будзе перашкаджаць рэатзацьп палпыю царызму на гэтых тэрыторыях [3, с. 36].
Хрэстаматыйным для шляхецкага пытання стала важнасць закона ад 19 кастрычшка 1831 г. Цшава, што шщыятарам ягонага выдан-ня стала мшстэрства фшансау [1, с. 54]. Можна дапусцщь, аднак, што не гэта паслужыла уоё ж асноунай прычынаю з'яулення дадзенага даку-мента. У сваю чаргу рэакцыяй Дварансюх дэпу-тацюх сходау на яго была вялшая колькасць ле-птымацый.
Не менш важным стау указ Сената ад 11 кас-трычшка 1832 г. «О разделении на три разряда людей, принадлежащих к сословию бывшей шляхты» [7, с. 836]. Гэтым дакументам шляхта падзялялася на наступныя катэгоры1:
- двар aie, як зацвер дканыя, так i не зац-верджаныя, але яюя валодал1 населеным1 маён-ткам1 i сялянам1 без зямл1 або прыгонным1 i дваровым1 людзьм1;
- дваране, зацверджаныя Дваранск1м дэпу-тацюм сходам, але як1я не валодал1 населеным1 маёнткам1;
- шляхц1цы незацверджаныя, як1я не вало-дал1 населеным1 маёнткам1.
У гэтым жа указе забаранялася выдаваць пасведчанн1 на дваранства без зацвярджэння Герольдыяй.
Цалкам вщавочна, што тольк1 дваране 1-га разраду мел1 усе шанцы у далейшым зберагчы сваё прыв1леяванае станов1шча. Дваране 2-га разраду мел1 сумн1уныя перспектывы, пакольк1 гэтая група выглядала вельм1 недваранскаю у вачах улады.
У 1830-я гг. праявшася i пэунае разбурэнне карпаратыунасц1 шляхты. Кал1, па сведчанш Д. Бовуа, да 1830 г. «беззямельныя шляхц1чы вя-
ni жыццё паводле дауняй шляхецкай салщарнас-щ, гэтыя маленьюя людз1 жывуць больш-менш у арбще i з ласю багатых, арэндуючы i асабютьиш рукам1 апрацоуваючы надзел зямл1, жывучы у хаце, якая не заусёды ¿м належыць, i выконваю-чы разнастайныя дробныя функцьп, яюя, аднак, дазваляюць ¿м захоуваць пачуццё годнасщ» [1, с. 157], то у 1830-х гг. з'яуляюцца выпадю заш-сання чыншавай шляхты буйным! памешчыкам1 у стан сялянау. Гэтай з'явы, названай польск1м1 даследчыкам1 дэкласацыяй, ¿мкнулюя пазбег-нуць усе. Тадэвуш Краучак nicay пра гэта нас-тупнае: «Антагашзм шляхецка-сялянсю праяу-ляуся на кожным кроку. Розным1 спосабам1 ба-раншся ад ураунання з сялянамЬ» [8, с. 251].
Найбольшай жа перашкодай для атрымання статусу спадчыннага дваранша для шляхты стала дзейнасць Цэнтральнай рэв1зшнай KaMicii на працягу 1840-1844 гг., якая прывяла да вялшай колькасщ дэкласацый, асабл1ва на Правабярэж-жы. Менавпа гэты рэпён Расшскай ¿мперьп стау месцам расправы над шляхецкай карпара-цыяй былой Рэчы Паспалпай. Паводле падль кау Д. Бавуа, у 1840-1844 гг. у заходшх украш-CKix губернях было дэкласавана (г. зн. выключа-на са шляхецкага i дваранскага стану) 19 638 ся-мей. Прычым сярод гэтай колькасщ амаль 11 тыс. сямей был1 зашсаны у падатныя станы без праверю дакументау [1, с. 180]. Таюя вын1к1 дзейнасц1 рэв1з1йнай KaMicii можна звязаць з дзейнасцю Дз. Г. Ei6iKaBa, як1 на пасадзе Kieyc-кага генерал-губернатара дамагауся «злщця За-ходняга рускага краю са старажытнай айчынай прыродных яго жыхароу» [9, с. 27]. Менав1та гэты чыноушк у справаздачы 12 чэрвеня 1843 г. сцвярджау, што на 541 прызнаную у дваранск1м статусе асобу прыпадае 79 069 чалавек, яюя выключаны са стану шляхты i зап1саны у ад-надворцы [1, с. 181].
Заключэнне. TaKiM чынам, менав1та перыяд 1831-1845 гг. стау пераломным момантам у станов1шчы шляхты. Новае заключалася най-перш у неабходнасщ шукаць сваё месца у сацы-яльнай структуры РасАйскай ¿мперьи Kani не праз губернскА дварансю сход, то праз ¿ншыя
шляхг А перыяд да 1830 г. быу для шляхты пе-рыядам, Kani, нягледзячы на падзелы Рэчы Пас-палАтай, мала што змяншася у яе становАшчы.
Л1таратура
1. Бовуа, Д. Шляхтич, крнпак i рев1зор: По-льска шляхта м1ж царизмом та укра!нськими масами (1831-1863) / Д. Бовуа / Переклад з французько! 3oi Борисюк. - Ки!в: 1НТЕЛ, 1996.- 415 с.
2. Шандра, В. Ки1вське генерал-губернаторство 1832-1914 pp. IcTopifl створення та д1яль-HOCTi, арх1вний комплекс i його ¿нформативний потенц1ал / В. Шандра. - Ки!в, 1999. - 312 с.
3. Лисенко, С. Правобережна шляхта, кшец XVIII - перша половина XIX ст. / С. Лисенко, Е. Чернецький. - Eina Церква: ТОСК, 2002. -391 с.
4. О сформировании полка из татар, поселенных в новых провинциях, под названием Пинского, и об определении бедных шляхтичей в армейские полки унтер-офицерами. 1797 Апреля 3. Именный, данный Генералу от Инфантерии Философу// Полное собрание законов Российской империи. - Т. XXIV. - 6.11.17961789. - СПб., 1830. - № 17903. - С. 524.
5. Неупокоев, В. И. Преобразование беспоместной шлях ты в Литве в податно е сословие однодворцев и граждан (вторая треть XIX в.) /
B. И. Неупокоев II Революционная ситуация в России в 1859-1861 гг. - Москва: Наука, 1974. -
C. 5-6.
6. Лпюусю дзяржауны пстарычны apxiy (ЛДГА). Ф. 391. Воп. 5. Спр. 289.
7. О разделении на три разряда людей, принадлежащих к сословию бывшей шлях ы II Полное собрание законов Российской империи. Собрание второе - Т. VII. - 1832. - СПб., 1833.- № 5746. - С. 836-837.
8. Krawczak, Т. W szlacheckim zascianku / T. Krawczak. - Warszawa-Siedlce: SONOR LTD, 1993.- 436 s.
9. Чапко, В. У. Ei6iKaBbi / В. У. Чапко // Эн-цыклапедыя псторьп Беларуси У 6 т. Т. 2: Бе-лщк - Пмн. - Мшск: БелЭн, 1994. - 537 с.
