CC BY
6group of archaic lexemes. As the author points out, there are many words in the Tajik language that differ from other lexical groups, for example, from common words, and in the Tajik language they are called archaisms. Archaisms differ in that they are outdated and therefore rarely used in the language or not used at all.
Scientists believe that one of the reasons why words become archaic is that changes occur in the life of human society and are reflected in the language. That is, over time, some words become obsolete or undergo semantic evolution, as a result of which the concept of an object or a previously existing phenomenon gradually becomes obsolete and becomes archaic.
The author of the article describes lexical archaisms (simsik, zarka, alfakhtan / alfagdan, votgar, kobuk, nisol, shahkosa, shafak, shaman, nabahra, jofjof, san, jagur / jakur, zaygam, kunna, ofrusha, afrusha, afrusha, shilk, basagda gob, kotura, wagesh, vasnod, falj) and semantic (zuft, soim, siton, shahkosa, hunuk, ohu, dehkon).
Key words: literature of the XIV century, archaisms, vocabulary, semantics, poetry, research, lexemes, words, comparison.
Сведения об авторе:
Калонова Махина Джумабоевна - к.ф.н., преподаватель кафедры таджикского языка ГОУ «ТГМУ имени Абуали ибн Сино», г. Душанбе, р. Исмоили Сомони, пр. Хофиза Шерози. Тел.: (+992) 92 728 32 28; Email: [email protected]
About the author:
Kalonova Mahina Djumaboevna, lecturer of the Department of Tajik Language, TSMU named Abuali Ibn Sino, Tel.: (+992) 92 728 32 28, Email: [email protected]
ЛУГАТИ ГУФТУГУЙ ВА КАЛИМАХОИ ШЕВАГЙ ДАР РОМАНИ «РОСУ»-И СОРБОН
Умедцони Л.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Дар забоншиносй дар байни истилохоти «лугати гуфтугуй» ва «калимахои шевагй» тафовут мегузоранд. М. Мухамммадиев дар ин бобат таваккуф намуда, чунин нигоштааст: «Онхо харгиз танхо хоси шифохй набуда, хусусияти китобй низ доранд. Ба лексикаи нутки гуфтугуй танхо он калимахое дохил мешаванд, ки одатан дар шаклхои гуногуни нутки дахонй истеъмол мешаванд, вале дар нутки хаттй истифода намеёбанд. Аммо дар адабиёти бадей махсусан, дар нутки персонажно, албатта, мавриди истифода карор доранд» [3, 86].
Мохияти истилохи «калимахои шевагй» ё «калимахои хосси шева»-ро шарх дода, F. Чураев ин тавр навиштааст: «Истилох»-и «калимаи хоси шева» ба шарху эзохи зиёдатй зохиран эхтиёч надорад. Тахти мафхуми ин истилох хамон калимахоеро фахмидан мумкин аст, ки ин ё он шеваро аз шевахои дигар ва забони адабй фарк мекунонанд» [6; 44-45]. У кайд мекунад, ки дар адабиёти илмй унсурхои хоси шева аксар вакт бо истилохи диалектизм иваз карда мешавад. Аммо хусусияти духура доштани онро таъкид мекунад ва ба диалектизмхо аз нигохи илми услубшиносй ва аз нуктаи назари шевашиносй муносибат карданро такозо кардааст: «диалектизм аз нуктаи назари услубшиносй дар тадкикотхое ривоч ёфтааст, ки ба тахкими забон ва услуби асархои нависандагон бахшида шудаанд», ё ин ки: «диалектизм аз нуктаи назари шевашиносй бештар дар асархои шевашиносй таквия ёфта, моли хоси ин ё он шеваро дар бар мегирад» [6, 46]. Аз ин чо бармеояд, ки калимахои гуфтугуй имконияти дар услуби хаттй, хусусан, услуби бадей истифода шуданро доранд. Адибон дар инъикоси ходисаву вокеахо ва офаридани образхо аз имконоти фаровони забон истифода мебаранд. Корбурди лугати гуфтугуй ва калимахои шевагй дар асари бадей аз лихози талаботи услубй ба амал меояд.
Калимахои лахчавй доираи махдуди истеъмол дошта, аз доираи муайяни чугрофй берун намешавад. «Вазифаи услубии калимахои шевагй дар асари бадей аз он иборат аст, ки онхо обуранг ва хусусияти махалро ба таври зинда тасвир мекунанд. Бе истифодаи онхо нутки персонажхои асари бадей табий намебарояд» [5, 67-68].
Истифодаи лугати гуфтугуй ва калимахои шевагй ба таври максаднок дар асархои адибони маъруфи точик аз устод Садриддин Айнй, Абдусалом Дехотй, Чалол Икромй, Сотим Улугзода хануз аз нимаи аввали садаи гузашта шуруъ шуда, дар осори адибони даврони истиклол ин анъана идома ёфтааст. Корбурди чунин вожахо бештар дар мухити озод ё холатхои пардапушона баён кардани матлаб ба вукуъ меоянд. М. Мухаммадиев чунин вожахоро ба ду гурухи калон чудо кардааст: 1) Калимахои муътадилмаъно, ки барои бой
кардани таркиби лyFавии забони адабй истифода мешаванд; 2) Калиманои кабенмаъно ё вyлгаризмно, ки боиси ифлос гардидани забони адабй мегарданд [3, 86-87].
Дар забони романи Сорбон «Росу» (2010), ки хусусияти тамсилй ва танкидию начвй дорад, нар ду типи калиманоро мушонида кардан мумкин аст: 1) Калиманои гуфтугуй ва шевагии дар забони асар истеъмолёфта ба намаи ниссанои мустакилмаънои нут; тааллук дошта, барои накконй баромадани нутки персонажно мусоидат кардааст, ки онно, асосан, маънои муътадил доранд. Дар миёни ин тоифа унсурно вожанои исмй (шайъй, ашёй) нуфузи бештаре доранд. Чунончи: пишяк, чoмaи курбо^, куян, гaндaxонa, фук, Ачинaбoзoр, эзоррaFзa ва Fайра. Ин унсурнои лyFавй ба истиснои калимаи куян, ки лафзи туркист, асосан, баромади точикй доранд. Сорбон калимаи «пишaк»-ро, ки муродифи вожаи «гурба» мебошад, дар матни як чумла овардааст. Агар аз як тараф, надафи y ба такрори калима рон надодан бошад, аз тарафи дигар, вай, чумлаи матнро бо санъати сачъ (насри кофиядор) оро дода, унсури лyFавии мушaк-ро бо пишaк кофия бастааст, ки чунин тарзи баён аз нунари баланди сухансанчй доштани адиб гувонй мединад: Гурба ова^д мушак ва cüp дод тши пишак [8, 36]. Ё ин ки дар нутки персонажи асари бадей истифодаи вожаи «эзорраFза» ба чашм мерасад, ки он аз чинати сохтор мураккаб буда, аз асоснои эзор ва рaFзa иборат аст ва зимни он навънои либос: эзор - номи умумии либоснои мардона ва занона (почома, лозимй), ки дар забони адабй низ фаровон истифода мешаванд ва рaFзa (шим, шими аз нахнои пашмини дурушт бофташуда), ки бештар хусусияти ланчавй доранд, бо максади пурра истифода кардани матлаби адиб дар шакли якчоя корбаст шудаанд. Ин вожано муродиф набошанд, нам калиманои наздикмаъно мансуб меёбанд:
-Cep шаванд ва цайбашон, ба багалу пойи эзоррагзаашон андозанд! [8, 9].
Нависанда дар чойи дигар ба чойи калимаи «обсабза» барои ба матн бахшидани онанги начву истензо, муродифи он - «чомаи курбока» -ро ба кор бурдааст. Дар байни мардум ин вожа бо номи «курпаи курвока» низ маъмул мебошад: Чрсуро дарёфтанд, ки андар чoмaи Kyp6oKa андармон шудааст [8, 35]. Корбасти калимаи Ta^axoHa ба маънои «кулбaи BaiïpoHa, фякироил» як навъи истифодаи тасвироти классикиро ба ёд меорад: Чу дуздон дap ин гандахона аз зapуpaт зиндаги дopaм [8, 51]. Хрлати ачиб дар бобати намчун муродифи исми xaргyш ба кор рафтани калимаи иктибосии куян (туркй-узбекй) ба мушонида мерасад: намчунон, ки мор бyзFOла ё xaргyшрo ониста-ониста даркашад [8, 51]. Туфаш гализи часпак буд уамчунpaги цуян, ки цассоб аз миёниpoни чoккapдa буpидa бошад [8, 51].
Х,арчанд ки роман хусусияти тамсилй дорад, вале баъзе исмнои хоссе дар он ба кор рафтааст, ки онно имрузно низ дар забони мардум садо мединанд. Масалан, Ацинабозор: Баъди он на ба Ацинабозор мepaвaму на ту аз дунболам пойида мeгapдñ [8, 55].
Дар мисоли дигар бошад, Сорбон ба чои вожаи тaбуй (саг, мург, шаFOл...) калимаи эвфемии чондорро истифода бурдааст: Ба нaзap цондорe аз пояш доштанист [8, 38].
Шаклнои ланчавии вожаи гaргин, безеб, кпркй (ифлос) ба вожанои сифатй тааллук доранд, дар ин матн хусусияти таъкидй пайдо кардаанд. Хойида-хойида уамчун моли гаргин безебу царцй созад, ки чупон азpaнгиpyKm бeзop бошад [8, 17].
Истеъмоли исми маънии «бенангй» ба маънои «бемадорй» ин тавр сурат гирифтааст: Cиnaуcoлop Росу, ки аз бехангиву бенангии y ба дод омада буд, фуpcaтpo ганимат дониста аз тахт афкандаш [8, 8].
Корбурди шаклнои гуфтугуию ланчавии чонишинно дар нутки персонажно ба тарики зайл сурат гирифтааст: а) чонишини ишоратии хлмон дар намуди хлвлй: Mo олими оламдон дopeм. Агap хавай надонад, мо нaмeдoнeм [8, 9]; б) чонишиннои ишоратии инхо дар намои овозии ихон ба ин шакл истифода гардидааст: Цанги ох^ини ихон сабаб-пабаби сиёси надоштааст. [8, 4]; в) чонишини саволии блрои чй? Дар шакли чй 6a дар забони персонаж чунин ифода ёфтааст: Чй—ба ту нaмуpдU? [8, 9].
Таркибнои ланчавии феъли нолии кулук к^рдл (як шакли бастан), хуй xyрдa (раношуда), ён дoдa (канотнояшро панн карда) барои ифода кардани тарзи ба вукуъ омадани амал дар матннои зерин ба кор рафтааст: Дасту пояшро кулук карда ба ятимхона бурданд [8, 80]. Аз дасташ хуй хурда, nap^a ба дeвop задам [8, 29]. Чуца паулавонона ён дода пас paфт [8, Зб].
Калимаи феълии вaFFидaн ба маънои «аланга зада сухтан» барои ифодаи мафнуми якланзаинаи амал ин тавр ба кор рафтааст: мушон ваггиданду сухтанд, пусташон чунон ки муву пусти хук аз оташи нacpoнщo [8, 10].
Хрлати дигаре, ки кобили таваччун аст, истеъмоли калиманову иборанои русиву аврупой аст. Чунончи, бoклaшкaи нимлитрa аз чинати таркиби овозй пурра бо шакли гуфтугуияш пурра мувофикат дорад: Об oвapдaнд дap боцлашкаи нимлитра, ки гализи, талхи ва бeнaмaкии муш монда дap кому забонаш [8, 51].
Дар мавриди дигар, ба чойи калимаи номии монанд, мисл муродифи лахчавии он: сингор ба кор рафтанро мебинем. Ба назар чунин менамояд, ки истеъмоли ин гуна унсурхои лугавй дар матни поён хочат набуд: Росу гами гашт, ки ин щм аз барои уст, уро цасд карда сингорашро рабоянд [8, 29]. Аммо зери мафхуми сингор харчанд маънохои дар боло зикршударо сохиб бошад хам, вале матлаби Сорбон аз истеъмоли он на баёни фикри умумии монандшавй нисбат ба ашёву ходисахо, балки фикри мушаххас «ашхоси монанд» (нусха) мебошад. Хеле зиёд корбаст шудани калимахои лахчавй дар нутки персонажхо барои фахмидани забони асар аз чониби намояндагони минтакахои дигар душворй ба миён меоварад. Намунахои лугати гуфтугуй ва калимахои шевагй, ки дар забони романи Сорбон «Росу» истифода шудаанд, бо сабку услуби хоссе, ки забони роман такозо кардааст, мавриди корбурд карор гирифтаанд.
2. Дар забони роман истифодаи калимахои кабехмаъно низ кам нест. Муаллифи асар ин кабил лугатхоро гохо кушода ва гохе бар ивази онхо муодилхои эвфемистиро ба кор бурдааст: а) Нависанда ба чойи калимаи махфи (пушида, мамнуъ) унсури нутки гуфтугуии «тагидомонй» ва ба чойи калимаи ошкоро (кушода, руйирост) таъбири «лабидомонй»-ро устокорона кор фармудааст: Пештар ин кор^о тагидомонй буд, %оло лабидомонй шудааст [8, 36]; б) дар нутки персонажхои асар бо вожахои кабехмаъное, дучор омадан мумкин аст, ки онхо мафхуми дашному хакоратро ошкоро ифода кардаанд. Ч,алаб (зани сабукпо): Зиндаги мацбур кард, ки цалаб шавам. Ба чойи вулгаризми чалаб истифода шудани муродифи он - фохиша: Худ аз худ фохцша нашудаам [8, 37]. Ё ин ки ба чойи баъзе вожахои кабехмаъно ба кор рафтани калимаи номардро дар мисоли зер мушохида менамоем: Ту мардаки номард «кучо барам» - гуфтй! [8, 37]. Дар чойи дигар бошад, вулгаризмхо дар шакли чуфт истеъмол ёфтаанд: Шумо маро ба фохцшагиву цалабй таъна назанед, ман аз цонам сер шудам [8, 37].
Нависанда тавассути истифодаи вожахои кабехмаъно вокеахои дахшатбори солхои навадуми асри гузаштаро фошофош инъикос намуда, ба ин васила як навъ эътирози худро нисбат ба чунин руйдоди нангин баён кардааст. Он вактхо зухуроти тачовуз ба номуси занону духтарон авч гирифта буд, у бо таъбири дар шакли «дасти зур кардан» ин тавр ифода кардааст: - Аввал маро дасти зур карданд [8, 37]. Адиб мохияти тамоми калимахои кабехмаъноро дар зери мафхуми «русиёх,й» ин гуна чамъбаст кардааст: Чунин русиё^иро Росу ёд надорад [8, 48]. Бояд зикр намуд, ки дар нутки гуфтугуйи персонажхои асари бадей хакорату дашномхое низ мавчуданд, ки гохо аз доираи одоб берун мебарояд ва барои возех нишон додани сатхи маънавияти чунин типхои кахрамонони манфй ба кор рафтаанд.
Ба хамин тарик, аз тавзехи мухтасари истифодаи лугати гуфтугуй, калимахои шевагй ва вулгаризмхо дар романи «Росу»-и Сорбон бармеояд, ки адиб ба таври ногузир хамчун зарурати ичтимой барои нишон додани нуксонхои чомеа дар як мархалаи душвори таърихй (солхои 90-ум) ба истифодаи унсурхои лугавии кабехмаъно ру овардааст. Бояд зикр намуд, ки чунин унсурхо дар чое бо муодилхои адабй чун муродифи баробархукук ва дар чойи дигар чун унсури лугавии мустакил мавриди истифода карор гирифтаанд. Ба кавли Н. Гадоев «дар ду-се дахсолаи охир иктибос аз лахчахои чанубй, чанубию шаркй ва саргахи Зарафшон дар адабиёти бадей вусъат гирифт» [5, 69]. Зухуроти суиистифодаи калимахои шевагй ва вулгаризмхо, агар бе зарурати услубй ба миён ояд, он боиси паст гардидани кимати бадеии асар мегардад.
АДАБИЁТ
1. Fаффоров Р. Нависанда ва забон. -Душанбе: «Дониш», 1977. -208с.
2. Маъсумй Н. Асархои мунтахаб. Забоншиносй Ч,илди 2. - Душанбе: «Ирфон», 1980.-296с.
3. Мухаммадиев М. ва диг. Лексикаи забони адабии точик. -Душанбе: «ДМТ», 1997.-192с.
4. Исмоилов Ш. Назари дар номи китоб:Абдусам Дехотй ба масоили забони точикй. -Душанбе: «ДДОТ», 1998.-66с
5. Гадоев Н., Муминова С. Услубшиносй. -Душанбе: «ДДОТ», 2017.-124с.
6. Чураев F. Калимахои хоси шева ва баъзе аломатхои фарккунандаи он. -Душанбе: «Эр-граф», 2016. с.45
-62.
7. Камолиддинов Б. Хусни баён. -Душанбе: «Маориф», 1989.-120с.
8. Сорбон. Росу (роман). //Садои шарк, №1, 2010. //8-62. (Аввалаш).
9. Фарханги забони точикй. Ч,илди 1.- Москва: Советская энциклопедия, 1969.-950 с.
10. Фарханги забони точикй. Ч,илди 2.- Москва: Советская энциклопедия, 1969.-950 с.
11. Камолиддинов Б. Забон ва услуби Хаким Карим.-Душанбе, 1967.-185 с.
РАЗГОВОРНАЯ ЛЕКСИКА И ДИАЛЕКТНЫЕ СЛОВА В РОМАНЕ
«РОСУ» СОРБОНА
Научное исследование в настоящей статье проводится по отличительным признакам употребления разговорного словаря и диалектной лексики в тексте романа «Росу». Автор , подраздел изящные слова в дискурсе персонажей на две группы: эвфемизм и вулканизм подчеркивает их, что подчеркивает в нем мягкость речи и мягкость высказывания на дискурс и делая акцент на конкретной модели. Составные слова, известные в как лингвистические «диалектизмы», рассматривались в зависимости от их принадлежности к самостоятельной составляющей речи (существительное, качество, сторона, глагол) и мы рассматривали роль эвфемизмов в замене неблагозвучных слов на основе материала романа Сорбона «Росу». В работе тексте анализированы тюркско-узбекского происхождения их особенности их употребления в исследуемом произведении.
Ключевые слова: разговорные слова, диалектные слова, лексические диалектизмы, художественная стиль, художественное произведение, вульгаризмы.
COLLOQUIAL VOCABULARY AND DIALECT WORDS IN THE NOVEL
«ROSU» BY SORBON
The scientific research in this article is carried out on the distinctive features of the use of spoken vocabulary and dialect vocabulary in the text of the novel «Rosu». The author, subsection of graceful words in the discourse of characters into two groups: euphemism and volcanism emphasizes them, which emphasizes in him the softness of speech and the softness of utterance on discourse and emphasizing a specific model. Compound words, known as linguistic «dialectics», were considered depending on their belonging to an independent component of speech (noun, quality, side, verb) and we considered the role of euphemisms in replacing discordant words based on the material of Sorbon's novel «Rosu». The work of the text analyzes the Turkic-Uzbek origin of their features of their use in the studied work.
Keywords: colloquial words, dialect words, lexical dialectics, artistic style, artwork, vulgarisms.
About the author:
Umedjoni Loiqsho - a senior lecturer at the Department of Theory and Practice of Linguistics at Tajik State Pedagogical University named after S. Aini.
Сведение об автора:
Умеджони Лоикшо - старший преподаватель кафедры теории и практики языкознания Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни.
ТАРЗИ ИСТИФОДАИ ШУМОРАХОИ ГАЙРИАСЛИИ ДА^Й ДАР «ШОХ,НОМА»-И АБУЛЦОСИМ ФИРДАВСЙ
Рах;матова М.М.
Донишкадаи политехникии Донишгохц техникии Тоцикистон ба номи академикМ.С. Осимй
«Абулкосими Фирдавсй аз лихози зинда кардани таърих ва достони миллй ва аз чихати нафаси тоза дамидан ба забони форсй, бешубха, бузургтарин шоири эронист ва касе дигар аз чуяндагони мо дар ин хунар ба пояи у намерасад» - навиштааст Ризозода Шафак [18, с.52].
Шуморахои аслй асос ё сарчашмаи пайдоиши навъхои дигари чунин вохидхои лугавй буда, онхо умри хеле тулонй доранд ва кариб хамаашон асли худро аз давраи хиндуаврупоии инкишофи забон гирифта, бо андаке дигаргунй дар аксар ё кисме аз забонхои хозираи оилаи хиндуаврупой ба кор мераванд. Мухаккикон ин гурухи шуморахоро бо истилоххои гуногун, монанди «шумори аслй, мутлак, сифати шуморишии мутлак, шумори басит, шумори содда, шумори табий, шумори самой, шумори тавсифй, шумори пояй» [17, с.63] ва монанди инхо ном бурдаанд. Бояд гуфт, ки микдори ин навъи шуморахо дар забонхо, аз чумла точикй он кадар бисёр набудааст. Теъдоди онхоро олимон чое дувоздах, дар мавриди дигар бист [17, с.62], дар холати сеюм бисту як [2, с. 151; 4, с.198] ва дар мавриди чорум бисту нух калима хисоб кардаанд [17, с.63]. Онхое, ки чонибдори дувоздах вожа будани ин гурухи калимахо хастанд, хамаи шуморахои вохидро аз як то нух ба он мансуб дониста, аз байни шуморахои дахй факат дахро ба ин гурух дохил кардаанд ва ба он вохидхои лугавии сад ва хазорро илова намудаанд. Тарафдорони хамагй бист калима будани шумораи аслй ба чуз шуморахои зикрёфта боз ададхои
