CC BY
28следственные, так и причинно-следственные отношения. Основными в семантике пословиц являются причинно-следственные отношения. Семантика условия проявляется в качестве дополнительного значения и зависит от лексического состава, глагольных форм и других факторов.
ЛИТЕРАТУРЫ
1.Белошапкова В.А. Современный русский язык. М.: Высшая школа, 1989. 800 с.
2.Всеволодова М.В., Ященко Т.А. Причинно-следственные отношения в современном русском языке. М.: Русский язык, 1988. 208 с.
3.Грамматика современного русского языка. М.: Русский язык. 1980. - С. 34
4.Лариохина Н.М. Вопросы синтаксиса научного стиля речи. М.: Русский язык, 1990. 240 с.
5.Философский энциклопедический словарь / Гл. редакция: Л.Ф. Ильичев, П.Н. Федосеев, С.М. Ковалев, В.Г. Панов. М.: Сов. Энциклопедия, 1983. 840 с.
6.Хааг Э.О. Функциональная типология и средства выражения причинно-следственных отношения в современном русском языке. Дисс. Док. Философии по русскому языку. Тарту, 2004. 162 с.
7.Шелякин М.А. Функциональная грамматика русского языка. М.: Русский язык, 2001. 288 с.
8Даландаров Я.И. Зарбулмасал ва ма;олх,ои точикй ва аналогияи русии онх,о. Душанбе, Ирфон. 1965. 531 с.
БЕССОЮЗНЫЕ СЛОЖНЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ С ПРИЧИННО-
СЛЕДСТВЕННЫМИ ОТНОШЕНИЯМИ В АНГЛИЙСКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ (НА МАТЕРИАЛЕ ПОСЛОВИЦ)
В данной статье рассматриваются бессоюзные сложные предложения на материале английского и таджикского языков с точки зрения наличия причинно-следственных отношений между частями. Рассматривается характерное соотношение форм глаголов в их частях на фоне условно-следственных отношений в пословицах могут реализовать причинно-следственные отношения. Сделан вывод о том, что формирование причинно-следственных отношений зависит от состава и других факторов.
Ключевые слова: бессоюзное сложное предложения, условно-следственные отношения, причинно-следственные отношения, имплицитность, эллипсис.
ASYNDETIC COMPLEX SENTENCES WITH THE CAUSE AND EFFECT
RELATIONS IN THE ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES (ON MATERIAL OF
PROVERBS)
In this article asyndetic complex sentences on material of the English and Tajik languages in terms of existence of the cause and effect relations between parts are considered. The characteristic ratio of forms of verbs in their parts against the background of the conditional-consequential relations in proverbs is considered can realize the cause and effect relations. The conclusion is drawn that formation of the cause and effect relations depends on structure and other factors.
Keywords: conjunctionless, difficult offers, conditional-consequential relations, cause and effect relations, implitsitnost, ellipsis.
Сведение об авторе:
Салохиддинов Восиф Юсуфалиевич - Институт государственного управления при Президенте Республики Таджикистан тел: (+992) 935054686
About the autor:
Salokhiddinov Vosif Yusufaliyevich - Institute of public administration at the President of the Republic of Tajikistan Phone: (+992) 935054686
МУРОДИФОТИ ЛУГАВИЮ ФРАЗЕОЛОГЙ ДАР ПУБЛИТСИСТИКАИ
САДРИДДИН АЙНЙ
Нихмонова Р.
Донишго^и аграрии Тоцикистон ба номи Ш.Шо^темур
Муродифот яке аз масъалах,ои асосй ва мубрами забоншиносй, махсусан як шохаи он - услубшиносй, ба х,исоб меравад ва тадкики он дар сатх,и лугатшиносй шуруъ шудааст, аммо ин мавзуъ танх,о дар як сатх,и забон мавдуд намешавад, зеро тарзу воситах,ои гуногуни ифодаи фикр вучуд доранд ва онх,о ба к;исматх,ои гуногуни
забоншиносй мансубанд. Дар ин макола мо дар хусуси муродифшавии вохидхои фразеологй (ВФ) бо калима дар асоси маводи публисистикаи Садриддин Айнй мулохизахоямонро баён хохем кард.
Дар хусуси муродифшавии ВФ бо калима дар забоншиносии точик, ба истиснои чанд макола ва баъзе ишорахо тадкикоти алохида вучуд надорад. Ин нигоштахо ба калами забоншиносон X,. Мачидов, Б. Камолиддинов, Ф. Зикриёев, М. Мирзоева ва дигарон мансуб аст.
Вохидхои фразеологй хам монанди калимахо дар ифодаи ходисаву вокеахо, амалу харакат, аломату хусусият ва мафхумхои бисёри дигари хаёти вокей ба кор бурда мешаванд.Вале бо вучуди чунин айнияти вазифа вохидхои фразеологиро аз чихати маъно бо калимахо муродифхои якхела ва ё хамвазн донистан дуруст нест. Вохиди фразеологй баробари номинатсияи оддй, ки онро х,ам дар калимахо дидан мумкин аст, боз дар аксарияти мавридхо тобишхои рангоранг ва муносибатхои мухталифро низ фаро мегирад. Аз ин чост, ки вохиди фразеологиро на хама вакт бо як калима маънидод кардан мумкин аст. Маънои фразеологии чунин вохидхои устувори забон, ки дар ифодаи мафхумхои гуногуни хаётй ба кор бурда мешаванд, дар аксари мавридхо дар асоси образхои гуногуни анъанавй ба вучуд омадааст. Ба ин сабаб аст, ки дар байни маънои фразеологй ва образи заминаи вохиди фразеологй робитаи муайянро мушохида кардан мумкин аст [6, с.9 .]
Синонимшавии вохидхои фразеологй бо калима дар эчодиёти публитсистй-бадеии С.Айнй ба максади дар матн гузошташуда мувофик ва нихоят аник интихоб гардида, барои гурез аз такрори вохидхои забон кор фармуда шудаанд:
Лекин у мехост пеш аз \уцумаш ба Мовароуннаур Кучлукро, ки душмани деринааш буд, аз миён бардорад ва Туркистони шарциро ба даст дароварда, ро^и худро аз як душмани интицомцу пок намояд [9, с.25.]
Вохиди фразеологии аз миён бардоштан дар матни мазкур бо феъли таркибии пок намудан ба маънои "нест кардан, махв кардан" муродиф гардидааст. Аз миён бардоштан дар "Фарханги иборахои рехта" ба маънои "монеаро бартараф кардан, нест кардан, махв кардан" [12, с. 632] омадааст. Ин ВФ амали номатлубро ифода мекунад, аммо дар матни боло нисбат ба бартараф намудани душман истифода гардидааст.
Калима ва фразеологизмхо бо хам алокаи зич дошта, бидуни хамдигар вучуд дошта наметавонанд. Забоншинос Н. Масъумй кайд менамояд, ки ВФ «монанди гуруххои чудогонаи лугавй ба сохахои гуногуни зиндагонй дахлдор буда, хусусият, рухия, характер, идея ва амалиёти гуногуни одамонро ифода мекунанд» [8, с.145]. Чунончи, дар мисоли поён холати ноумедии шахс бо ВФ-и аз касе, чизе даст шустан ва феъли таркибии маъюс шудан ифода ёфтааст:
Билкулия аз ин \укумат даст шуста, аз исло% ёфтанаш маъюс мешаванд... [9,сах.95] Муродифшавии калима бо вохидхои фразеологй дар матн бо ягон гарази услубй истифода мегардад. Дар мисоли боло ВФ-и даст шустан аз касе, чизе бо феъли таркибии маъюс шудан маънои якдигарро пурра кардаанд. Даст шустан аз касе, аз чизе - аз касе,чизе умеди худро кандан, аз бахри чизе гузаштан [12, с.325], маъюс шудан маънохои рухафтода шудан, ноумед гардиданро ифода менамояд. Ба маънои умумии аз чизе ё касе ноумед шудан маънои рухафтода шудан зам шудааст. Мардум аз амалй гаштани орзухояшон ноумед шуда, аз хукуматдорон, аз зимоми давлатдорй умеди худро кандаанд. ВФ серистеъмол буда, дар нутки хаттию шифохй баробар кор фармуда мешавад, аммо муродифи лугавиаш бештар дар нутки хаттй истифода мегардад. Дар адабиёти классикй хам ВФ-и даст шустан аз касе, чизе роич буда, ба маънои "аз бахри чизе гузаштан" истифода мешудааст: Ба гиря аз ту щр коме, ки цустам, Зи коми щр ду олам даст шустам.
Чунон ки маълум аст, калима шакли ифодаи фикри мучаррад аст ва образи асари бадей дар заминаи калима воситаест, ки гояи асосии асарро тачассум менамояд. Х,ар як муродиф тобиши маъноии ба худ хос дошта, онро аз гурухи дигари калимахои синонимияш чудо мекунонад. Зарурати фахмонидани фаркияти тобишхои услубй, ки аз чихати маъно наздиканд, дар забон синонимхоро ба вучуд овардааст. Тавассути синонимхо фикр аник, равшан ва муъчаз баён мегардад. Агар муродифхо дар забон набошанд, фикр норушан ва урён ифода мегардад [14,сах 6].
Муродифоти лугавию фразеологй танхо бо максади худдорй аз такрор сурат намегирад, балки барои пурра кардани хамдигар низ кор фармуда мешавад. Маънои якдигарро пурра кардани ВФ ва калима дар матн ба хачми маънои онхо вобаста аст.
Баъзан хачми маънои ВФ аз калима зиёдтар аст ва гохо баръакс. Инро дар мисоли ВФ-и ба даст даровардан ва феъли таркибии ишгол кардан аз назар мегузаронем. Ба даст даровардан маънои сохиб шудан, аз худ кардан, ба тассаруфи худ даровардан, дастгир кардан дорад [12, с. 303]. Ишгол кардан маънои дастгир карданро ифода намекунад, бинобар ин бо фразеологизм хаммаъно бошад хам, аз чихати тобиши маъно, дарачаи истеъмол тафовут дорад:
У оцибат Fазнинро щм ба даст даровард, Ироцро щм ишгол кард ва бо Атобакони форс цангида, ба ощо щм галаба карда, ощоро ба цатори хироцгузорони худ даровард [9, с. 17]
Аз тахлили мисолхои зерин бармеояд, ки С.Айнй аз таърихи забони пургановати хеш хуб огох буда, дар сохаи оммавй кунонидани забони адабй, равияи содданависй ва бехтарин анъанахои гузаштагонро дар бобати инкишофи забони адабй давом додааст, ки инро аз мисоли зерин пай бурдан мумкин аст.
Х,ар кадоми ин пирамардон, щмин ки дустони боэътимодашонро диданд, «як гап мегуям ба %ец кас нагуй» гуён сирри омадани Темурмаликро кушоданд ва щмин цадар худдорй карда тавонистанд, ки дар бораи бошишго^и у ва писари у ба касе лаб накушоданд [9, с.78] Фразеологизми феълии лаб кушодан маънои гап задан, чизе гуфтанро ифода мекунад [12, с. 589]. Ин ВФ бештар дар услуби китобй дида мешавад, дар гуфтугу дар шакли дауан накушодан истеъмол мешавад. Дар мисоли боло шакли инкории ВФ-и лаб накушодан ва феъли нагуфтан бо хдм муродиф гардидаанд.
Забоншинос Камолиддинов Б. оид ба истифодаи муродифот дар матн чунин ишора кардаанд: «Балогати калом ба интихоби калимаю ифодахои дархур ва дар колабхои муносиб баён кардани максад вобаста аст. Калимаи мувофик ва колаби матлубро аз байни синонимхо интихоб карда мегиранд, бинобар ин муродифот яке аз масъалахои мухимтарини услубшиносй ва маданияти сухан ба шумор меравад. Вобаста ба максад ва махорати суханвар, авзоъ ва табиати мусохибон, вазъият ва мухит мазмуни вокеа ё ходисаро бо тарзхои гуногун баён кардан мумкин аст. Муродифхо ба чузъ умумият тафовути маъной ва услубй хам доранд ва хангоми зарурати ифодаи ягон тобиши нозук мушкили забонро дар мубодилаи афкор осон мекунанд» [4, с. 3 - 93].
Калима ва ВФ як маъниро ифода намоянд хам, бо тобишхои нозуки маъной тафовут доранд ва дар матн якдигарро хамеша иваз карда наметавонанд. С. Айнй вобаста ба холати эмотсионалии кахрамонон ва таъсирбахш тасвир намудани ходисаву вокеахои таърихй фразеологизмхои аз чихати обуранги услубй пуробурангро мавриди истифода карор медихад:
Окибат панчуми мухаррами 1329 хичрй , шаби панчшанбе ( 2 декабри 1910 мелодй) аз цах;он даргузашт.Дар вакти вафоташ ягона писараш ва валиахдаш хокими Кармина Миролим ба дарбор буд [10, с.129.]
Вохиди фразеологии аз цауон даргузаштан дар "Фарханги иборахои рехта" дар шакли аз цауон рафтан дарч гардида, маънои мурдан, вафот ёфтанро ифода намудааст [13, с.635]. Фразеологизми мазкур обуранги хиссии мусбат дошта, бештар нисбат ба кахрамонони мусбат истифода бурда мешавад. Ин ибора дар дигар шаклхо бо гирифтани чузъиёти нав як маъниро тачассум намуда, эхсосоти манфй ва мусбати нависандаро вобаста ба кахрамонони асар ифода менамояд. Бояд кайд кард, ки эквиваленти лексикй ё худ синоними он вафот кардан максадро хушк, бидуни ягон обуранг ифода мекунад. ВФ-и аз цауон даргузаштан маънои мурданро малех, нарм ифода намудааст.
Вохидхои фразеологй хаммаънои калима бошанд хам, лекин вохиди лугавй нестанд. Инхо таъбирхое мебошанд, ки дар онхо калимахо бо якдигар дар асоси коидахои грамматикй алокаманд гардида, дорои мазмунхои нав мегарданд [2, с.29].
Дар эчодиёти С.Айнй бештар вохидхои фразеологии феълй ба чашм мерасанд, ки бо калимахо зиёдтар муродиф мегарданд.
Забоншинос Х.Хусейнов оид ба ифоданокии фразеологизмхо ва таъсирнокии онхо дар матн чунин ишора намудаанд:
«Дар забони «Одина» ба гайр аз калимаю иборахои синонимй боз калимаю иборахое хастанд, ки онхо хам ба мисли таъбирхои мазкур хусусияти муродифй доранд: мурдан - вафот кардан, рехлат намудан, аз дунё чашм пушидан. Хусусияти ифоданокии чунин таркибхо дар он аст, ки нависанда ба туфайли маънои онхо зиддиятхои дар хаёт мавчуд бударо тасвир менамояд. Аз ин чихат хам хонанда дар асоси онхо бо зиддиятхои зиндагй, амалу холатхо ва предметхои ба якдигар мухолиф ба осонй шинос мешавад» [15, с.59-63].
Аз мисоли овардаи забоншинос маълум мешавад, ки силсилаи муродиФоти лyFавиpо катори муродиФоти фразеологй пyppа мекyнад, яъне бе ВФ силсилаи муродиФоти лyFавй нотамом мемонад. Чунончи: мyрдан - вафоm кардан (фавmuдан) -чашм пуш^ан, аз олам рафmан, аз дут даргузашmан, аз олам гузашmан, цон додан, цон ба цонофарuн супор^ан, аз дорулфано ба дорулбацо ре^лаm кардан, бандагш Худоро ба цо овардан, олам-u фошро падруд гуфmан, аз дут ре^лаm кардан ва f. Чи тавре ки аз мисолхо бармеояд, хар кадоми ин вохидхои лyFавй ва фразеологй мавриди истеъмол доранд. Дар нутки одамони калонсол ибораи бандагш Худоро ба цой овардан истифода мегардад, ВФ-и бокимонда низ маънои мурданро бо эхтиёт, малех ифода мекунанд. Устод Айнй хам ин нозукии маъноро ба назар гирифта, дар хамаи асархояш онхоро дар чо-чояш кор фармудааст. Чунончи, дар мисоли зерин:
- Магар ба шумо хабари аз дуто гузаштани модаркалонамро нарасонданд? - гуфта пурсид Мурод аз бой дар чавоби y.
- Расонданд, аммо чй шудааст, як кампир мурд, мурд-дия, бо зуд рафтани ту магар y зинда мешавад?[С. Айнй, Ятим]
Аз мисоли боло аён аст, ки ВФ аз забони кахрамони мусбат - Мурод, ки нисбат ба шахси фавтида эхтиром дорад, оварда шудааст. Дар нутки бой калимаи мурдро кор мефармояд, ки обуранги хиссии манфй дорад.
Дар муайян кардани дарачаи хаммаъной матн накши асосй дорад, зеро баъзан дар матни муайян ин ё он маънои калима ва ё ВФ зохир мегардад. Чунончи:
Бармакиён, ки фарзандони точикони Балх буданд, аз замони Абулаббоси Саффох то миёнахои давраи Хррунаррашид вазорат карданд, корхои молияи мамлакатро хам онхо идора карданд, хисобот ва дафтардорй хам дар дасmu он^о буд [9,с. 127]
Дар дасmu касе (будан) - дар ихтиёр ва тобеияти касе (будан)-ро [12, с.301] ифода мекунад. Вохиди фразеологии дар дасmu касе будан бештар дар услуби илмй, публитсистй истифода бурда мешавад. Бо калимаи идора кардан, ки маънои ба даст гирифтан, рохбарй кардан дорад, танхо дар матн хаммаъно шудааст. нависанда ба хотири такрор нашудани як вохиди забон онро кор фармудааст.
Вохидхои фразеологй аз чихати маъно ва вазифахои грамматикй бо калимахо наздик бошанд хам, аммо онхоро якхела шумурдан Fайpиимкон аст [2, с.10].
Дар наздикихои симчу6 муше дар хонаи худ пинхон шуда истода, ин холро аз назар мегузарошдаа^, вай д^аа^, ки гурба ба максади дуздии худ нарасида, хамаи кушишхои y барабас рафтааст [9, с. 311].
Фразеологизми аз назар гузарошдан маънои дида баромадан, санчиданро ифода менамояд, яъне бодиккат ба тарафу чапу рост нигох кардан 12, с.682]. С. Айнй ба максади пурратар тасвир кардани амалу холат муродифи лyFавии онро истифода бурдааст. Синоними лyFавии он д^ан маъниро хушку холй тачассум намудааст. ВФ OFOЗи амал, вохиди лyFавй идомаи онро ифода кардааст.
Аз тахлили мисолхо бармеояд, ки фразеологизмхо матлаб ва максади нависандаро пурра, аник ва бо услуби баланд тасвир намуда, истифодаи онхо дар матн ба махорату малакаи хар як эчодкор вобаста аст. Дар мисоли зерин ВФ-и аз ¿д набаромадан бо калимаи сд кардан бо маънои фаpомyш накардан, поси хотир кардан хаммаъно шудааст:
Аммо y дар он чо фахмид , ки хануз y ва кахрамонии y аз ëдu ду^у душман набаромадаачунон ки ахолии Хучанд номи Уро ба некй ëд карда, ба вай офарин ва рахмат мефиристанд, инчунин чингизиён хам хар гохе ки номи y ва кахрамонии вайро шунаванд, ба Fазаб омада дили пуркинаашон нисбат ба y бо оташи кинаву адоват аланга мезанад [9, с. 71]
Истифодаи пайихами калимаву фразеологизми муродиф дар матн ба хотири чозибанок намудани объекти тасвир ва сахехияти матлаб ба рох монда шудааст, ки дар ин маврид забоншинос Мирзоева М.М. хеле хуб кайд намудааст:
"Муродифшавии калима бо вохидхои фразеологй аломати ашё, мавкеъ ва руйдоду вокеахоро ифода намуда, дар ошкор намудани тарафхои моддиву маънавии хаёти инсон накши бузург мебозанд.Мушохидахо гувохи онанд, ки нависанда С.Айнй муродифшавии калима бо вохидхои фразеологиро дар матн ба максади ороиш алохида ва ё дар чумла паи хам истифода менамояд. Онхо дар як сархати пурра тобишхои гуногуни хисси-эмотсионалиро ифода намуда, дар бештари мавридхо ба максади сахехияти матлаб ва гурез аз такрори ночо мавриди истифода карор мегиранд" [7, с.37].
Як хусусияти фардии устод Айнй ин аст, ки хангоми истифодаи пайихами ВФ-е, ки чузъи феълияшон монанд аст, онро як маротиба зикр менамояд. Дар мисоли зерин дар
мавриди муродифоти лугавию фразеологй низ ин усулро кор фармудааст. Дар калимаи хароб кардан ва ВФ-и номуси касеро поймол кардан феъли ёвари кардан дар хар ду муштарак аст, аммо адиб онро танхо дар ВФ зикр кардааст. Ин чо низ майли худдорй аз такрори бемавриди сухан мушохида мешавад:
Хусусан дар он сурате ки ахолй ба ташкилоти хукумат гирд омада, барои дафъ кардани босмачиён, ки ватанашонро хароб, зироат ва саноаташонро барбод, ирзу номусашонро поймол кардаанд, самимона кушиш намоянд [10, сах.186].
Вохиди фразеологии номуси касеро поймол (помол) кардан ба маънои вайрон, хароб кардан, таги по кардани обруйи омада, бо калимаи хароб кардан муродиф гардидааст [12, с.855]. Фразеологизми мазкур обуранги манфй дошта, бештар дар услуби гуфтугуйй ва илмй истифода бурда мешавад. Муродифи лугавии он (хароб кардан) бошад маъниро на ба маънои аслии худ, балки мачозан ифода менамояд. Нависанда таввасути ибораи рехтаи мазкур максадашро пурра ва таъсирнок ифода намудааст.
Вокеаи дуюм хаминро нишон медихад, ки Абумуслим мехост пеш аз цо гарм кардани Аббосиён дар хилофат ва устувор шудани кори онхо -Аллавиёнро ба ба руйи кор оварад.[9,с.113.]
Ибораи чо гарм кардан- киноя дар чое карор гирифтан ва дар коре устувор чойгир шудан истеъмол гардидааст. [13, с.643].Фразеологизми чо гарм кардан бо ибораи феълии устувор шудан синоним гардида, бо максади возехтар ифода намудани максад ба кор бурда шудааст.Чуноне ки мушохида гардид, компонентхои таркибии вохиди фразеологии чо гарм кардан дар натичаи тагйир ёфтани маънии аслии онхо бо хам алока гардидаанд.Мазмуни асосии фразеологизмро аз чузъиёти таркибии он суст хам бошад муаян кардан мумкин аст.Калимаи устувор ба маънои цойгир шудан ,мустаукам гардидан истифода шудааст.Яъне компонентхои фразеологизмхо дар кушода додани мазмуни ВФ дар бештари мавридхо накши бузург мебозанд.
"Садриддин Айнй, хамчун устоди забардасти сухан, бо рохи ба таври васеъ истифода намудани бойигарии забони адабии хозираи точик ва забону услуби насри бадеии моро бой карду пеш ронд, балки дар эчодиёти худи система ва анъанаи махсуси забонию услубиро ба вучуд овард.Садриддин Айнй дар баёни маънй ва тобишхои маъной шахси нихоят борикбин ва дакикназар аст.Вай хама гуна тобиш, мувофикат ва муносибати дар иборасозии точикй доштаи калимахоро хуб медонад.Аз ин чихат дар забони у калима ва ифодахо дар контекстхои гуногуни маънй ва тобишхои нав ба нави худро зохир менамоянд,ки ба он маънихои мачозй низ дохил мешаванд.
Муносибати сухан дар иборасозй ва дар мавриди зарурй ёфта кор фармудани ягона калимаи муносиб -як шарти мухими айнан ва пурра ифодакунии фикру хис ва тобиВшхои гуногуни он аст.Аз ин чихат , масалан калимахои " мад кашидан" ," ангоштан", " вонамудан" ва монанди онхо дар чойи худ устуворанд ва ба маънои муайян ивазнопазир мебошанд.Муродифи " мад кашидан"-" дароз кашидан" аст.
Айнй дар интихоби калимахо нихоят эхтиёткор аст.аз ин сабаб дар забони асархои у ба таври тасодуфй кор фармуда шудани ягон хел калима ва иборахо дида намешавад.Ин хам натичаи ба таври катъи риоя карда шудани талаботи айнан ифода кардани фикр ва маъно аст.Хар як шакли кор фармудашуда ё аз чихати лугавй ва ё аз нуктаи назари услубй зарурияти муайяни истеъмоли пайдо карда, то як дарача характери махсуси китобй доштани худро гум мекунад.[8 , с.103-165.]
Ба ин балох,о, ки ба сари усмонй омад, ба ин вайроних,о, ки Эрон гирифтор шуд, ба ин фочиахо ки Хиндустон мубтало гардид, ба ин харобихо, ки бар Чин руй дод, ба ин асорати токатсузи панчохсола, ки Туркистон кашид, масъалаи Шарк сабаб ва боис буд. [10,сах. 9- 21].
Ба сар бало овардан - ба сари касе гаму гусса, мусибате овардан, касеро ба фалокт гирифтор намудан.[13, с.29] вобаста ба ходисае гуфта мешавад.ки бар зарари касе ё чизе гуфта мешавад.С.Айнй ин таъбири фразеологиро дар тасвири чанги хонумонсуз , ки бар асари идомаи он давлате ё шахсе ба нокоми дучор мегардад, истифода намудааст. Фразеологизми мазкур хусусияти гуфтугуйи дошта, дар дигар услубхои нутк низ васеъ ба кор бурда мешавад.Микдори ин гуна фразеологизмхо дар системаи забон хеле зиёданд, С.Айнй онхоро ба максади пуркувваат тасвир намудани амалу холат, дар мавридхои муносиб интихоб ва кор фармудааст.Истифодаи паихамии якчанд муродифоти иборахои озоди синтаксисй ва вохиди фразеологй боиси пурратар ва таъсирнок ифода гардидани матлаб гардидааст.Мавриди кайд аст,ки дар байни маънои мачозй ва лексикии чузъи таркибии онхо як навъ муносибат ва вобастагй хис карда мешавад.
Иборахои рехта бо хисси баланди эмотсионалй ва кувваи таъсир ходисаву вокеахоро ба хонанда хамчун навори кино таччалй менамоянд.Нависанда пеш аз хама калима ва фразеологизмхои ба холати матн мувофикро интихоб намуда, истифода менамояд ва дар бештари вакт онхо дар асар бо матн алокаи кавй доранд.
Касеро ба чаханнам фиристодан - [12, с.39] низ истифода шуда,ба маънои мурдан, ба дузах рафтан, нест кардан, махв намудан, омада, ин вохиди фразеологй дар шакли ба он дунё фиристодан, ба асфалассофилин фиристодан низ вомехурад.Нависанда ин ибораро нисбат ба кахрамони манфй кор фармудааст, ки киноя аз (халок кардан, ба катл расонидан, нобуд кардан ) мебошад [13, с.634]. Бояд кайд намуд,ки дар ин вохиди фразеологй дар байни маънои ибтидой ва ва мачозй бо вучуди сустй як навъ муносибати маъной ба мушохида мерасад.Маънои ин ибора хусусияти миллй дошта, дар асоси урфу одат ва эътикоди динии халк ба вучуд омадааст.Он бахри тарсонидани мардум аз рузи киёмат ва боз доштани онхо аз амалхои бад истифода меёбад.Ин таъбири рехта, аслан нисбат ба тасвири шахсони гунахкор ва бад кор бурда мешавад. Синоними он маув шудан бошад, низ эхсосоти манфии нависандаро ифода намуда, онкадар обуранги баланди услубй надорад.
Юденич аз Русия гурехт Деникин бо асокири сурх махв шуд, Колчок бо теги инкилоб ба чаханнам фиристода шуд . [10, с.57]
Чизеро ба калам додан - дар Фарханги иборахои рехта ба маънии навиштан, баён кардан омадааст. [12, с. 538] Вохиди фразеологии мазкур дар ин матн киноя аз нишон додан, худро тасвир намудан мавриди истифода карор гирифтааст.Мавриди кайд аст,ки фразеологизми ба калам додан бештар дар услуби илмй ва публитсистй истифода шуда, ба ду маънй кор фармуда меояд.С.Айнй онро ба маънои нишон додан, пешниход кардан ба кор бурдааст ва он обуранги услубии заиф дошта , маъниро бе ягон тобиши ва чилло тачассум менамояд.Истифодаи синонимшавии калима бо фразеологизм дар ин матн бештар ба максади гурез аз такрор истифода гардидааст.Вохиди фразеологии дар боло зикр гардида, обуранг ва хусусияти услубии худро гум карда,чун вохиди мукаррарй ба назар мерасад.
Мааттаасуф хукумати Бухоро аз шухрати собикаи Бухоро истифода карда, Бухороро як шахри мукаддас ва худро ноиби пайгамбар , балки сояи Худо ба цалам медщад, ахкоми худро муодили ахкоми Иллохй нишон медщад.[10, с.106 ]
Васеии хачму доираи фразеология, хусусан дар забони адабиёти бадей, бо тамоми гуногунии шакл, намуд ва мазмуни он аён мегардад ва ба як хисоб мохияти тасвирии забони нависандаро ташкил медихад. Аломатхои махсуси онхо бештар дар устувории анъанавй, характернокии истеъмоли онхо, кутохии шакли ифода, муносибат ва мувофикати мазмунй иборат аст. Вакте ки мо дар бораи халкй будани забони нависанда ва асари у гап мезанем, гайр аз бойигарии лугавй, чй тавр ва чй андоза истифода бурда шудани бойигарии фразеологии забони халкро хам дар назар дорем, зеро ки ин бойигарии худру - воситахои оригиналии забони зиндаи халк симои халкии забони нависандаро ташкил медихад. Дар ин масъала Садриддин Айнй устоди мохир аст ва эчодиёти у хазинаи суханхои пурмазмуну пуробуранги халкй хисоб меёбад [8, с.175].
Аз ахолии кухистон танхо ахолии Мастчох кадаре танпарвару хидматгурез хастанд.Бинобар ин факирони мастчохи дар Бухоро ва сойири шахрхои Туркистон он кадар тан ба кор надода, пешаи пасти гадоиро ба худ касб карор додаанд. [10, с.205].
Ибораи "тан додан" - дар Фарханги иборахои рехта ба маънои розй шудан, кабул кардан,таслим шудан,мутеъ гардидан,сар хам кардан, коил шудан омадааст. [13,с.159.] Таъбири фразеологии мазкур вобаста ба предмети байён дар шакли тан ба кор надодан, танпарвар шудан ва амсоли инхо ба маънои танбал, коргурез , ноухдабаро истифода бурда мешавад. С.Айнй ин ибораро ба маънои тасвир намудани характеристика ва холату амали кахрамонони алохида мавриди истифода карор додааст. Р. Гаффоров оид ба истифодаи ин вохиди фразеологй чунин ибрози назар намудаанд: "Ин ибора ду маънй дорад: коил шудан,хуш омадани сифати чизе ё рафтори шахсеро ифода менамояд 2) ба маънои розй шудан, сар фуру овардан ба пешомади такдир ва зиндагй .Ба ин маънй омадани ибораи мазкур одатан дар нутки рухониёни ислом, одамони диндор дида мешавад ,ки онхо хар бадбахтии руйдодаро , аз чумла тартиби мардикоргириро хам хости худо дониста, ба он розй шуданро талаб мекарданд ва халкро мутеи худ ва дини ислом карда, аз муборизаи зидди замона бозмедоштанд [3, с.78.]
С.Айнй ба ин таъбири рехта чузъиёти иловагй "кор" - ро илова намуда, шакли нави онро ба вучуд овардааст.Варианти корфармудаи С.Айнй амали худсаронаи нависанда набуда,балки инъикоси шакли дар забони зинда мавчуд будаи он мебошад.Синоними
лугавии он "хидматгурез" бошад ба максади гурез аз такрор ба кор бурда шудааст.Фразеологизми " тан ба кор надодан" маъниро бо обуранги баланд тасвир намуда , эхсосоти манфии нависандаро нисбат ба вокеаи байён гардида тачассум менамояд.
С.Айнй хамон фразеологизмхо ва вохидхои лугавиеро мавриди истифода карор медихад,ки дар байни халк ба тарики васеъ истифода бурда мешаванд ва баъзан онхо дар лугат кайд карда нашудаанд.Дар эчодиёти С.Айнй муродифшавии калима бо вохидхои фразеологй ба максади бой намудани фонди лугавии забон аз хисоби адабиёти классикй ва забони зиндаи халк ,ки сарвати бебахоест, мебошад.Дар бештари мавридхо муродифшавии фразеологизмхо бо вохидхои лугавй ба максади мазмунан пурра намудани матлаб ва гурез аз такрори ночо ба кор бурда шудаанд Чунончи:
Дуввум мамлакатеро, ки дар натича сесола чанги хонумонсуз харобазор гардида буд ва пас аз инкилоби февраль ва уктабр бакияи мояи хайёти мамлакат низ аз дасти хиёнати гуруххои сиёх ва аксиинкилобчиён ба боди фано рафта буд.[10, с.110]
Ба бод рафтан- несту нобуд кардан, исроф намудан [12,с.115.] Ин фразеологизм нисбатан васеъ буда , дар байни халк хеле маъмул аст.Вай баъзан дар хамин шакл ва гохо бо гирифтани чузъиёти нав ба мисли " ба боди фано рафтан" , "ба боди нести рафтан " истифода гардида, маломат ва эхсосоти ногувори нависандава гуяндаро оиди амалу холати мавчуда тачассум менамояд.Яъне нависанда ба максади таасуроти нафратангез пайдо намудани хонанда нисбат ба чанг ва окибати он ин иборарро корбаст намудааст.Байни чузъиёти таркибй ва маънои мачозй робита мавчуд аст ва маънии вохиди фразеологии мазкурро аз компонентхои он пайхас бурдан мумкин аст .Фразеологизми мазкур бо ибораи озоди " харобазор намудан" , синоним гардида, бахри таъсирноктар гардидани максади нависанда истифода шудааст. " Харобазор намудан" низ таасуроти манфии муаллифро хеле барчаста инъикос намудааст .
Аз ин бармеояд ,ки синоним гардидани калима бо вохидхои фразеологй як ходисаи маъмулй буда, он дар забони зиндаи халк тули асрхо арзи хастй намудааст ва яке аз воситахои пуробуранг ва пурчилло тасвир гардидани ходисаву вокеахо ба шумор меравад.С.Айнй аз ин воситаи баланди тасвир хело бамавкеъ ва мохирона истифода намудааст.Чуноне ки аз мушохидахо бармеояд фразеологизмхо бо калима ва таркибхои мукарарй синоним гарадида, як маъниро ифода мекунанд, амммо бо тобишхои нозуки маъной аз хам тавофут доранд.
У окибат Газнинро хам ба даст даровард , Ирокро хам ишгол кард ва бо Атобакони форс чангида, ба он хам галаба карда, онхоро ба катори хирочгузорони худ даровард. [9, с.17]
Ба даст даровардан - сохиб шудан , аз худ кардан, ба тасарруфи худ даровардан, дастгир кардан[12, с.303] Ин ибора бо ду маънй мусбй ва манфй кор фармуда мешавад.Он дар дигар шакл низ вомехурад ба мисли дил ба даст даровардан. Дар ин матн таъбири рехтаи мазкур обуранги мусбй пайдо намуда, дарак аз кахрамонй ва далерию шучоати кахрамони асар медихад.Дар он чузъи асосй калимаи даст буда, маънои мачозй бо маънои аслии он пайванди ногусастанй дорад.Яъне маънои аслиро аз компонентхои таркибии он муаян кардан мумкин аст.Муродифи он ибораи феълии ишгол кардан маъниро як навъ бетаъсир ва яктарафа тасвир менамояд.Фразеологизми ба даст даровардан маъниро барчастатар ва максади муаллифро пураттар тасвир намудааст ,ки онро тавассути синоними лугавии он баён кардан номумкин аст.
Нависанда ба максади таъсирнок намудани кувваи тасвир ва амалу вокеахо чузъи таркибии фразеологизмхои мувофики талаботи матн тагйир медихад, ки дар натича матлаб мувофик ва сахех дарч мегардад, ки ин аз махорат ва аз таърихи забони хеш хуб огох будани эчодкор вобаста аст. С.Айнй хар як вохиди фразеологй ва муродифоти лугавии онро дар чой ва мувофики матлаб истифода намудааст.
С.Айнй хелхои гуногуни таъбирхои фразеологии забонро муносиб ва мохирона истифода намудааст.Вохидхои фразеологй бахри баён намудани матлаби нависанда кумак намуда, мохияти масъаларо равшану барчаста ифода кардаанд.Нависанда аз боигарии фразеологии забони форсй-точикй, ки тули карнхо арзи хастй кардааст, ба кор бурдааст.Нависанда хангоми истифодаи фразеологизмхои гуфтугуи ба мазмун ва тобишхои маъноии онхо эътибори зиёд дода, муродифоти мувофики онро дар ифодаи максад мавриди истифода карор додааст.Таркибан устувор будани фразеологизмхо яке аз хусусиятхои асосии онхо ба шумор меравад.Тагйир додани чузъи таркибии онхо боиси аз байн рафтани маънои мачозии онхо мегардад.Аммо дар эчодиёти С.Айнй ин ходисаи тасодуфи набуда, балки инъикоси варианти дигар мебошад.
АДАБИЁТ
1.Бабкин А.М., Русская фразеология ее развитие и источники./ А.М. Бабкин.-Ленинград:1970.- 261 с.
2.Вопросы фразеологии. Издательство «Наука» Узбекской СССР. Ташкент 1965 .
3.Еаффоров Р. Забон ва услуби Рахим Чдлил.Монография/ Р.Еаффоров.- Душанбе: 1986.223 с.
4.Камолиддинов, Б. Муродифоти синтаксисй ва хусни баён / Б.Камолиддинов. - Душанбе: Маориф, 1986.-136 с.
5.Мухаммадиев М. Синонимхо дар забони адабии точик/ М.Мухаммадиев Душанбе: Университети давлатии Точикистон , 1962 .
6.Мачидов X ,Фразеологияи забони хозираи точик / X .Мачидов Дастури таълимй. Душанбе : 1982.- 103 с.
7.Мирзоева М.М, Лексико - фразеологическая синонимия в художественных произведениях С.Айни / Афтореферат. М.М.Мирзоева.- Душанбе, 2013.
8.Носирчон Маъсумй. Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик / Н.Масъумй.-Душанбе:"Ирфон,2013.-370 с.
9.С.Айнй, Дахрамони халки точик Темурмалик. Исёни Муканнаъ. Очеркхои адабй-таърихй/Айнй С.- Душанбе: "Маориф",1978.-168 с.
10.С.Айнй, Куллиёт.- Душанбе:Нашриёти давлатии "Ирфон", 1963.- ч.9
11.С.Айнй ,Куллиёт.-Душанбе:Нашриёти давлатии "Ирфон", 1966.- ч.10
12.Фарханги иборахои рехтаи забони хозираи точик.-Душанбе :Нашриёти давлатии Точикистон, 1963.- Ч,.1.
13.Фарханги иборахои рехта.-Душанбе : Ирфон, 1964.- Ч,.2.
14.Фаворин, В.К. Синонимы в русском языке/ В.К.Фаворин. - Свердловск, 1953.
15.Хусейнов X, Забон ва услуби «Одина»-и устод С.Айнй/ Х.Хусейнов. -Душанбе : Нашриёти «Ирфон», - 1973.
ЛЕКСИКО-ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКАЯ СИНОНИМИЯ В ПУБЛИЦИСТИКЕ
САДРИДДИНА АЙНИ
В статье речь идет о синонимии слова и фразеологизма в публицистике С. Айни. Фактический материал публицистики писателя показал, что лексико-фразеологическая синонимия является неотъемлемой частью богатства языка и предоставляет широкую возможность выбирать и использовать необходимые слова и выражения для точного, верного и эффектного выражения мысли. Оказывается, что место и степень употребления лексико-фразеологических синонимов и способы их применения в стилях речи не однозначны. Они чаще употребляются в художественном стиле, где учитываются тонкости значения слова. В публицистике С. Айни это разновидность синонимии занимает особое место, так как одновременное использование лексических и фразеологических синонимов в художественной и публицистической речи считается приемлемым. Богатая лексическая и фразеологическая синонимия позволяет писателям выбрать из множества сходных единиц наиболее точные, подходящие. Из наблюдений над публицистическими произведениями С. Айни следует, что в его прозе во избежание неуместных повторов в одном предложении или контексте вступают в синонимические отношения не только лексические и фразеологические единицы, но и данные единицы в контексте могут выражать одно и то же понятие, т.е. слово и фразеологизм могут синонимизироваться.
Ключевые слова: лексические синонимы, фразеологические синонимы, степень близости, смысловой оттенок, стилистическая окраска, эмоциональная насыщенность, место употребления, степень употребления.
LEXICO-PHRASEOLOGICAL SYNONYMY IN JOURNALISM AINI
This article deals with the lexico phraseological synonymy in the journalism ofAmi. The actual material writers s journalism showed that the lexico phraseological synonymy is an integral part of the wealth of language and provides a wide opportunity to choose and use the necessary words and expression for accurate and effective expression thought.It turns out that the place and the degree of using the lexico phraseological synonymy and ways their using in the style of speech is ambiguous. They are more often used in the art style where the subtleties of the meaning of the word are considered. In the journalism of S.Aini. this kind of synonymy to occupy a special place because simultaneous using the lexico phraseological synonymy in the art and public speech is considered acceptable. The rich lexico phraseological and synonymy allows the writer to choose from the set ofsimilar the most accurate and suitable.
From observations of the publicistic works of S.Aini it follows that in his prose , in order to avoid inappropriate repetitions , in one sentence or context synonymous relations not only lexico and
phraseological units but also these units in the context can express the same concept,word and phraseology can be synonymous.
Keywords: lexical synonyms, phraseological synonyms, degree of intimacy, shades of meaning, stylistic colouring, emotional intensity, location of use, extent of use.
Сведения об авторе:
Нихмонова Рангина - ассистент кафедры английского языка Таджикского аграрного университета им. Ш.Шотемура, тел. (+992)915140070. Адрес: Г. Душанбе, Район Шомансур, ул. Айни, 74, кв. 37.
About the author:
Nihmonova Rangina - assistant in the English Language Department of Tajik Agrarian University named after Sh. Shotemur. Phone: (+992)915140070. Adress: Dushanbe city, Shohmansur district, Aini street, 74.
ПАДИДАИ СЕРМАЪНОЙ ДАР ИСТИЛО^ОТИ АДАБИЁТШИНОСИИ ЗАБОЩОИ
ТОЧДКЙ ВА АНГЛИСЙ
Цураев Х.А.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Хар як исгилох воситаву тарзи баёни хоси худро дошта, ба раванди рушди таркиби лугавии забон накши муассир мегузорад. Полисемия ё сермаъноии вожагон дар забон падидаи нав набуда, дар шархи лугавии исгилох, низ ба чашм мерасад. Шархи исгилохи «полисемия» дар асару фархангхо якранг несг. Аслан, ба маънии лугавии исгилохи «полисемия» таваччух намоем, он аз забони юнонй дар шакли «poly -бисёр, сер ва semi - маъно = сермаъно» икгибос гардида, дар забоншиносй бо номи «калимахои сермаъно» маъмул асг.
Калима ба кадом маънои лугавие, ки наомада бошад, аз руйи алокамандии он бо дигар калимахо муайян карда мешавад. Бо маънои аслй ва ё мачозй ба кор рафгани калима ганхо дар магн ошкор мегардад, зеро магн низ маънои мушаххаси калимаи сермаъноро дар холагхои муайян маълум месозад ва дар баъзе мавридхо мегавонад омехгагии семангикии калимахоро ё ба ибораи дигар, якчояшавии мафхумхои алохидаи лугавиро ба вучуд орад.
Вокеан, дар магн байни маънохои калимахои сермамаъно алокаи семангикй вучуд дорад, аммо дар бешгари холагхо маънои мачозй мегавонад, мавкеи маънии аслиро махдуд созад, ки ин холаг на хама вакг ба чашм мерасад.
Хангоми гафовуги маънохои аслй ва мачозй вобасгагии парадигмагикй ва сингагмагикии калима бояд ба инобаг гирифга шавад, зеро маънохои асосии парадигмагикй дар муносибаги сингагмагикй нисбаган озодгар баён мегардад.
Дар бешгари холагхо маънохои аслй ва мачозиии калимахоро чун маънохои аввалдарача ва дуюмдарача гавсиф мекунанд, ки ин шарх он кадар кобили кабул несг, зеро бо мурури замон ва гузашги солхо калима аз исгеъмол баромада дар захираи лугавии забон бо маънии аслии худ бокй мемонад.
Тагйирпазирии алокахо байни маънохои калимахо зарурияги муайян кардани фаркияги гаснифоги диахронй ва синхрониро гакозо менамояд.
Полисемия низ дар навбаги худ ба «лугавй-граммагикй» ва «кагегориявй» чудо мешавад. Исгилохи «полисемияи лугавй-граммагикй» бори нахусг аз чониби забоншиноси машхур В.И. Абаев мавриди исгифода карор гирифг ва исгилохи «полисемияи кагегориявй» бошад, аз гарафи забоншинос С. Д. Касгнелсон шархи худро ёфгаасг. Хар кадоме аз ин муаллифон зери исгилоххои зикршуда хамон як мафхуми «сермаъной»-ро дар назар доранд. Барои мо исгилохи номбаргардидаи аввалин чун гояи асосй баён карда мешавад, махсусан «полисемияи лексикй - граммагикй».
Дар забоншиносии гочик низ перомуни мафхуми «полисемия» ва корбурди он асару маколахои зиёде руйи кор омадаанд. Агар ба масъалаи омузиши «полисемия» дар забоншиносии рус Н. Шанский, А. Погебня, В. Виноградов, А. Реформатский, А. Будагов, А. Смирнигский, В. Арнолд, А. Амосова, В. Аракин, дар забоншиносии англис О. Есперсон, Ч. Филимор, ва дигарон сахм дошга бошанд, дар забоншиносии точик Н. Маъсумй, Б. Ниёзмухаммадов, Ш. Русгамов, А. Муминов, Р. Гаффоров, М. Мухаммадиев, Б. Камолиддинов, Х. Мачидов ва дигарон дар ин чода корхои мухимеро ба анчом расонидаанд.
Яке аз забоншиносони точик, ки ба масъалаи омузиши полисемия дасг задасг, А. Муминов мебошад. Мавсуф дар рисолаи худ «Синонимия дар забони точикй» пахлухои гуногуни корбурди полисемияро муфассал шарх додаасг.
