CC BY
8МАВЦЕИ АРХАИЗМДО ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ АСРИ XIV
Калонова М.Ц.
Донишгоуи давлатии тиббии Тоцикистон ба номи Абуалй Ибни Сино
Дар забони точикй калимадое, ки бо хусусияти замонаи худ аз дигар гуруддои лексикй, масалан, аз калимадои умумиистеъмол фарк мекунанд, хеле бисёранд ва ондоро дар забони точикй историзмуо ва архаизмдо ном мебаранд. Историзмуо калимадои куднашудаи таърихй буда, предмету мафдумдоеро ифода мекунанд, ки манбаи материалии ондо кайдо бардам хурдааст. Гуруди дигари лексикаи куднашударо архаизмдо (аз калимаи юнонй archaios-калима) ташкил медиданд. Aрхаизмдо аз дигар лексемадо бо он фарк мекунанд, ки куднашудаанд ва дар забон кам кор фармуда мешаванд, ё умуман истифода намешаванд [4, 52-53].
Aзбаски лексикаи куднашудаи забони адабии точикии садаи XIV-ро дар забони Fазал чустучу менамоем ва медонем, ки дар осори адабии классикони форсу точик дар киёс бо историзмдо архаизмдо маъмулан дар ашъори шоирон истифода шудаанд, бинобар ин, тасмим гирифтем, дар маколаи мазкур лексикаи архаистиро мавриди тадкик карор дидем.
Олимон яке аз сабабдои архаистй шудани калимадоро дар он медонанд, ки дар даёти чомеаи инсонй дигаргунидо ба вукуъ меоянд ва дар забон инъикос меёбанд. Ин аст, ки бо мурури вакт баъзе вожадо аз истеъмол мебароянд, ё ки тадаввулоти маъноиро аз сар гузаронида, дар натича мафдуми ашё ва ё додисаи пештар роичбуда тадричан аз истифода берун мемонад ва ба архаистй табдил меёбад. Забоншиноси рус В. Поржезинский менигорад, ки «хусусан, дар натичаи табаддулоти бузурги мадании мудочират бисёр калимадо аз байн мераванд» [3, 152]. Мудаккик М.Мудаммадиев перомуни вожадои аз истеъмол монда чунин гуяд: «Истеъмоли ондо (калимадои куднашуда-К.М.) аввал дар забони умумии гуфтугуй маддуд мегардад ва минбаъд, тадричан ба кор бурда намешавад. Aммо баъд аз ин, дар забони адабй мавчудияти худро муддати зиёде нигод медорад». Ба андешаи мудаккик М. Лдмадова, «Бархе аз вожадо дар гузашта ба як маъно ва доло ба маънои дигар роичанд [5, 77].
Мувофики маълумоти сарчашмадои илмй архаизмдо ба гуруддои лексикй ва семантикй чудо мешаванд. Aрхаизмдое, ки нисбат ба муродифдояшон (калимадое, ки ондоро танг карда, ба гуруди Fайрифаъоли лексика дохил кунонидаанд) тамоман шакли дигар доранд, архаизмуои лексикй ё калимагй номида мешаванд. Мисол: руд (дар замони гузашта)- видоъ (дар замони имруза), гурд (дар замони гузашта)- па^лавон (дар замони имруза). Гуруди калимадое, ки дар забони адабии имруза бо таFЙири маъно истифода мешаванд, архаизмуои семантикй ном доранд. Масалан: цома дар замони гузашта маънии щр матои нодухтаро ифода мекард, дар замони имруза навъи либоси духташуда фадмида мешавад [4, 54].
Дар ин маврид забоншинос М. Aхмедова зимни тадлили омонимдои архаистй вожаи часбиданро мисол оварда, кайд мекунад, ки дар даврадои аввали адабиёти классикй ба маънои чафта, кацу хамида ба кор рафтааст. Феъли часб/часп ба маънии аслии он кацу хамида шудан, мун^ариф шудан, ба як су шудан, ба тараф ва суи гайри рост гаштан аст, ба эдтимоли зиёд, бо афзуда шудани чузъи бостонй, яъне s-^озй) мебоист, асоси замони дозираи феъли чафт (масдараш чафтан) бошад. Дар фарданги «Бурдони котеъ» чунин маълумот илова шудааст, ки чафта бар вазни %афта, сари гусфандро гуянд ва дам ба маънои ту^мат ва бу^тон омадааст [2, 350]. Мудаккик М.Крсимй бар ин андеша аст, ки вожаи часбидан асоси замони дозира ва чафт асоси замони гузаштаи феъл буда, маънои хамидан, кац шуданро ифода мекард ва зодиран дудуди карни XVII маънои мачозии пайвастан, васл гардиданро гирифт [1, 79]. Ба ин андешаи М. ^осимй чандон дамфикр нестем, чунки дар ашъори намояндаи бузурги адабиёти асри XIV Камоли Хучандй 2 маротиба вожаи часпиданро пайдо кардем, ки ба маънои пайвастан омадааст, чунончи: Дару девор дар рацсанд, суфй, дар самои мо Чй бар девор часпидй, на охир нацши деворй?! [11, 432]. Цавоне гуфт бо мафуби хушгуй, Ки чун бинй ^авохо^й ту ёрам. Чаро цогаз начаспонй ба бинй, Сиреш ар нест бо цогаз, ман орам? Бигуфт: Аз заъфи пириву фацирй Мани мискин сари бинй надорам [11, 445].
Сарчашмадои илмиву таърихй нишон медиданд, ки дар дар давру замон калимадои куднашуда мавчуданд. Ба ин хотир, муддате дунболи калимадое гаштем, ки дар асри Х дар забони Fазали шоирон серистеъмол будаву дар асри XIV ба гуруди калимадои куднашуда
ворид шyдаанд. Барои собит кардани он ки чунин вожахо дар асри мавриди тахкик архаистй гаштаанд, ба мо «Девон»-и Х,офизи Шерозй, Камоли Хучандй, Салмони Совачй, фархангхову барномаи руимизии .лз^ва лахчаву шевахо кумак карданд.
Х,ангоми чамъоварии абёти шохид як даста вожахоеро пайдо намудем, ки дар садаи XIV чун лексикаи архаистй махсуб меёбанд, ки чунинанд: тмсщ, 3ap^a, aлфaхтaн/aлфaгàaн, вoтгap, кобук, нжол, шaхкoсa, шaфaк, шaмaн, нaбa^pa, цофцоф, тн, жaгyp/жaкyp, зуфт, сouм, ттон, зaйгaм, кyннa, oфpyшa/aфpyшa, мусти, euà, бyлкoмa, шшк, бaсaгàa, гоб, кoтypa, вaгeш, вaснoà, фaлц, нaгuл, куж/куз ea г.
Бояд кайд намуд, ки бештари вожахои номбурда ба архаизми лексикй мансуб буда, хамагй чандтои он архаизми семантикй мебошад, чунончи:
1. Архаизмх,ои лексики: тмсщ, 3ap^a, aлфaхтaн/aлфaгàaн, вoтгap, кобук, нжол, шaхкoсa, шaфaк, шaмaн, нaбa^pa, цофцоф, тн, жaгyp/жaкyp, зaйгaм, кyннa, oфpyшa/aфpyшa, мусти, euà, бyлкoмa, шшк, бaсaгàa, гоб, кoтypa, вaгeш, вaснoà, фaлц. Архаизмхои мазкурро аз руйи баромади забонй тасниф намоем, ба чунин гуруххо чудо мешаванд:
а) архаизмх,ои лексикии мансуб ба забони тоники: тмсоц, aлфaхтaн/aлфaгàaн, вoтгap, кобук, шaхкoсa, шaфaк, шaмaн, нaбa^pa, цофцоф, тн, жaгyp/жaкyp, зaйгaм, oфpyшa/aфpyшa, мусти, euà, бyлкoмa, шшк, бaсaгàa, гоб, кoтypa, вaгeш, вaснoà, фaлц.
Калимаи «симсок» дар асрхои XI-XII вожаи фаъол махсуб ёфта, дар газалиёти шоирони классик чун Н.Ганчавй ва Мавлоно Румй дар таркиби чунин абёт ба назар мерасад: Kaй бyбuнaм мaн pYxu он сымсоц, Х;ын мaкyн тaклuфu мо лaйсa uтoц [Н.Ганчавй].
Вожаи мазкур дар фархангхои форсй-точикй чунин шарх ёфтааст: «Симсок сифати мураккаб аст. Он ки соки пойи y чун сим сафед аст». [15]. Сифати мураккаби ^мсоц;, аслан, аз ду реша- тмш ea соц иборат буда, дар асоси ибораи исмии сощ тмш созмон ёфтааст ва чунин шакл низ дар ашъори шоирони номбурда ба чашм вомехурад, масалан: Шa^aншo^ пойро бо бaнàu 3apprn, Hu^oàa бap ày симинсоци шпрпн [Н.Ганчавй].
Лозим ба зикр аст, ки калимаи мазкур дар асри XIV танхо дар ашъори Х,офиз як маротиба ва бо хамин маънй ба кор рафтааст ва дар ашъори хамасрони y ва ё шуарои куруни баъдй зикр наёфта. Дар забони адабии имрузаи точикй низ чунин калима дар истеъмол нест ва он хоси адабиёти классикии садаи X-XII аст. Х,офиз гуяд: Co^uu тмсощ мaн, гap ^aмa àypà мeàщaà, Кжт, m тaн чу цомм мaй цyмлa àa^aн нaмeкyнaà [10, б99].
Вожаи «шафак» дар «Лугатномаи Деххудо» ба маънии якум, ку^нa, фapсyàa, a3 щм paфтa ва ба маънии дуюм, нoбaкop маънидод шудааст, ки гунаи дигари онро «шафар» хам номанд. Ин вожа дар шеъри Рyдакй бо хамин маънй зикр гаштааст, ки онро дар асри XIV пайдо накардем. Вале дар забони имрyза дар баъзе лахчахо ин калима бо хамон маънии дуюмаш, аммо дар шаклхои шaфoк (н.Истаравшан), шaфтaл (н.Мастчох), шaфтeлa (н.Восеъ) зухур мекунад. Бо истифода аз вожаи шaфaк устод Рyдакй чунин байте фармояд: Анàe, m aмupu мо бoзoяà nupy3, Mapг a3 nam àuàaн-ш paeo бoшaày шояё. Пuнàoшт xlaмe ^ornà, к-y бoзнaёяà, Бoзoмaà, то %ap шафаке жож нaхoяà [б, 31].
Шоирони асри XIV маънии фapсyàa, ку^нйро бо калимахои гуногун ифода кардаанд, масалан Камол зери ин маънй калимаи гapàoлyà, гapàхypàapo истифода мекунад, чунончи: Агap ту фйхр нaàopй бa àaлцu гардолуд, Aë3u хос нaбoшй бa ^aзpaтu Ma^мyà [13,15б]. Цоно, 3u гapàu куят пур бoà àoмaнu мо В-ш àaлцu гapàхypàa сaà ñopa бap тaнu мо [13,15б].
Вотгар аз зумраи калимотест, ки дар асри Х танхо дар шеъри Рyдакй истифода шуда, маънии nyстuнàyстpo ифода мекард ва дар карни XIV аз истеъмол боз мондааст, дар ин мазмун Рyдакй гуяд:
Hu^oà руй бa ^aзpaт, чунон m pyбa^u nup, Бa тuмu вотгарон оя0 a3 àapu тuмoс [б, б8].
Кобук дар асри Х дар ашъори Рyдакй, А. Балхй ва Анварй мавриди истеъмол карор доштааст. Ин вожа маънии сaбaàe, m бa шuфт мeoвeзaнà, то ш кaбyтap àap он лoнa œ3aà, кaфтapхoнa, лoнa, oшёнa дошт, ки дар садаи XIV архаизм шудааст. Бо истифода аз лексикаи кобук шоир Анварй чунин мефармояд: Ту napeapuàau кобуки осмон бyàй,
Аз он царор накардй дар ошёнаи паст [14].
Дигар аз чунин калимахо вожаи шаман аст. Он, голибан, дар шеъри Рудакй, Фирдавсй, Манучехрй ва Муиззй истифода шудааст ва маънии бутпараст, санампарастро дошта, мувофики таъкиди Деххудо, аз лугати санскрити сарман муштак шуда, дар забон охир аз ибрии рухониён истеъмол мешудааст ва сарман касест, ки хона ва касонро тарк гуяд, дар хилват ба ибодат гузорад [15].
Сан растание бошад, ки бар дарахтхо печад ва ба арабй онро ашаца хонанд [15]. Дар садаи Х калимаи точикии сан мустаъмал буд, чунонки устод Рудакй гуяд: Хаст бар хоца пехта рафтан Рост чун бар дарахт печад сан ? [6,39].
Лозим ба зикр аст, ки дар забони адабии имруза ва баъзе лахчахои он (н. Мастчох) шаклхои ошицпечон ва зарпечак истифода мешавад, ки хамон растании сан дар назар аст. Лексемаи мазкур дар асри XIV калимаи кухнашуда ба хисоб рафта, муродифи он вожаи арабии ашаца фаъол буд, Камол гуяд:
К-аш ашаца(и) ту %аргиз накунад бода %аёт, Хаста теги ту цитъа напзирад маркам [15].
Зайгам аз лексемаи фаъолу серистеъмоли садаи Х буда, маънии шер, шери кавиро дорад ва аз чониби Рудакй, Вахшй, Саъдй, Н. Хисрав, Мавлоно Румй ва Ф. Систонй ба кор рафтааст, мисол:
В-аз халц яке ба сони меш аст, Пурхайру яке ба шарри зайгам [Н.Хисрав].
Лозим ба зикр аст, ки дар асри Х хам калимаи арабии зайгам ва хам вожаи точикии шер истифода мешуд, вале дар асри XIV дар ашъори шоирон танхо гунаи шери он серистеъмол аст, чунончи: дар асри Х:
То фузун аст боз аз саъва, То пади даст руба% аз зайгам [Саной]. Париву паланг анцуман карду шер, Зи даррандагон гургу бабри далер [Фирдавсй]. Дар асри XIV:
Мори ра%мат ба синон му%рашикоф омадааст, Шерро ёди ту дар маърака сафдар шудааст [7, 192].
Мусти мувофики шархи Д. Амид, вожаи полисемии пахлавиест, ки 1) шикояту гила, 2) нолаву зори ва 3) гаму андууро [15] фахмонад. Илова бар ин, Деххудо онро бехи гиё%и хушбуе донад, ки онро ба арабй саъд гуянд [15]. Ин вожа дар асри Х дар ашъори Рудакй ва Лабибй бештар фаъол будааст:
Мустй макун, ки нангарад у мустй, Зори макун, ки нашнавад у зори! [6, 48].
Агар дар садаи Х-ХШ дар забони газал калимахои муст ва шикоят дар истеъмол бошанд, дар асри XIV калимахои шикоят ва гила роич будаанд, ки абёти шоирони ин аср истинод бар ин гуфтахоанд, масалан: Завци азоб то кай бегонаро чашони? Азра%мати ту моро %аст ин цадар шикоят [11, 61]. Туам зи чашм фикандиву мани фитодачашмам, Зи чашми худ гила дорам, надорам аз ту шикоят [7,80].
Вид калимаи архаистии садаи XIV ба шумор рафта, дар асрхои гузашта аз чониби Рудакй, Шамси Фахрй зикр шудааст ва маънии гумшуда, нопайдоро дошт, мисол: Умре ки мар турост сари моя, Вид асту кор%от бад-ин зори?! [6, 49].
Аз руйи шархи Д. Амид лексемаи вид сермаъно буда, маънихои 1) кам, андак, 2) гум, 3) гумшуда ва ба андешаи Деххудо ва Муин, маънии чораю илоцро [15] низ сохиб аст.
Булкома сифати мураккабаст, ки аз чузъхои бул+ком+а таркиб ёфта, маънии пурорзу ва бисёркомро дорад. Д.Амид таъкид дорад, ки бул (bol) пешванд буда, маънии пур, бисёрро дорад ва дар таркиби бархе аз вожахо, монанди бул%авас, булацаб [15] меояд. Муин ба ин гуфтахо чунин илова дорад, ки «чузъи бул пешванд буда, маънии фаровонро дорад ва бо исмхои хос меояд, мисли Бул%асан ва дар аввали исмхои маънии арабй меояд, чун булъацаб=абулацаб [15]. Аз нигохи илми забоншиносии имрузаи точикй
вожаи булкома сифати рехта хисоб меёбад, зеро дар калимасозии забони имрузаи точикй пешванди бул вучуд надорад. Ин калима дар асри Х танхо аз чониби Рудакй дар ду маврид зикр шудааст ва шояд аз калимоти вежаи худи уст, чунончи:
Дap neшu хyà он нoмa чу булкома нщaм, napern 3u сupuшкu àuàa бap цoмa нщaм. Дйр noсyхu ту чу àaст бap хoмa нщaм, Хощм, ш àrn aнàap шuкaнu нoмa нu%aм [б, 55].
Басагда хамчун хиссаи нутк сифатаст, ки маънии сoхтa, oмoàa, мy%aйёpo дошта, шаклхои дигари он naсaгàa ва oсaгàa бошанд. Он дар асри Х, FOлибан, аз тарафи Рyдакй ва Унсурй ба калам расидааст, чунончи: Xaмe бояё-т paфтy po% àyp aст, Басагда àop яксap шyглu po^o! [б, б0].
Лозим ба зикр аст, ки дар забони Fазали асри XIV ба чойи калимаи бaсaгàa лексемаи му^йё, oмoàa, тaйёp дар истеъмол буд, ки байти зерини Камоли Хучандй ва Салмони Совачй мисоли гуфтахост:
Аз зyлфu хeш àrnpo зaнцup кун мух;айё,
rap aбpyят нaмoяà àeвoнapo ^uлoлe [11, 174].
Дap хoнau àapвeш чи aсбoбu нuшoт aст,
rap àaвлaтu гaм^ou ту омода нaбoшaà? [11, 241].
Атpoфu бuлoàu ту шyà a3 aмн мyзaйян,
Асбoбu мypoàu ту шyà a3 фaт^ мух;айё [7, 225].
Кошура вожаест, ки дар садаи Х аз чониби Рyдакй ва Манучехрй истифода шуда, маънии oшyфтaгй, сapгaштaгй ea ^aйpoнupo бар душ дошт, тавре ки Манучехрии ДомFOнй гуяд: Он бyлбyлu коmура бapцaстa 3u мaтмypa, Чун àa^au тaнбypa гupaà шaцap a3 чaнгaл [Манучехрй].
Дар асрхои Х-ХШ муродифи он вожаи oшyфтa низ дар истеъмол буда, ки ба асри баъдй гунаи oшyфтau он чун лексикаи фаъол мустаъмал гашта, гунаи коmура архаистй шудааст, мисол: ... Oлaмepo àrnu oшyфтa 3u цо бapхeзaà [11, 254]; Maцмуъ мepyй тyвy oшyфтa oлaмe.[7, 266]; ...K-oшyфтa гaшт тyppau àa^opuMaвлaвй [15].
Вагеш вожаест, ки то садаи XIV дар абёти Рудакй, Кисоии Марвазй ва Шахриёр ба чашм мерасад ва маънии бuсёp, atáyxpo дорад. Эй àapeso, m мaвpuàu 3op мapo, Hoгa^oн боз xypaà бapфu вагеш [Кисой]. Maъзypaм àopaнà, к-aнày^ вагеш aст, Анày^u вaгeшu мaн aз он цaъàu вaгeш aст [б, б1].
Харчанд калимаи вaгeш аз асрхои ХП -ХШ ин чониб дар забони точикй ба назар нарасад хам, X,. Амид таъкид мекунад, ки он се маъниро дорост: 1) фapoвoн, 2) бeшa ea 3) нaйuстoн. То чое маълумот пайдо кардем, калимаи вaгeш аз лихози сохтор ё сохта аст, ё мураккаб, зеро Деххудо низ ишора дорад, ки гeш маънии гaмy aнày^u бuсёpy бaà%oлuu фapoвoнpo дорад. Азбаски эимологияи чузъи «ва» ба мо маълум нест, дакикан, гуфта наметавонем, ки сохтори калима сохта аст ё мураккаб. Дар асри XIV низ мисли забони имруза ба чойи калимаи вaгeш калимахои бuсёp, фapoвoн дар истеъмол буданд.
ЗуФш калимаи точикист, ки дар садахои X-XII фаъол буда, маънии хaсuс, бaхuл ea мум^^о ифода мекард, вале аз асрхои XIII-XIV ин чониб дар адабиёти форсу точик ба назар намерасад ва шояд баъди ин асрхо ба гурухи калимахои кухнашуда ворид шуда бошад.
Нагил калимаест, ки маъниашро аз асри Х то ин чониб нигох доштааст, вале шаклан таFЙир ёфтааст. Дар забони назми садаи XIV ин вожаро пайдо накардем. Дар забони имрузаи точикй ва лахчахои он шаклхои oгaл, отл ea oгyлu он истифода шуда, дар «Фарханги тафсирии забони точикй» модаи лyFавии мазкур дар ду чилди он [ФТЗТ, ч.1, с.927- шакли наFил, ФТЗТ, ч.1, с.17- шакли OFил] ба маънои мoлхoнa, гoвхoнa зикр шудааст. Бояд ёдовар шуд, ки зери вожаи «^ил II» маънии aз pyrn хaшм бa гyшau чaшм нuгapuстaн низ дар назар аст [9, 17].
Куж/куз лексемаи серистеъмоли садаи Х ба шумор рафта, муродифи он калимаи хaмuàa мебошад. Аз асрхои XIII-XIV то имруз, дар забони адабй, маъмулан, гунаи хaмuàa ва баъзан маврид шакли дигари куж, яъне вожаи кйц истифода мешавад. Хофиз сифати хaмuàaро дар таркиби сифати мураккаби хaмuàaцoмaт овардааст, масалан: 4amu хамидацомаm мeхoнaàaт бa uшpaт, Бuшнaв, m naнàu п^он ^eцaт зжн нaàopaà [10, 51б]. Ва ё Салмон фармояд: Kaàaм хамида гaшт зu 6opu бaлoст ш, Аштм paвoн шyàaст зu шу oнaст ш [7, 147].
б) архаизмх,ои лексикии мансуб ба забони араби: зapцa, нжол, кyннa ва f.
Зарца (дуруягй, хилла, макру фиреб), нисол (нуги тир) кунна (1) пилтаи чарог, 2) соябон) аз калимахои архаистии асри XIV ба хисоб мераванд.
2. Архаизмх,ои семантики калимахоеро номанд, ки дар забони имруза маънй тагйир ёфта, шакл бокй мондааст ва ё баръакс. Дар осори шоирони мавриди тахкик чунин гурухи лексика нихоят камистеъмол буда, чунин вожахо мисли соим, ситон, шахкоса, хунук, о%у ва дещонро пайдо намудем, ки ба андешаи мо, дар асри XIV архаизмхои семантикй махсуб меёбанд, зеро харчанд ки баъзан, бо каме тагйири шаклй омада расида бошанд хам, маънй дигар шудааст.
Соим вожаи арабист, ки ду маънй: 1) рузадор, 2) чаранда, алафхурро ифода мекард. Имруз дар фархангхои форсй [Деххудо, Амид] танхо маънии рузадор будани он зикр гашта, ки бо харфи «сот» ((Ч^) ояд, вале маънии чаранда ва алафхури он, ки бо харфи «син» меояд, аз байн рафтааст ва танхо дар «Фарханги форсии Муин» ва «Фарханги тафсирии забони точикй» шархи худро ёфтааст [15; 9, 264].
Ситон ба маънии аввал, сифат буда, он ки дар замин руболо хобида бошад, фахмида мешавад, ба маънии дуюм, асоси замони %озираи феъл буда, ситоданро фахмонад. Дар ин хусус Д. Амид андеша дорад, ки лексемаи мазкур исм хам ба шумор рафта, мухаффафи остон бошад. Калимаи ситон дар асри 14 ба маънии феъли амрии ситон (базурй гирифтани чизе -К.М.) побарчост, ки дар шеъри Салмони Совачй зикр гаштааст ва баъзан, бо пешванди феълсози «би-» низ ба кор ояд, масалан:
Медщам цону ситонам ишва ин доду сутуд, Цуз, ки дар бозори савдойи ту дар бозор кист? [7,71]. Социё, навбати онаст, ки аз дасти худам, Бидщй цомеву аз дасти худам бистонй [7, 164].
Шахкоса исмест, ки дар забони пахлавй дар шакли tagarg [15] ва дар аввали зухури забони форсии нав шахкоса ва муродифи он жола истифода мешуд. Дар садаи X шакли шахкоса танхо дар шеъри Рудакй зикр шуда, баъдан, аз байн рафтааст ва дар асри XIV гунаи жолаи он ба кор мерафт, мисол: Дар асри Х:
Гар шавад ба%ри кафи %иммати ту мавцзанон,
В-ар шавад абри сари рояти ту туфонбор,
Бар маволи-т бипошад %ама дурру гу%ар,
Бар аъоди-т биборад %ама шахкосаву хор [6, 33].
Биборед чун жола зи абри сищ,
Паеро набуд бар замин цойго% [Фирдавсй].
Дар асри XIV:
Мечакад жола бар рухи лола,
Алмудом, алмудом ё а%боб [12, 13].
Бод гулбез шуду бар сари гул жола чакид,
Об дар цуву зи пиромуни цу сабза дамид [11, 168].
Дар забони точикй антонимхои маъной низ мавчуданд, ки ба архаизмхо мансуб буда, маънии пешинаи онхо бо маънии имрузаашон зид аст. Масалан, калимаи де%цон дар асри Х заминдори калон фахмида мешуд, ки имруз танхо кишоварз дар назар аст. Ё калимаи мукофот дар гузашта маънии цазоро ифода мекард, имруз цоиза, ту%фа фахмида мешавад.
Калимаи о%у ду маъниро ифода мекунад: 1) %айвони алафхури ва%шие, ки дасту пощои дароз ва чашмони зебо дорад ва 2) маънии камбуди, нуцсон, айб. Маънии дуюми он дар забони адабии имрузаи точикй архаистй шуда бошад хам, дар шеъри Камол ба дида мерасад: Ба маънии аввал:
Бад-он чашмон туро оху тавон гуфт, Вале оху чунин мушкин набошад. Ба маънии дуюм: Шермардона бигуфтам пандат, Руба%е боши агар, напзири. Бар кас он бе%, ки нагири оху, Ки саги бошад охугирй [13, 559-560].
Лексемаи хунук низ се маъниро сохиб аст: 1) сард, 2) нозеб, мацозан безеб, 3) хуррам, хуш. Аз миёни инхо маънии сеюми вожаи хунук дар забони адабии садаи 14 архаистй бошад хам, дар газалиёти Камол мавриде ба чашм мерасад, мисол:
Хунук он цон, ки шуд аз оташи савдои ту гарм,
Хуррам он дил, ки ба гам^ои ту хуррам бошад [13,848].
Хамин тавр, вожахои кухнашуда дар забони адабии классикии форсу точик мавкеи назаррас дошта, мисолхои бадастоварда дарак аз он медиханд, ки баъди гузашти чанд аср шакли семантикии онхо дар забони халк бокй мондааст ва ё дубора баркарор шуда истодааст, ки ин боис мегардад забони ноби точикй дар асрхои баъдй низ арзи вучуд кунад.
АДАБИЁТ
1. Ахмедова М.Н. Хусусиятхои лексикй-семантикии омонимхои забони форсй. Дисс.канд. фил. наук .Душанбе, 2010.- 163 с
2. Бурхон, Мухаммадхусайн. Бурхони котеъ [Матн]: Иборат аз 4 чилд/ Мухаммадхусайн, Бурхон.-Техрон: Ибни Сино, Рушдия. Ч,илди 4. Аз с.1931 то 2480.
3. Введение в языковедение, изд. 3-е, М,1913, с.152
4. Забони адабии хозираи точик. Кисми 1. Лексикология. Фонетика. Морфология. Душанбе: Ирфон,1973.-450с.
5. Каримова, М.Т. Пути образования омонимов и их классификация в таджикском языке: дис.... канд... филол... наук / М.Т. Каримова-Душанбе: 2013.- 158 с.
6. Рудакй А. Девон. Тахия, тасхех ва сарсухану хавошии Крдири Рустам. Олмотй, 2007.-190с.
7. Совачй С. Девон. Бо кушиши Мехрдоди Авасто.- Техрон, 1338.
8. Фарханги забони точикй [Матн]: Иборат аз 2 чилд/ «Советская энциклопедия».- Москва, 4,2- 1969.949 с.
9. Фарханги тафсирии забони точикй [Матн]: Иборат аз 2 чилд/ Ч,илди 2.-Душанбе, 2010.-1096 с.
10. Хуррамшохй, Бахоуддин. Дофизнома[Матн]: /Бахоуддин, Хуррамшохй. К|.1.-Техрон,1378.-764с.
11. Хучандй, К. Девон [Матн]: (тахия ва тасхехи матн аз Абдучаббори Суруш ва Саидумрон Саидов)./К. Хучандй.- Хучанд: Андеша, 2011.- 632 с.
12. Шерозй, Дофиз. Девони Дофиз./ Дофиз, Шерозй.(Бар асоси нусхаи Халхолй ва мукобила бо нусхаи Бодлиён ва Панчоб, бо тасхехи Бахоуддин Хуррамшохй).-Техрон: Дустон,1385.-668с.
13. Шохахмад, Абдучаббор. Фарханги ашъори Камоли Хучандй:Хуросон, 2015.-736с.
15. www.vajehyab.com
МЕСТО АРХАИЗМА В ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ XIV ВЕКА
В этой статье исследуется словарный запас паукообразных. Автор анализирует слова, которые широко употреблялись в литературном языке X века, а в XIV веке их употребление ограничивалось группой архаичных лексем. Как указывает автор, в таджикском языке много слов, которые отличаются от других лексических групп, например, от общеупотребительных слов, и в таджикском языке их называют архаизмами. Архаизмы отличаются тем, что они устарели и поэтому редко используются в языке или вообще не используются.
Ученые считают, что одна из причин, по которой слова становятся архаичными, заключается в том, что изменения происходят в жизни человеческого общества и отражаются в языке. То есть со временем некоторые слова устаревают или претерпевают семантическую эволюцию, в результате чего понятие предмета или ранее имевшего место явления постепенно устаревает и становится архаичным.
Автор статьи описывает лексические архаизмы (симсик, зарка, алфахтан / альфагдан, вотгар, кобук, нисол, шахкоса, шафак, шаман, набахра, джофджоф, сан, джагур / джакур, зайгам, кунна, офруша, афруша, афруша, шилк, басагда, гоб, котура, вагеш, васнод, фалдж) и смысловые (зуфт, соим, ситон, шахкоса, хунук, оху, дехкон).
Ключевые слова: литература XIV века, архаизмы, лексика, семантика, поэзия, исследования, лексемы, слова, сравнение.
THE PLACE OF ARCHAISM IN THE LITERARY LANGUAGE OF THE XIV CENTURY
This article explores the vocabulary of arachnids. The author analyzes words that were widely used in the literary language of the X century, and in the XIV century their use was limited to a
group of archaic lexemes. As the author points out, there are many words in the Tajik language that differ from other lexical groups, for example, from common words, and in the Tajik language they are called archaisms. Archaisms differ in that they are outdated and therefore rarely used in the language or not used at all.
Scientists believe that one of the reasons why words become archaic is that changes occur in the life of human society and are reflected in the language. That is, over time, some words become obsolete or undergo semantic evolution, as a result of which the concept of an object or a previously existing phenomenon gradually becomes obsolete and becomes archaic.
The author of the article describes lexical archaisms (simsik, zarka, alfakhtan / alfagdan, votgar, kobuk, nisol, shahkosa, shafak, shaman, nabahra, jofjof, san, jagur / jakur, zaygam, kunna, ofrusha, afrusha, afrusha, shilk, basagda gob, kotura, wagesh, vasnod, falj) and semantic (zuft, soim, siton, shahkosa, hunuk, ohu, dehkon).
Key words: literature of the XIV century, archaisms, vocabulary, semantics, poetry, research, lexemes, words, comparison.
Сведения об авторе:
Калонова Махина Джумабоевна - к.ф.н., преподаватель кафедры таджикского языка ГОУ «ТГМУ имени Абуали ибн Сино», г. Душанбе, р. Исмоили Сомони, пр. Хофиза Шерози. Тел.: (+992) 92 728 32 28; Email: [email protected]
About the author:
Kalonova Mahina Djumaboevna, lecturer of the Department of Tajik Language, TSMU named Abuali Ibn Sino, Tel.: (+992) 92 728 32 28, Email: [email protected]
ЛУГАТИ ГУФТУГУЙ ВА КАЛИМАДОИ ШЕВАГЙ ДАР РОМАНИ «РОСУ»-И СОРБОН
Умедцони Л.
Донишго%и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Дар забоншиносй дар байни истилохоти «лугати гуфтугуй» ва «калимахои шевагй» тафовут мегузоранд. М. Мухамммадиев дар ин бобат таваккуф намуда, чунин нигоштааст: «Онхо харгиз танхо хоси шифохй набуда, хусусияти китобй низ доранд. Ба лексикаи нутки гуфтугуй танхо он калимахое дохил мешаванд, ки одатан дар шаклхои гуногуни нутки дахонй истеъмол мешаванд, вале дар нутки хаттй истифода намеёбанд. Аммо дар адабиёти бадей махсусан, дар нутки персонажхо, албатта, мавриди истифода карор доранд» [3, 86].
Мохияти истилохи «калимахои шевагй» ё «калимахои хосси шева»-ро шарх дода, F. Чураев ин тавр навиштааст: «Истилох»-и «калимаи хоси шева» ба шарху эзохи зиёдатй зохиран эхтиёч надорад. Тахти мафхуми ин истилох хамон калимахоеро фахмидан мумкин аст, ки ин ё он шеваро аз шевахои дигар ва забони адабй фарк мекунонанд» [6; 44-45]. У кайд мекунад, ки дар адабиёти илмй унсурхои хоси шева аксар вакт бо истилохи диалектизм иваз карда мешавад. Аммо хусусияти духура доштани онро таъкид мекунад ва ба диалектизмхо аз нигохи илми услубшиносй ва аз нуктаи назари шевашиносй муносибат карданро такозо кардааст: «диалектизм аз нуктаи назари услубшиносй дар тадкикотхое ривоч ёфтааст, ки ба тахкими забон ва услуби асархои нависандагон бахшида шудаанд», ё ин ки: «диалектизм аз нуктаи назари шевашиносй бештар дар асархои шевашиносй таквия ёфта, моли хоси ин ё он шеваро дар бар мегирад» [6, 46]. Аз ин чо бармеояд, ки калимахои гуфтугуй имконияти дар услуби хаттй, хусусан, услуби бадей истифода шуданро доранд. Адибон дар инъикоси ходисаву вокеахо ва офаридани образхо аз имконоти фаровони забон истифода мебаранд. Корбурди лугати гуфтугуй ва калимахои шевагй дар асари бадей аз лихози талаботи услубй ба амал меояд.
Калимахои лахчавй доираи махдуди истеъмол дошта, аз доираи муайяни чугрофй берун намешавад. «Вазифаи услубии калимахои шевагй дар асари бадей аз он иборат аст, ки онхо обуранг ва хусусияти махалро ба таври зинда тасвир мекунанд. Бе истифодаи онхо нутки персонажхои асари бадей табий намебарояд» [5, 67-68].
Истифодаи лугати гуфтугуй ва калимахои шевагй ба таври максаднок дар асархои адибони маъруфи точик аз устод Садриддин Айнй, Абдусалом Дехотй, Чалол Икромй, Сотим Улугзода хануз аз нимаи аввали садаи гузашта шуруъ шуда, дар осори адибони даврони истиклол ин анъана идома ёфтааст. Корбурди чунин вожахо бештар дар мухити озод ё холатхои пардапушона баён кардани матлаб ба вукуъ меоянд. М. Мухаммадиев чунин вожахоро ба ду гурухи калон чудо кардааст: 1) Калимахои муътадилмаъно, ки барои бой
