CC BY
6ПАМЯТЬ. ЮБИЛЯРЫ
УДК 94(470.4)(092)
А. В. Эхтэмова
Равил бмирхан: <<Тугры икэн мэгэр эш-гамэлен сукмак Yзе салачак ...» (Равил Госман улы бмирхановньщ тууына 75 ел тулу унаеннан)
Мэкалэ тарих фэннэре докторы, Татарстан Республикасыньщ атказанган фэн эшлеклесе Равил Госман улы Эмирхан (1946-2006) истэлегенэ багышлана. Га-лимнен бэрэкэтле ижаты - безнен рухи мирасыбыз. Аныц фэнни hэм публицистик хезмэтлэре тематик яктан кин колачлы: татар милли хэрэкэте, милли матбугат, милли мэгариф, мэдэният, олуг тарихи шэхеслэрнен тэр^емэи хэле (биографи-ялэре) hэм фэнни эшчэнлеге h.б. Бер Yк вакытта ул туган телнен гYЗЭллеген, 11эр CYЗнен аЬэнен, тэм-лэззэтен тоеп, анын язмышын ныгыту юлында хезмэт итуче, чын мэгънэсендэ, фидакарь зат. Мэкалэдэ тарихчы-галимнен тормыш юлынын аерым бер чорлары тасвирлана, автор Yзенен хис-кичерешлэре, остазы турында кайбер хатирэлэре белэн бYлешэ. Элеге мэкалэ авторнын ТР ФА Ш.Мэр^ани ис-емендэге Тарих институтында 2016 елнын 10 мартында узган Р.Г. Эмирханов истэлегенэ багышланган гыйльми советынын кинэйтелгэн утырышында ясалган чыгышы нигезендэ язылган.
Ачкыч сузлэр: Эмирханнар нэселе, Р.Г. Эмирхан, тарихчы-галим, остаз, татар тарихы, татар вакытлы матбугаты, Октябрьгэ кадэрге чор.
Татар мэдэниятендэ берничэ буыннар дэвамында туган халкына, га-зиз миллэтенэ фидакарь Ьэм намуслы хезмэт курсэткэн атаклы нэселлэр бар: Хэлфиннэр, Мэрж;анилэр, Бигиевлэр, Габэшилэр Ьэм башкалар. Куренекле тарихи затларнын йолдызлыгына кергэн ишле Эмирханнар нэселе дэ тарих мэйданында лаеклы урын били. XIX гасыр Эмирханнары арасында шеЬрэт казанган Хесэен бине Эмирхан бине Габделмэннэн эт-Талкышый (1814 (башка мэгълуматлар буенча, 1816) - 1893) - олуг фикер иясе, дин эЬеле, мэгърифэтче, «заманынын ^итди меэррихе» (тарихчысы) (Эмирханов, 2001, б.74, 78).
Эмирханнар... Шушы кодрэтле сафларда тарих фэннэре докторы, Татарстан Республикасынын атказанган фэн эшлеклесе, минем остазым Равил Госман улы Эмирхан (Эмирханов). Ул 1946 елнын 9 гыйнварында Ульяновск елкэсе Иске Кулаткы районынын Иске Кулаткы авылында укытучы гаилэсендэ дуртенче бала булып деньяга килэ. Иске Кулаткы бик матур ^ирдэ - Кулаткы елгасы буенда урнашкан. Сощысы Тирескэ елга-сына барып тоташа, э Тирескэ узенен суларын Иделгэ коя.
Сигез сыйныфны туган тебэгендэ - Иске Кулаткы районы Иске Ат-лаш сигезъеллык мэктэбендэ тэмамлый (1961). Урта белемне Казан артында урнашкан Татарстанныц хэзерге Биектау районына кергэн МYлмэ авылы унберъеллык мэктэбендэ ала (1961-1963).
1963-1968 елларда Казан дэYлэт педагогика институтыныц тарих-филология факультетында (рус-татар бYлегендэ) укый, рус теле hэм эдэбияты укытучысы белгечлеге ала. Бер Yк вакытта булачак галим Yзле-геннэн кYп ейрэнэ, мэктэп елларыннан Yк башланган кызыксынуын Yсте-реп, тарихи эдэбиятны мавыгып укый, гарэп имлясын (иске имляны) Yзлэштерэ, шигъри юллар язу маЬирлыгы да була. Институтныц соцгы курсында укыганда Балтач районы Yзэгендэ, уку йортын тэмамлаганнан соц, шул ук тебэкнец Иске Салавыч, Питрэч районыныц Ленино-Кокушкино авылларында, замана талэп иткэнчэ, еч ел дэвамында мегал-лимлек итэ (Равил Эмирхан..., 2004, б.35-38).
Эмма сэлэтле яшь егетнец яцалыкка омтылышы ифрат зур була ки, милли ^анлылыгы аны татар халкыныц тарихын вэ мэдэниятен гыйльми нигездэ ейрэнергэ этэрэ. Ьэм 1971 елда Равил Эмирхан СССР Фэннэр Академиясенец Казан филиалы Г.Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм тарих институты (ТЭКГИ) аспиранты булу дэрэ^эсенэ ирешэ. Фэнни ^итэкчесе итеп тарих фэннэре докторы Хесэен Хэсэн улы Хэсэнов бил-гелэнэ, яшь тикшеренYчегэ диссертация темасы буларак Беренче рус рево-люциясе елларында (1905-1907) татар демократик матбугатын ейрэщ тэкъдим ителэ. Нэти^эдэ, 1979 елда кандидатлык диссертациясен яклап, тарих фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэ^эгэ лаек була (1980) (Страницы истории ..., 2007, с.5-9).
Равил Эмирханныц иж;ат чишмэсе 1974 елда бэреп чыга дияргэ мемкин, ченки аныц тэYге фэнни hэм фэнни-популяр хезмэтлэре шул елда басыла (карагыз: Эмирхан Равил, 19976, б. 383). Лэкин тарихчы-галим мэкалэлэренец байтагы, татар милли тарихы вэ мэдэнияте буенча местэкыйль эзлэнYлэр алып бару кырыс идеологик кысалар белэн чиклэнгэн бу дэвердэ, Yзе икърар итYенчэ, «шактый "чистартылган" ки-леш денья кYPде, кайбер нэти^элэрнец очар канатлары киселде» (Эмирхан Равил, 1997а, б.7).
Равил Эмирханныц иж;ади хезмэт юлы Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият hэм тарих институтында башлана: тарих бYлеге кече фэнни хезмэткэре (1974-1980), елкэн фэнни хезмэткэре (1980-1996), соцрак Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе Тарих институтында тарих бYлеге медире (1997-1998), яца hэм иц яца тарих бYлеге медире (19982006).
Шулай итеп, кандидатлык хезмэтен яклаган вакытта инде яшь га-лимнец калэме аша басма CYЗгэ кYчкэн саллы фэнни мэкалэлэре, публици-стик язмалары шактый. Соцрак тынгысыз хезмэт нэти^эсе буларак 1997 елда Равил Эмирхан тарафыннан уцышлы докторлык диссертациясе якла-на. XX гасыр башында мэмлэкэтнец терле тебэклэрендэ дистэлэрчэ,
йезлэрчэ исемдэ татар телендэге газета-журналларны ^ентеклэп ейрэнеп, Октябрьгэ кадэрге татар матбугатыныц асыл байлыгын киц колачлап KYpcsTYe, аныц тарихын терле яссылыкта яктыртуы - безнец ечен ты-рышлык hsM фидакарьлек YPнэге. Шунысын ассызыклыйк, тарихчы-галимнец фэнни haM публицистик хезмэтлэре тематик яктан киц колачлы: татар милли хэрэкэте, милли матбугат, милли мэгариф, мэдэният тарихы, олуг тарихи шэхеслэрнец (Р.Фэхретдин, Г.Баруди, Г.Еникеев, Г.Исхакый, Ф.Эмирхан h.6.) тэр^емэи хэле (биографиялэре) hэм эшчэнлеге h.6. Бер Yк вакытта ул туган телнец гYЗЭллеген, hэр CYЗнец аЬэцен, тэм-лэззэтен тоеп, аныц язмышын ныгыту юлында хезмэт итYче, чын мэгънэсендэ, фидакарь зат. Авторныц «Совет мэктэбе» («Мэгариф»), «Казан утлары», «Азат ха-тын» («Сеембикэ»), «Гасырлар авазы - Эхо веков», «Фэнни Татарстан», шулай ук ике телдэ чыккан «Татарстан», «Идел» кебек журналларда, «Со-циалистик Татарстан» («Ватаным Татарстан»), «Шэhри Казан», «Мэгърифэт» hэм башка газеталарда бастырылган мэкалэлэре, кYпкырлы и^тимагый эшчэнлеге моца дэлил булып тора. Ул - 600 дэн артык фэнни hэм фэнни-популяр публикациялэр авторы.
Галимнец казанышлары, кYп тармаклы фэнни hэм и^тимагый эшчэнлеге, эчке рухи ныклыгы гащэплэндерэ, гомумэн, бу Юл - Кешенец Y3 иманына тугрылык Yрнэге, пакъ кYцеллелек елгесе тYгел мени?! Тарихчы-галимнец бэрэкэтле иж;аты - безнец рухи мирасыбыз.
Эйе, тарихчы-галимнец фэнни мирасы гаять бай. Без аныц тормыш hэм и^ат юлыныц аерым елешлэрен генэ яктырттык. Равил Эмирханныц фэнни эшчэнлегенец теп хасияте аныц шэхси сыйфатлары белэн Yрелеп килYендэдер. Без аны зирэк фикерле, зыялы, тыйнак, нечкэ hэм саф ^цел-ле, кечле рухлы шэхес, тылсымлы CY3 остасы буларак искэ алабыз. Самими, тирэн мэгънэле шигъри юллары да ^целлэрне кузгата, дулкынланды-ра, нур да сибэ, дэрман бирэ. Менэ шушы шигырь юллары аша авторныц эйлэнэ-тирэгэ оптимистик карашта булуын, ж;аныныц тирэнлеген, нечкэлеген кYцелебез белэн тоябыз, сокланабыз!
Чын калэм эhеллэренец гомере арифметик саннар кысасына сыя ал-мый дилэр (Бэшир Фэрит, 2004, б.22). «Мэцгелек йорт»ка китеп барган олпат шэхеслэр турында якты моцсу истэлеклэр халкыбызныц хэтерендэ, кYцел тепкелендэ саклана. Равил Эмирхан - безнец йерэктэ.
Мин аныц соцгы аспирантларыныц берсе буларак, дэфтэр битенэ тешергэн ^ылы CY3лэремне кабатлыйсым килэ: «Хэтерлим, еш кына Кави Нэ^ми урамында урнашкан Милли архивта утырганнан соц, яисэ берэр фэнни-гамэли конференция тэмамлангач, гэрчэ билгелэнмэгэн кен булуы-на карамастан, туп-туры Тарих институты бинасына, Равил абый янына атлаганымны. Белэм, ул - калэм иясе, кен дэ кичкэ кадэр Y3 бYлмэсендэ. Бэлки ул чагында аныц алтындай вакытын да сарыф иткэнмендер, лэкин кYцел тебендэ яткан уй-фикерлэремне ^эhэт бYлешэсе килэ иде шул [...] Озын гомерле булмады, лэкин тормышы сэгадэтле мизгеллэргэ бай икэне шебhэсез. Йерэк янып-тибеп торганда гына, эчке херлек хисен тойганда
гына иртэнге шэфэкъ сыман иж;ат туа, э Равил абый нэкъ шулай тынгысыз, фидакарь зат, фэн кЛарманы иде» (Страницы истории ..., 2007, с. 65).
Аспирантурада укыган дэверемдэ остазымныц кыйммэтле фикер-кицэшлэре мица нык терэк булды. Гэрчэ Y3ero ни дэрэ^эдэ авыр булуга карамастан, Равил абый ^ылылык, якты йез белэн каршы ала иде, hэрва-кыт ярдэм итэргэ эзер тора, емет бирэ иде. Бервакыт (2000 нче еллар башы, агачларныц яца гына яфрак ярган чагы дип истэ калган) Равил абыйны хастаханэгэ салгач, аныц янына бардым. Ул hэрвакыт кешелекле, ярдэмчел, ихлас булды! Хастаханэ диварларында да Равил абый мине кайгыртты, без коридордагы кэнэфигэ утырып, башта хэл-эхвэл, кэе-флэрне сорашып алдык та, ул минем фэнни хезмэтемэ игътибарны ^элеп итеп, Yзенец уй-фикерлэре белэн уртаклашты.
Фэhемле кицэшлэрегез ечен, барсы-барсы ечен дэ Олы рэхмэт Сезгэ, Укытучым!
Еллар уза ... Хатирэлэр, терле вакыйгалар ^целдэ яцара бара. Якын-нарыбыз! Сез тагын да ныграк якын...
СYземне Равил абыйныц соцгы елларда язылган шигъри юллары белэн тэмамласам, бэлки аныц ^ылы сулышын, ягымлы карашын бер генэ мизгелгэ булса да тоярбыз сыман.
Квзге уйлар
Гомер квзе керде. Тик уфтанмыйм. Кайбер квзлэр язга бирешмэс. Калебемнец чат утызда чагы -Моцсу эhэц безгэ килешмэс.
Ел фасылын тэгаенлэп ята Алтын яфрак щирдэ тушэлеп, Свенчегэ: бара кебек щайга Ищат планнары утэлеп.
Яшьлек гузэл, Язлар куркэм дэ бит, Чаптар аттай утэ тиз генэ, Тик куцелнец нэфис бврелэрен Имгэтмэсен квзге боз гына.
Уйлап куям:
Асыл нэтищэгэ квз кануны
Тугры икэн мэгэр эш-гамэлец сукмак узе салачак. Рухи hэйкэл булып калачак.
28.09.2004 (Страницы истории..., 2007, с. 75).
Осенние думы
Наступила осень жизни. Но не сожалею.
Могут одолеть весну осени иные. Тридцать лет душе моей -Не к лицу уныние ей.
Время года определяя, Застилает землю листва золотая. Идут будто бы на лад Планы творческие - рад!
Прекрасна молодость, Прелестна все ж весна,
И словно игреневый конь быстро промчится она. Лишь на изящные бутоны души, Град осенний, прошу - не дыши.
Думу думаю свою:
Плоды - пора осенняя в строю.
Истине, если, однако, деяния верны - протопчут тропинку сами они. Останутся памятником духовным.
(Перевод: А.В. Ахтямова)
Эдэбият
1. Эмирхан Равил. Иждди талпыну (автордан) // Иманга тугрылык. Казан: Татар. кит. нэшр., 1997а. Б. 5-8.
2. Эмирхан Равил. Иманга тугрылык. Казан: Татар. кит. нэшр., 1997б. 384 б.
3. Эмирханов Р. Мирасны барлауны сорый (Хесэен Эмирхан турында) // Фэнни Татарстан. 2001. № 1. Б. 74-78.
4. Бэшир Фэрит. Акчарлаклар иле пэйгамбэре // Камал Шэриф. Сайланма эсэрлэр. Казан: Татар. кит. нэшр., 2004. Б. 7-22.
5. Равил Эмирхан. Биобиблиографик курсэткеч (1969-2003) / Тез.: А.М. Вэлиев, З.Г. Гарипова = Равиль Амирханов. Биобиблиографический указатель (1969-2003) / Сост.: А.М. Валиев, З.Г. Гарипова. Казан: ТФА Тарих институты, 2004. 180 б.
6. Страницы истории татарского народа и Татарстана в новое и в новейшее время / Отв. ред.: З.Г. Гарипова, А.Ш. Кабирова. Казань: Институт истории АН РТ, 2007. 264 с.
А.В. Ахтямова
Равиль Амирхан:
«Истине, если, однако, деяния верны - протопчут тропинку сами они ...» (к 75-летию со дня рождения Равиля Усмановича Амирханова)
Статья посвящена памяти доктора исторических наук, заслуженного деятеля науки Республики Татарстан Равиля Усмановича Амирханова (1946-2006). Благодатное творчество ученого - наше духовное наследие. Тематика его научных и публицистических трудов достаточно широка: татарское национальное движение, национальная печать, национальное образование, культура, биография и научная деятельность известных исторических личностей и т.д. В то же время он, чувствуя всю красоту родного языка и наслаждаясь созвучием слов, слушая родную речь, глубоко осознавая ответственность за ее судьбу, самоотверженно служил укреплению ее позиции. В статье освещаются отдельные сюжеты из биографии ученого-историка, в ней автор делится со своими чувствами, воспоминаниями о своем наставнике. Данная статья написана на основании выступления автора на расширенном заседании Ученого совета Института истории им. Ш.Марджани АН РТ, посвященном памяти Р.У. Амирханова, которое состоялось 10 марта 2016 г.
Ключевые слова: род Амирхановых, Р.У. Амирханов, ученый-историк, наставник, история татар, татарская периодическая печать, дооктябрьский период.
A. V. Akhtyamova
Ravil Amirkhan: "To the truth, if, however, the deeds are true, they themselves will trample the path ..." (to the 75th anniversary of the birth of Ravil Usmanovich Amirkhanov)
The article is dedicated to the memory of Ravil Usmanovich Amirkhanov, Doctor of Historical Sciences, Honored Scientist of the Republic of Tatarstan (1946-2006). The blessed work of a scientist is our spiritual heritage. The topics of his scientific and journalistic works are quite wide: the Tatar national movement, the national press, national education, culture, biography and scientific activity of famous historical personalities, etc. At the same time, feeling all the beauty of his native language and enjoying the harmony of words, listening to his native speech, deeply aware of the responsibility for her fate, selflessly served to strengthen her position. The article highlights certain stories from the biography of the scientist-historian, in which the author shares with his feelings, memories of his mentor. This article was written on the basis of the author's
speech at an expanded meeting of the Academic Council of the Institute of History. Sh. Mardzhani of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, dedicated to the memory of R.U. Amirkhanov, which took place on March 10, 2016.
Keywords: the Amirkhanov family, R.U. Amirkhanov, scientist-historian, mentor, history of the Tatars, Tatar periodicals, pre-October period.
Информация об авторе:
Ахтямова Алсу Вазиховна - кандидат исторических наук, старший научный сотрудник отдела новой истории Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (г. Казань, Российская Федерация); e-mail: alsu_was@mail.ru
Эхтэмова Алсу Вазыйх кызы - тарих фэннэре кандидаты, ТР ФА Ш. Мэр-жани исемендэге Тарих институтыньщ яца тарих бYлеге елкэн фэнни хезмэткэре (Казан шэhэре, Россия Федерациясе).
Akhtyamova Alsu V. - Candidate of Historical Sciences, Senior Scientific Researcher of the Department of New History, Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (Kazan, Russian Federation).
