CC BY
8УДК 655.552
М.Р. Гайнанова
Омер Озджанньщ «Bir Vatandan bir Vatana - Rusya Müslümanlarindan
Türk ilim, Fikir ve Siyaset Hayatina Katkida Bulunanlar». istanbul: Dergah yayinlari, 2018. 680 s. («Бер Ватаннан бер Ватанга - Россия меселманнарыньщ Теркиядэ гыйлем, фикер h9M сэясэт тормьшьна керткэн елешлэре») исемле китабына бэялэмэ
Терле вакытта Y3 туган якларын калдырып, Теркиягэ, Европа иллэренэ KY4en китэргэ мэ^бур булган терки-меселман халыкларынын мэшhYP шэхеслэре турында 2018 елда Истанбул шэhэрендэ терек тикшеренYчесе Омер Озджанньщ фэнни-популяр хезмэте басылып чыкты. Элеге китапта татар, башкорт, азэр-бай^ан, кырым татарлары, Кавказ, кыргыз, казах халыклары лидерларынын, сэясэтчелэренен, галимнэренен биографиясенэ карата материаллар, библиогра-фик, аналитик мэкалэлэр, хатлар, хатирэлэр кергэн. Бэялэмэдэ элеге китапныц терки деньяда мэдэниятара багланышларны ныгытуда булган эhэмияте ассызык-лана, тарихчылар, филологлар ечен файдалы монография икэнлеге кYрсэтелэ hэм терки деньяда меЬим хезмэт буларак бэялэнэ.
Ачкыч сузлэр: терки-меселман халыклары, Теркия, меhажирлэр, татар зыя-лылары, Омер Озджан.
XIX гасыр ахыры - XX гасыр башында терле и^тимагый-сэяси сэбэплэр аркасында Россиядэ яшэYче терки-меселман халыкларыныц вэкиллэре, лидерлары чит илгэ китэргэ мэ^бYP була. Финляндия, Алма-ния, Франция, Япония кб. иллэрдэ безнец миллэттэшлэребез, алар ара-сында атаклы язучылар, и^тимагый фикер иялэре, фэлсэфэчелэр, сэясэтчелэр, Yзлэренец икенче ватаннары итеп бу иллэрне кабул итэ баш-лыйлар. Россия меселманнары ечен дини, милли hэм этник яктан Теркия дэYлэте иц якыны санала. 1917 елдан соц кYп кенэ зыялыларыбыз нэкъ Теркиягэ кYченеп китэ hэм Yзенец икенче Ватаны итеп бу илне саный башлый. Меселман лидерлары Теркиянец сэяси, фэнни hэм мэдэни елкэлэрендэ зур эшчэнлек кYрсэтэлэр, шул нигездэ бYгенге кендэ дэ аларныц исеме, хезмэтлэре терек халкы, терек галимнэре арасында популяр hэм актуаль.
1990 нчы елларда Россиядэ Yзгэреш чоры башлану белэн кYп кенэ та-рихчыларыбыз, активистларыбыз меhащирлеккэ киткэн атаклы шэхес-лэребезне ейрэнY, аларныц эшчэнлеге буенча мэгълYмат туплау, мирасын кайтару буенча зур эш алып бара башлыйлар. БYгенге кендэ Я. Абдуллин, Р. Эмирханов, Ф. Гаффарова, Э. Кэримуллин, М. Гайнетдинов, Л. Гайнанова, Э. Сибгатуллина, Д. Усманова, А. Хэйретдинов, С. Рэхимов кб. галимнэрнец тырышлыгы белэн Й. Акчура, С. Максуди, Г. Исхакый,
М. Бигиев, Г. Ибраhимов, Э. Тимер, А.Н. Курат, Р.Р. Арат h.6. атаклы шэхеслэребезнец мирасы, эшчэнлеге турында хезмэтлэр денья кYрде.
МэшhYP миллэттэшлэребезнец иж;атын ейрэнY буенча 6YreHre кендэ дэ эш дэвам итэ. Терек коллегаларыбыз да бу елкэдэ актив эшчэнлек алып бара: Н. ДэYлэт, Э. Бирджеласун, И. Терекоглы h.6. галимнэрнец хезмэт-лэре моца ачык мисал булып тора.
2018 елда Теркиядэ Омер Озджан исемле тикшеренYченец «Бер Ва-таннан бер Ватанга - Россия меселманнарыньщ Теркиядэ гыйлем, фикер Ьэм сэясэт тормышына керткэн елешлэре» исемле саллы хезмэте денья кYрде (Omer Ozcan, 2018, 680 s.). Элеге китап Теркиянец гыйлем, сэясэт, фэн тормышында актив эшчэнлек алып барган татар, кырым татарлары, азэрбайж;ан, Кавказ, Урта Азия халыкларыныц зыялылары, язучылары, галимнэре турында. Омер Озджан татар белгечлэре арасында билгеле шэхес. Без аны Y3 эшен яратучы яхшы фэнни тикшеренYче, татар халкы тарихы белэн кызыксынучы Ьэм татар зыялылары тормышын, эшчэнлеген ейрэнY, аларныц архивларын барлау буенча актив эш алып барган терек галиме буларак белэбез.
Китап кереш, теп елеш, файдаланылган чыганаклар Ьэм эдэбият исемлегеннэн тора. Кереш елештэ Омер Озджан Yзенец терек халкыныц тарихыннан тыш башка терки миллэтлэрнец тарихы белэн кызыксынга-нын, Зэки Вэлиди Тоганныц дэреслэрен тыцлаганын, аныц белэн таныш булуын искэртэ, шулай ук Мюнхенда «Азатлык» радиосында эшлэгэн чо-рыннан бирле Гали Акыш белэн хатлар алышуын Ьэм башка шэхеслэрнец Yзенэ йогынты ясаганын билгелэп Yтэ. Автор китапны язу барышында рэсми оешмаларда сакланган документлардан тыш, меЬа^ирлэрнец шэхси язмалары белэн танышу мемкинлеге булмавы Ьэм шул сэбэпле монография язуда кыенлыклар барлыкка килYе турында ацлата. Мэсэлэн, аны Зэки Вэлиди Тоган Ьэм Садри Максуди Арсалныц архивлары тикшеренYчелэр ечен Ьаман да ачык булмавы борчый. Ул Измир шэЬэрендэ урнашкан Эгей университетыныц Эдэбият факультетында сакланган Али-бэй Хесэен-задэнец архивы профессор Йавуз Акпынар тарафыннан ачылачагын язып Yтэ. Гаяз Исхакый Ьэм Мостафа Чокайныц барлык архивы туган якларына тапшырылып, яхшы хезмэтлэр нэшер ителYе турында да эйтеп уза. Кайбер зыялыларныц шэхси архивлары туганнары тарафыннан туган якларына тапшырылуы Ьэм шул сэбэпле элеге документларныц копиялэре ясалмый-ча калуын тискэре кYренеш, дип саный. Омер-бэй заманында аларны кабул иткэн Теркия ^емhYриятенец бер фэнни Yзэгенэ дэ копиялэрен ясап бирмэYлэренэ борчылуын белдерэ. Терки-меселман халыкларыныц ли-дерлары хакында, аларныц эшчэнлегенэ багышланган монографиялэр эзерлэYнец меЬимлеге турында ассызыклап Yтэ.
Китапта яктыртылган шэхеслэр - Кенчыгыш Теркестан, Казахстан, Yзбэкстан, Идел-Урал, Кырым, Азэрбай^ан, Теньяк Кавказ Ьэм Гыйрак якларында туып, фэн, мэдэният Ьэм сэясэт елкэлэрендэ танылган кешелэр.
Терле сэяси фикердэ булуларына карамастан, аларныц уртак максатлары -терки берлек ечен керэш алып баруда, дип яза автор (Шундаук, s.9).
О. Озджан басмада 47 шэхес турында белешмэне аерым мэкалэлэр итеп укучыга тэкъдим итэ haM аларныц исемлеген туган иллэре, ягъни бе-ренче Ватаннары белэн бэйлэп урнаштыра. 627 биттэн торган хезмэттэ тYбэндэге шэхеслэргэ багышланган мэкалэлэрнец исемлеге кYрсэтелэ: Йо-сыф Акчураныц тормышы, эсэрлэре haM аныц белэн бэйле документлар; Мехэммэдгаяз Исхакыйныц хатлары hэм яца фактлар; Закир Кадыйри Уган hэм ислам энциклопедиясендэге хаталар; Габдулла Баттал Таймасныц тормыш хикэясе; Галимж;ан Идриси хакында; орд. проф. доктор Зэки Вэлиди Тоган hэм терек тарихы буенча хезмэтлэре; Хэмит Зебэер Кошай - ^емhYрият чорында музей медире; онытылган фикер hэм керэштэ сэяси меhа^ир Эхмэт Зия Эзкайнак; профессор Эхмэт Тимер; тарихныц шаhиты булган Гали Акыш; Сафия Имре (Мэцгэр); Татарстан галимэсе Фэридэ Гаффарова; Мирза Казем-Бек турында; Мэхмэт Эмин РэсYлзадэ; Эфендизадэ Мехмет Шэриф-бэй; Азэрбайж;ан сэяси лидеры Мир Якуп Мэхдиев; Джафер Сейдамет Кырымерныц Мамед Садыг Аран белэн элемтэлэре hэм Финляндия теркилэре; Мехмет-бэй Агаоглу; Мир-забала Мамедзадэ hэм бер документ; доктор Мехмет Кенгерли; Дилшад Талибхан Эльбрус; Джеббар ЭртYрк; Ирен Меликофф; Афлан Муган; Ра-миз Абуталибовка 75 яшь; Сэлим Абдулхэким hэм Румыния теркилэре тарихыннан бер мисал; Асан Сабри Айвазов hэм аныц Хесэензадэ Алигэ хатлары; Джафер Сейдамет Кырымер; Бэкер Сыдкы Чобанзадэ; доктор Абдулла Зихни Сойсалныц истэлеклэре; беек теркиче Исмаил Отар; Кы-рым теркилэренец сэяси лидеры Сабри Арыкан; Хэлил Иналджик hэм аныц биографиясенэ бер естэмэ; терки эдэбиятыныц беек исеме Чыцгыз Даг^ы (Дженгиз Дагджы); Мостафа Чокайоглы хакында бер хат hэм шэхси дэфтэр; Али-бэй Хэким hэм азатлык ечен керэштэ Кенчыгыш Теркестандагы казахлар; Алтайлар, Салихлы hэм Мюнхен ечпочмагында Хэсэн Оралтай; Мамбет Койгелдиев; Бозкуртлар терек берлегенец эгъзасы Батырхан Даримбет; доктор Баймирза Хайит hэм Теркестан эше; Сэед Шамилнец хатлары; доктор Дениз Дуда Боздаганда; Хашим Нахид Эрбилнец «Терек инкыйлабына карашлары» китабы турында фикере; кэр^кле* Мехмет Ремзи Догуэллинец бер хаты; Мехмет Сэет Кетене; Ка-зым Миршан Теркия hэм Кенчыгыш Теркестан теркилеге турында; Абдушшэ^р Туран.
Автор барлык бу лидерларныц тормыш юлын, эшчэнлеген яктырта, алар белэн бэйле хатларны, документларны мисалга китерэ. Элеге тема белэн кызыксынучы hэр галим, тикшеренYче китапта Yзенэ кирэкле мэгълYмат таба ала.
О. Озджан мэшhYP татар hэм терек галиме, фэлсэфэче Й. Акчураныц тормыш юлын, аныц Беренче бетенденья сугышы чорындагы эшчэнлегенэ
* Кэр^к - Гыйрактагы шэИэр.
киц туктала hэм, архив материаллары, истэлеклэр, терек галимнэренец хезмэтлэренэ нигезлэнеп, укучыга фэнни мэкалэ тэкъдим итэ. Акчураньщ «Терек Ож;аклары»ндагы hэм Терек тарих оешмасындагы эшчэнлеге белэн бэйле архив документларыныц, хатларныц копиялэрен кертеп текстны баета.
Г. Исхакыйга багышланган язмада автор татар язучысыныц кызы Сэгадэт Чагатайга язылган хатларына, шэхси язмаларына hэм мэгълYм булган архив материалларына таянып аныц тормышы турында, миллэт-тэшлэре, дуслары белэн элемтэсен яктырта. О. Озджан Г. Исхакый белэн Садри Максудиныц дуслыгын, элемтэлэрен читлэп узмый, бу турыда аларныц хатларына таянып яза. Садри Максуди Арсалныц Yлеменэ 60 ел тулу уцаеннан басылып чыккан хезмэттэ (Огё. Рго/. Баёп Maksudi ЛюаГа Агта^ап, 2017, 848 8.). Омер-бэйнец «Гаяз Исхакый хатларында Садри Максуди» исемле мэкалэсе басылып чыккан була, биредэ аныц кыскар-тылган варианты урнаштырылган. Бу мэкалэ Г. Исхакыйныц биография-сен hэм шулай ук С. Максуди, З. Вэлиди Тоган, А. Баттал Таймас кебек мэшhYP шэхеслэрнец дэ шэхси портретларын ачарга ярдэм итэ.
Закир Кадыйри Уган, Габдулла Баттал Таймас, Галимж;ан Идриси, Зэки Вэлиди Тоган, Хэмит Зебэер Кошай, Эхмэт Тимер кебек галим-нэрнец тормышы hэм эшчэнлеге хакында да эhэмиятле мэгълYматлар бар.
О. Озджан Башкортстан якларында туып-YCкэн hэм 1921 елда Теркиягэ кYчеп килгэн Эхмэт Зия Эзкайнакныц (1908-1967) тормышы, эшчэнлеге, фикерлэре, мегаллим булып эшлэгэн вакытларын бэян итеп, гомере буенча коммунизм белэн керэш алып барган милли ^анлы шэхес итеп тасвирлый. Зия Эзкайнакныц З.Вэлиди Тоган белэн дуслыгы, аныц сэяси карашлары, идеаллары, 1944 елда термэгэ утыртылуы хакында тэфсиллэп бар нечкэлеклэрен яза.
Татар халкы тарихында Гали Акышныц урыны, аныц эшчэнлеге турында татар ^эмэгатьчелегенэ 2000 нче елларда тарихчы Фэридэ Гаффа-рова язып чыкты (Гали Акыш, 2005, 116 б.). Г. Акыш Теркиядэ, Алма-ниядэ яшэгэн татар меhа^ирлэрен шэхсэн танып белгэн, алар белэн ара-лашкан булуы сэбэпле, хезмэтлэр язганда аныц ^п ярдэме тия. Шуныц ечен О.Озджанныц Г. Акышка зур игътибар бирYе очраклы тYгел, китапта бу шэхеснец терки-меселман деньясында алып барган хезмэте, тормыш юлы, сейлэп калдырган хатирэлэрен укучыга тэкъдим итэ.
О. Озджан атаклы язучылар, фэлсэфэчелэр, сэясэтчелэр рэтендэ Казан галимэсе Ф.Гаффаровага да югары бэя бирэ. Аныц фэнни хезмэтлэрен, татар меhащирлэрен Y3 халкына таныту елкэсендэ башкарган нэти^эле эшен анализлый hэм Yзенец хатирэлэре белэн уртаклаша.
Китапта азэрбай^ан миллэтенец мэшhYP шэхеслэренэ шулай ук зур игътибар бирелэ. О.Озджан, бетен терки деньясына яхшы мэгьлYм Мирза Казем-Бек, Мэхмэт Эмин РэсYлзадэ, Эфендизадэ Мехмет Шэриф-бэй, Мирзабала Мамедзадэ h.б. зыялылардан тыш, тарихчы, ислам сэнгате бел-гече, Мичиган университетыныц профессоры булган Мехмет-бэй Агаог-луны (1896-1949) бетен деньяны ислам сэнгате белэн таныштырган зур
белгеч буларак тэкдим итэ. О. Озджан шулай ук М. Агаоглуга багышлан-ган мэкалэсендэ махсус Бэхи^э Боранныц (1910-1987) биографиясенэ туктала. Б. Боранныц эти-энисе - Госманлы империясенэ кYчеп киткэн татарлар, ул Yзе Теркиядэ хатын-кызлар арасыннан беренче социолог, марксист булып таныла. Б. Боран 1931-1939 елларда Америкада укый, докторлык дэрэ^эсен Мичиган университетында ала. О. Озджан аныц шул елларда Мехмет-бэй Агаоглу гаилэсе белэн танышуы хакында яза.
Автор кырым татарлары Абдулла Зихни Сойсал, Исмаил Отар, Сабри Арыкан, Асан Сабри Айвазов ^б. галимнэр хакында терек халкы, мэдэнияте, тарихына зур елеш керткэн мэшhYP шэхеслэр, дип яза.
Терек белгече казах, кыргыз, Кавказ лидерларын да читлэтеп узмый. Аныц Мостафа Чокай, Алибег Хэким, Сэед Шамилгэ карата язмалары шуца мисал.
0.03.жанныц «Бер Ватаннан бер Ватанга - Россия меселманнарыныц Теркиядэ гыйлем, фикер hэм сэясэт тормышына керткэн елешлэре» хезмэте татар халкы тарихын язганда, гомумэн, терки-меселман халыкларыныц эшчэнлеген ейрэнгэндэ ярдэмче китап булып тора. Ченки таныл-ган шэхеслэрдэн тыш, автор эле киц даирэгэ билгеле булмаган зыялы-ларныц тормышын, эшчэнлеген дэ яктырта.
Фотографиялэр, архив документлары, Теркиядэ чыккан газета-журнал материаллары hэм хатирэлэргэ нигезлэнеп язылган элеге хезмэтнец и^тимагый-мэдэни, тарихи эhэмияте зур.
Эдэбият haM чыганаклар
1. Ömer Özcan. Bir Vatandan bir Vatana - Rusya Müslümanlanndan Türk ilim, Fikir ve Siyaset Hayatina Katkida Bulunanlar». istanbul: Dergah yayinlari, 2018. 680 s.
2. Ord. Prof. Sadri Maksudi Arsal'a Armagan (60. Ölüm Yildönemi Vesilesiyle). istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuasi özel sayisi. Cilt: LXXV. Özel sayi. Ülke kitaplari, istanbul, 2017. 848 s.
3. Гали Акыш: миллэткэ багышланган гомер / тез. Ф.Ю. Гаффарова. Казан: ТФА Ш. Мэр^ани ис. Тарих институты, 2005. 116 б.
М.Р. Гайнанова
Рецензия на книгу Омера Озджана «Bir Vatandan bir Vatana - Rusya Müslümanlanndan Türk ilim, Fikir ve Siyaset Hayatina Katkida Bulunanlar». istanbul: Dergah yayinlari, 2018. 680 s. («От Родины к Родине - о мусульманах России, внесших вклад в науку, интеллектуальную и политическую жизнь Турции». Стамбул, 2018. 680 с.)
В 2018 г. в Стамбуле была издана научно-популярная книга турецкого исследователя Омера Озджана, в которой освещается жизнь и деятельность интеллектуалов и общественных деятелей - представителей тюрко-мусульманских народов России, которые были вынуждены покинуть свою Родину и переехать в
Турцию и Европу. В книгу вошли материалы, письма, воспоминания, статьи, касающиеся биографии известных татарских, башкирских, азербайджанских, крымскотатарских, кавказских, казахских и кыргызских деятелей, политиков, ученых. Рецензируемая работа оценивается как значимый труд в сфере популяризации исторических знаний о межкультурных контактах в тюркском мире и изучения биографий известных личностей, определяется ее научная значимость для историков, филологов.
Ключевые слова: тюрко-мусульманские народы, Турция, эмиграция, татарские интеллектуалы, Омер Озджан.
M.R. Gaynanova
Review of the book by Omer Ozcan "Bir Vatandan bir Vatana -Rusya Müslümanlarindan Türk ilim, Fikir ve Siyaset Hayatina Katkida Bulunanlar" [From Homeland to Homeland - about Muslims of Russia who have contributed to the science, intellectual and political life of Turkey].
Istanbul, 2018. 680 p. (in Turkish)
In 2018, the popular scientific book by the Turkish researcher Omer Ozcan was published in Istanbul, which highlights the life and work of intellectuals and public figures - representatives of the Turkic-Muslim peoples of Russia who were forced to leave their homeland and move to Turkey and Europe. The book includes materials, letters, memoirs, articles relating to the biography of famous Tatar, Bashkir, Azerbaijani, Crimean Tatar, Caucasian, Kazakh and Kyrgyz figures, politicians, scientists. The peer-reviewed work is assessed as an important work in the field of popularization of historical knowledge about intercultural contacts in the Turkic world and the study of biographies of famous personalities; its scientific significance for historians and philologists is determined.
Keywords: Turkic-Muslim peoples, Turkey, emigration, Tatar intellectuals, Omer Ozcan.
Информация об авторе:
Гайнанова Миляуша Рамилевна - кандидат исторических наук, старший научный сотрудник отдела истории религий и общественной мысли Института истории им. Ш. Марджани АН РТ (г. Казань); e-mail: mgaynanova@gmail.com
Гайнанова Милэушэ Рамил кызы - тарих фэннэре кандидаты, ТР ФА Ш. Мэрждни исемендэге Тарих институтыньщ диннэр тарихы h9M ижтимагый фикер бYлеге елкэн фэнни хезмэткэре (Казан шэhэре).
Gaynanova Milyausha R. - Candidate of Historical Sciences, Senior Scientific Researcher, Department of the History of Religions and Social Thought, Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences (Kazan).
