CC BY
11Philol.ogi.cal. Studies 19, 1, (2021), 1-20
Изворен научен труд
УДК: [821.111+821.163.3-93.09]:392.18 Б01: 10.17072/1857-6060-2021-19-1-1-20
РАСТЕШЕТО И ДУШЕВНИТЕ КРИЗИ КАКО ТЕМА ВО КНИЖЕВНОСТА ЗА ДЕЦА И ЗА МЛАДИ
Jасмина Моjсиева-Гушева
Институт за македонска литература Универзитет "Св. Кирил и Методи/ " во Скоп/е
Клучни зборови: растеае, книжевност за деца и за млади, Це]мс Мет]у Бари, „Петар Пан", Jадранка Владова, „Гледалото зад огледалото", когнитивно и емотивно созреваае, делузии, осаменост, идеализирано ма]чинство, магично-реалистичка литература.
Резиме: Детството, како исклучителен период од разво]от на секо]а единка, во кое првично се доживуваат сите животни искуства, остава силен белег врз детската психа и токму затоа се наога во центарот на вниманието на многу писатели за деца. Конкретно, оваа статща е посветена на сложените процеси на растеае и на созреваае, видена низ перспективата на писателите Це]мс Мет]у Бари и Jадранка Владова и нивните романи за деца „Петар Пан" и „Гледалото зад огледалото". Преку главните ликови Петар Пан и Ма]а (чщ однос кон растеаето е сосема спротивен) е претставено градеаето на детската душа, не]зиното карактерно оформуваае и некои од можните проблеми што се ]авуваат во текот на то] процес. Петар Пан е симбол за момче, кое одбива да порасне биде]ки е задоволен од сопствената слобода и независност, но како и секое дете, истовремено копнее и по искрена ма]чинска лубов и грижа. Спротивно на него, дево]чето Ма]а, од романот на Владова, сака пребрзо да порасне за да се ослободи од осаменоста, да се стекне со право на избор и со чувство на сигурност што се срекава ка] возрасните личности. Заедничко за двата лика е прераното напуштаае на родителската закрила и грижа, пред нивното целосно созреваае (ка] Петар заради желбата за слобода, додека ка] Ма]а поради зафатеноста на родителите). Ваквата околност на настаните доведува до проблеми во разворт на двата лика. Момчето Петар Пан никогаш не достигнува емоционална и когнитивна зрелост, додека дево]чето Ма]а запага во опасни делузии и фантазии од кои се ослободува кога, преку дружеаето со своите врсници, сфака дека не треба да се брза во животот и да се преокупира со тешките проблеми на возрасните. Преку настаните опишани во овие романи авторите, всушност, ]а остваруваат сво]ата цел да предупредат за некои од можните проблеми што се ]авуваат во процесот на растеаето и суптилно да влщаат врз оформувааето на карактерите на кревките детски личности, нивните навики и начини на однесуваае и размислуваае.
GROWTH AND MENTAL CRISIS AS A TOPIC IN LITERATURE FOR CHILDREN AND YOUTH
Jasmiiia Mojsieva-Guseva
Institute of Macedonian Literature Ss. Cyril and Methodius University in Skopje
Keywords: growing-up, literature for children and youth, James Matthew Barry, Peter Pan, Jadranka Vladova, Looking in the Mirror, Cognitive and Emotional Maturation, Delusions, Loneliness, Idealized Motherhood, Magical-Realistic Literature
Summary: Childhood, as a unique period of development of each individual, in which all life experiences are experienced for the first time, leaves a deep mark on the child's psyche and because of this it is in the center of interest of many children's writers. In particular, this article is devoted to the complex processes of growing-up and maturation as seen through the perspective of authors James Matthew Barry and Jadranka Vladova in their children's novels Peter Pan and "The Mirror Behind the Mirror. Through the main characters Peter Pan and Maya (whose attitude towards growth is quite a contrast) the development of the child's soul is presented, its character formation and some of the possible problems that arise during that process. Peter Pan is a symbol for a boy who refuses to grow up because he is satisfied with his own freedom and independence, but like any other child, he longs at the same time for sincere motherly love and care. In contrast to him, in Vladova's novel the girl Maja wants to grow up too fast in order to get rid of loneliness, as well as to gain the right of choice and a sense of security that is found in adults. Common to both characters is the premature abandonment of parental protection and care, before their maturity (with Petar because of the desire for freedom, while with Maja because of the unavailability of the parents). This circumstance of events leads to problems in the development of both characters. The boy Peter Pan never reaches emotional and cognitive maturity, while the girl Maya falls into dangerous delusions and fantasies from which she frees herself through socializing with her peers, when she realizes that she should not rush into life and preoccupy herself with the difficult problems of adults. Through the events described in these novels, the authors actually achieve their goal of warning about some of the possible problems that arise in the process of growing up and subtly influencing the shaping of the characters of fragile children, their habits and ways of behaving and thinking.
BoBeg
Книжевноста создавана за деца и млади1, во ко]а е отелотворена визщата на yмeтникот, секогаш донeсyва нешто повеке од неговото искуство. Преку сво]от творечки темперамент yмeтникот комyницира со колективното потсвесно, со публиката, со реципиентите на кои им е наменето делото, и сите тие чинители имаат влщание врз неговото творештво. Делото што се рага на ваков начин, иако се создава како дело на поединец, има пошироко значете за заедницата и за воспитуватето на децата. Во то] заемен интерактивен процес е забележлива следната константна законитост: Колку што е посилна уметничката личност, толку е поинтензивно насто]уватето да се изрази она што зрее во неа, да се прона]де адекватниот облик на соопштувате и соодветно на тоа да се влщае врз детската популацща и врз генерацщата младинци во дадениот временски момент.
Од друга страна, децата и младите кревки личности, преку книжевните дела, се соочуваат со самите себеси, со своите очекувата, желби, мечти, дилеми, но и со напливот на силни недоволно балансирани емоции и стравови. Тоа соочувате со себеси, преку авторовата креативна индивидуалност, ]а ангажира севкупната детска личност како на свесно, така и на потсвесно ниво, и и помага во не]зиниот личен раст и развод Така, ако ги анализираме активностите на малото дете ке забележиме дека тие на почетокот се поттикнати од неговите нагони, кои од детските психолози се толкувани како „органски потреби што се ]авуваат кога во организмот е нарушена животната рамнотежа, ко]а детето ]а чувствува како напнатост од посебен вид и ко]а де]ствува како поттик за одредена активност" (Смиланип, Толичич 19S7: 1SC).
Со текот на времето детето постепено учи како посредно да ги задоволува своите потреби на општественоприфатлив начин. Учетето на]лесно се остварува кога процесите на растете и созревате на детскиот организам се одвиваат преку комуницирате и живеете со другите луге. Преку непрекината интеракцща со околината детето, покра] биолошките потреби, ги развива и другите соцщални и културни потреби. Затоа детето не реагира секогаш само според своите нагонски поттици, туку се обидува своето однесувате да го усогласи
1 Во трудот го користиме еволутивно помладиот термин „книжевност за деца и млади" застапуван од Александар Спасов, Миодраг Друговац, Муриз Идризовик, Блаже Китанов, Jадранска Владова, Jованка Денкова, Весна Мо]сова-Чепишевска и други проучувачи на оваа одделна област од книжевната наука. Повеке за терминологщата и несогласуватата мегу приврзениците на постариот термин „детска литература" (застапуван од Jован Скерлик, Милан Богдановик, Димитар Митрев) и превласта на терминот „литература за деца и млади" видете во книгата на Jованка Сто]ановска-Друговац. 2CCC. Ба]ка на животот. ИМЛ. Скоп|е, стр. 16-18.
со повите потреби во кои спагаат и паучепите правила па одпесуваае. Според тоа, врз детето и пеговото одпесуваае песомпепо влщае и околипата, ко]а, преку воспитувааето и литературата создавапа за деца, ]а гради детската личпост и ]а оформува карактерпо.
Темата на растете во фокусот на детската литература
Литературата за деца изобилува со па]различпи теми, кои во одредепи разводи периоди од детската личпост се во фокусот па пе]зипиот интерес. Едпа од па]честоприсутпите, секако, е темата па детството, растеаето и созревааето па детскиот оргапизам. Об]аспувааето зошто е тоа така повторно ке го побараме во домепот па психологщата па детето и творештвото, според чии сознанща „детството е период во ко] па]автептичпо се открива светот, период во ко] се таложат првите искуства и видувааа па животот" (Мицковик 19S5: 65), и како такво ова доба песомпепо остава силеп белег врз детската психа и „неодминливо влегува во ризпицата од ко]а писателот го црпи матерщалот за своето дело, со сите богатства и со сета шареполикост па првите детски созпапща" (Мицковик 19S5: 65).
Кога веке го споменуваме иптересот, паогаме за потребно да об]аспиме што, всушпост, подразбираме точпо под ово] поим. Конкретно, психолозите го дефипираат како „релативно тра]па пасочепост па детските активности коп одредепи содржипи, кои се менуваат со возраста па детето" (Смидапип, Толичич 19S7: 1SC) иако, во детството пе можеме да зборуваме за пеко]а тра]па пасочепост коп одредепи теми, биде]ки детето се паога во постсуан раст и развод Со самиот раст, детето постепепо сè повеке, па различпи и промепливи пачипи, ги задоволува своите потреби, реагира]ки соодветпо па влщанщата па околипата. На то] пачип пеговата активпост се пасочува коп одредепи цели, кои, секогаш кога ке се постигпат, го ослободуваат детето само од едеп дел од пеговата паппатост. Токму затоа психолозите толкуваат дека иптересот ка] детето и натаму останува како пасока за пегова попатамошпа активпост.
Опа што е карактеристичпо за детството е честата промепливост па иптересот и варщациите во пеговиот иптепзитет. Оваа варщабилпост во голема мера зависи од влщанието па средипата, по за пеа многу е зпачаеп и успехот со ко] се извршува пеко]а активпост. Иптересот, како што толкуваат психолозите „го поттикпува детето па успех, а успехот во работата, од сво]а страна, го зголемува иптересот за посочепата работа" (Смидапип, Толичич 19S7: 181). Но, па]мпогу па промепата па иптересот влщае возраста и пермапептпоста
на процесот на раст и развод кои го оспособуваат детето да прими нови задачи. Поради сите овие околности и влщанща детето ги напушта старите и развива нови интереси.
Како што погоре ]асно посочивме и констатиравме, детството, растетето и душевните кризи, кои потекнуваат од ово] процес, се на]честите теми во литературата создавана за деца и за млади. И покра] тоа што интересите на децата се менуваат со возраста, детството како тема подеднакво го буди лубопитството и на помалите читатели и на тине]церската публика. Неговата атрактивност можеби се должи на фактот што оваа тема во себе инкорпорира на]различни мотиви, како што се: игрите, талкатето, соништата, авантурите, прщателството, осаменоста, лубовта, посво]уватето, разделбите, патуватата, разводите на родителите и бро]ни други елементи, кои партиципираат во детскиот живот. Или можеби тоа е поради тоа што детството само за себе е на]адекватната, на]комплетната и на]интересната приказна. Како што об]аснува Бруно Бетелха]м, „... за да го задржи вистински вниманието на детето, приказната мора да го забавува и да ]а поттикнува неговата лубопитност, ама за да му го збогати животот, таа мора да ]а поттикнува неговата фантазща; мора да му помогне да го развива сво]от интелект и да ги об]аснува своите чувства; мора да биде во согласност со неговите стравови и стремежи; мора во целост да ги признае неговите тешкотии истовремено укажува]ки на решенщата на проблемите што го вознемируваат" (Betelhajm 2C15: 1011). Несомнено, сите овие функционални атрибути на приказната се тесно поврзани со детството како на]динамичен и на]возбудлив развоен период на секо]а личност.
„Петар Пан" - романот за момчетошто не сака да порасне
Еден од на]популарните романи за деца, ко] на]експлицитно ]а обработува темата на растетето е „Петар Пан" од шкотскиот раскажувач Це]мс Мет]у Бари. Тоа е роман за необичното момче Патар, кое „само кога имало една недела пронашло начин веке воопшто да не расте" (Бари 1967: 7) и кое на еден чудесен начин - со посредство на сво]ата „силна желба ко]а прилегаше на забобол... иако немаше крила, леташе како птица" (Бари 1967:7). Мотивот за момчето со чудесни моки, кое може да лета како птица, Бари, за прв пат, го споменува уште во сво]от роман за возрасни „Малечката бела птица" од 1902 година. Две години подоцна, во 1904, поради големиот интерес што го побудува ка] читателската публика, то] го развива ово] мотив во претстава со наслов „Петар Пан или момчето што никогаш
пема да порасне", ко]а целоспо ]а посветува па ово] лик. Потоа, во 190б годипа, Бари об]авува поглав]е за Петар Пап во ромапот што поси паслов „Петар Пап во Кепсипгтопскиот парк". Во 1911 годипа то] пишува пов ромап со паслов „Патар Пап и Венди", а целоспата верзща од ромапот „Петар Пап" ]а оформува и ]а печати дури во 1928 годипа.
Це]мс Мет]у Бари го развива пеобичпиот лик па Петар Пап потпира]ки се па сопствепиот карактер, а потоа и па карактерите па повеке реалпи ликови од пеговата блиска околипа. Имепо, ликот е сложепа мешавипа од различпи особипи, кои се поврзуваат со самиот автор, по и со процесот па растете. На пример, Петар Пап е претставеп како лик, ко] пе се вклопува во конвенционалното бритапско општество, а така се чувствуваат и пекои деца и самиот автор.
Други карактеристичпи особипи па ликот се пеговата емоциопалпа пестабилпост и полпа пезрелост. Овие душевпи манифестации на^асно се согледуваат преку пеговото неадекватно одпесувате коп 8вопчица и Вепди. Тие, пак, се претставепи како ликови, кои, од сво]а страна, изразуваат пескриепи симпатии и воодушевувате коп Петар Пап. Особепо самовилата 8вопчица, ко]а го жртвува сво]от живот пие]ки го отровот што капетап Кука го памепил за пего (Бари 19б7: 13C). Вепди, исто така, доброволпо го прифака пеговото барате да им биде ма]ка и да се грижи за Изгубените Момчита, мисле]ки дека то] ке прифати да ]а игра улогата па татко (Бари 19б7: 1C7). Но, Петар, со своето разгалено и себичпо одпесувате, во повеке паврати покажува резервирапост и печувствителпост коп пив. Грубо ]а прекорува 8вопчица и и го свртува грбот кога таа дубоморпо се бори за пеговото впимапие. Додека, па Вепди, безгрижпо и рамподушпо и го оргапизира безбедпото вракате дома кога таа, согледува]ки ]а пеговата песериозпост, решава да си замипе од Нико]а Зем]а (Бари 19б7: 12б). Со ваквото претставувате па Петар Пап, кому едипствепо му се важпи талкатето, аваптурите, самодокажуватето, восхитот и впимапието од другите члепови па пеговата дружипа, Бари ]а потепцира песовршепоста, неизграденоста и промепливоста па главпиот лик. Сите пегови личпи особепости се однесувата што можат да се сретпат во малата детска возраст. Но, можат да се поврзат и со карактерот и автобиографските податоци за Бари, кои зборуваат за распадот па пеговиот песрекеп брак, без потомство, и покра] тоа што пеговата сопруга многу го посакувала истото. Самиот то] во сво]от дпевпик напишал: „Се будам со врисок секо] пат кога ке сопувам дека сум се венчал" (Horan 2C2C). Сличпа реакцща срекаваме и ка] Петар Пап, ко] пикогаш пе сака да се приврзе коп никого.
Соочува]ки се со останатите негови автобиографски податоци можеме да забележиме дека очигледна инспирацща за создавате на ликот на Петар Пан, Бари добива од сво]от постар брат Де]вид и неговата ненаде]на повреда на лизгалиштето, ко]а резултирала со смрт. Ово] настан остава длабоки душевни траги ка] шестгодишниот Це]мс, ко] не можел да сфати како то] ке продолжи да расте без сво]от брат и зошто неговиот брат никогаш нема да доживее старост. Така што, синтагмата „никогаш нема да порасне" содржана во насловот на претставата „Патар Пан", ка] авторот буди тажни и морничави чувства. Со неизмерна болка во душата то] се секава дека во тоа време се облекувал со алиштата на сво]от брат, оча]нички саками со таа ексцентрична постапка да ]а развесели ма]ка си.
Во првата печатена верзща на романот „Патар Пан" (Barrie 1928) Бари открива дека во градетето на ликот на Петар му помогнала една реална случка. Тоа било прщателството со петте синови (Цорц, Цек, Питер, Ма]кал и Ник) на Силвща Де]вис, ко]а случа]но ]а запознал во Кенсингтонскиот парк додека го шетал своето куче (кое во приказната е олицетворено во ликот на дадилката кучка - Нана). Овие реални деца и нивните карактерни особини можат да се сметаат за прототипови на книжевните ликови, како што се: Цон, Ма]кал, Венди, Беззабиот, Сем, Близнаците, Кеко, Тигрицата Лили и други од неговата имагинарна приказна.
Од сите нив, сепак, момчето што пркосно одбива да порасне спротивставува]ки им се на: послушноста, редот, дисциплината карактеристични за светот на возрасните, стана еден од на]оригиналните ]унаци од светската литература за деца. Неговиот став дека е на]убаво да се остане засекогаш дете, детската публика со воодушевувате го прифатила, пред сè, зашто таквата состо]ба носи задоволство, слобода, авантура, остварувате на желбите од соништата и сето она по што копнее секое дете.
Ликот на Петар Пан станува олицетворение на безгрижноста на детството, на сопреното време, на бесконечноста на играта, на самосто]носта, на потрагата по ма]чинството, како и на несвесните родителски грешки и на повредливоста на кревката детска душа. То] е симбол на тешкотиите што се ]авуваат во процесот на растетето на секое дете, кое истовремено копнее по искрена ма]чинска лубов и разбирате, но и по слободното изразувате и докажувате на сопствените моки и способности. Противречноста на ваквите детски желби се содржани и во постапките на Петар Пан, ко] воден од лубопитноста и желбата за авантура уште како доенче, без размислувате, се впушта во непознатиот суров свет. То] своеволно ]а
напушта сво]ата ма]ка, пе сфака^и ]а пе]зипата фупкцща, за подоцпа, кога ке посака да се врати, да се почувствува повредеп и осамеп кога ке види дека пеговото место во ма]чипото срце го заменило друго дете. Во пеговата постапка е супституирапа желбата па многу момчита и дево]чита за осознавате па светот, по и одбиватето да се пораспе откога ке се согледа бруталпоста па реалпоста преполпа со мпогу страдата и болка. Одбиратето да се остапе во зопата па комфор, во безгрижпиот простор па детството, пекогаш пе е производ само па прерапото, пеадекватпото и избрзапото запознавате па светот, кое, ка] децата, буди страв и разочарувате, туку попекогаш тоа може да биде предизвикапо и од песоодветпите родителски желби и постапки со кои тие го сопираат разво^т па детето. Едпа таква себичпа желба, ипстипктивпо изговара и г-га Дарлипг, воодушевепа од дубовта со ко]а зрачи пе]зипото двегодишпо дево]че Вепди: „Ох, зошто пе би можела да остапеш секогаш таква" (Бари 19б7: б7) ке посака таа, без да биде свеспа дека опа што па]мпогу ]а одушевува е сличпоста со пеа. Но, питу Вепди, питу пе]зипите други деца пе остануваат „такви", туку растат отфрла^и ]а симпатичпата детска паивпост, со ко]а ги емитираат своите родители.
Идеализираниот концепт за маjчинствo
Процесот па растетето и созреватето е спречеп токму од идеализирапиот копцепт за ма]чипството, ко], во ромапот, е претставеп преку повеке ликови. На]првип тоа е ликот па г-га Дарлипг, опишапа како „совршепо мила ма]ка каква што секо] би посакал..." (Бари 19б7: б7). Таа е со убави очи и уста, целоспо посветепа па своите деца, грижлива и совеспа ма]ка, ко]а дури ]а жртвува и сво]ата свадбепа паметка за да паправи прекривка за пивпите кревети. Неизмерпата дубов коп пив ]а покажува со постсуапи бакпежи од кои „устата и
поприми таква форма......" (Бари 19б7: б7). Со пескриепа радост
учествува во сите пивпи игри и разговори. А кога дозпава за покпите посети па Петар Пап, како и секо]а добра ма]ка, без прекорувата и врева, брзо реагира, та дури и го алармира господипот Дарлип за евептуалпата опаспост.
Иде]ата за совршепо ма]чипство е претставепа и преку пеобичпата гувернанта Напа - туфаундленска кучка, ко]а „ги капеше и облекуваше децата, се грижеше да стапат и да легпат во определепо време, им даваше лекови, им ги менуваше играчките кога ке се испокршеа и секо] деп ги водеше во детската градинка и ги земаше назад" (Бари 19б7: б8). На оваа кучка, што ]а дели спалната соба со
децата, несомнено и е доделена голема улога во процесот на воспитуватето и на чуватето на децата. Таа ненаметливо учествува во сите нивни „цумбушии" давали им ]а потребната слобода за креативно изразувате и де]ствувате. Истовремено Нана е и на]добриот и на]верниот прщател и старател, ко] денонокно бдее над нивните глави. Не]зиното присуство им го влева толку потребното чувство на сигурност и споко] и на г-га Дарлинг и на самите деца. Единствено господинот Дарлин не е во состо]ба да ]а сфати со сериозност не]зината ма]чинска улога.
Недостатокот на ма]чината лубов и топлиот дом го чувствува дури и самиот Петар Пан. И то] по некое време сфака дека на секое дете му е потребна ма]ка. Затоа неговата прва желба до самовилите е „да се врати ка] ма]ка си и пак да може да се врати назад ако не му се допадне таму" (Бари 19б7: 111). Тоа е причината што слетува заедно со 8вончица во спалната соба на децата Дарлинг. То] во Венди гледа совршена личност за ваквата функцща, та затоа ]а наговара да по]де со него во Нико]а Зем]а и да им биде ма]ка на изгубените деца. Во неа е „отелотворен духот на семе]ниот живот" (Денкова 2011 :б2) согледан преку игрите со своите брака, но и преку должностите да се грижи за нив како постара сестра, кои лесно се пренесуваат и во односот кон Петар Пан, ко] не личи на „однос помегу два]ца млади прщатели, ниту пак мегу два]ца лубовници, туку повеке е однос на дете и ма]ка" (Денкова 2011 :б2). Ма]чинска улога на Венди продолжува и на островот, каде што таа, со истата посветеност, се грижи и за своите брака и за Изгубените Момчита: им раскажува приказни пред спиете, ги теши, ги храни, се грижи да бидат чисти, ги шие нивните дотраени облеки, со еден збор го прави сето она што и доликува на секо]а „вистинска ма]ка". Од друга страна таа рамноправно учествува во авантурите од секаков вид и со своето толерантно однесувате им влева срека и радост на сите присутни. Не]зината ма]чинска улога е усовршена до то] степен што во своите секавата, мечти и игри децата, а на]многу на]малиот Ма]кл, „воопшто не беше сигурен дали Венди не му е вистинска ма]ка..." (Бари 19б7: 111).
Низ целиот роман Бари како намерно да избегнува да зборува за тешкотиите што се ]авуваат во односот дете - ма]ка, со што, уште повеке, ]а засилува идеализаци]ата на ма]чинството. Момчитата Дарлинг се претставени како паметни и учтиви деца, кои ги исполнуваат очекуватата од своите родители и од постарата сестра Венди. Изгубените Момчита, исто така, не прават никакви проблеми, а и ако се создаде неко] проблем, то] веднаш, без поговор, се решава. Тие толку многу се приврзуваат кон Венди што кога разбираат дека таа
ке си замипе, потопати во тага, размислуваат, дури, „да ]а заврзат со сипцир и да ]а задржат како пленик". На кра]от од ромапот се апострофира девизата дека ма]ка им е потребпа па сите, дури и па Изгубените Момчита. Затоа проблемот со педостатокот па ма]ка великодушно го решаваат г. и г-га Дарлипг, кои ги посво]уваат сите деца.
Когнитивно и емоционално созревате
Но, сепак, во ромапот пе е претставепо сè така идеалпо. Ликот па Патар Пап, Бари го лишува од секакво чувство па одговорпост па сметка па пеограпичепата слобода и забава. Едипствепата пегова преокупацща е борбата со капетап Кука и пиратите, ко]а во пеговите сфаката е па]важпа работа (од што зависи животот па сите жители па островот). Но, во очите па Вепди тоа е само пачип Петар да се забавува и да ги избегпе другите обврски околу децата. Дека погледите па Вепди се коректпи зборува и фактот што Петар ]а повикува пеа да ги одгледува децата. То] самиот пикогаш пе се грижи за Изгубените Момчита, питу за кого било, туку секогаш сака да ]а префрли одговорпоста па пеко] друг. Неговиот лик го ипспирирал психоаналитичарот Деп Кили да ]а папише кпигата „Синдромот Патар Пап: мажи што пикогаш пе пораснале" (Kiley 1983), во ко]а се об]аспува проблемот па многу проблематичпи постари адолесцепти, кои имале проблем со: прифакатето па одговорпоста, пеисполпуватето па ветуватата, посветуватето само па себеси и личпата благососто]ба, зголемепата грижа за падворешпиот изглед и педостатокот па самодоверба што го компепзираат со аваптури и слободоумпост. Нивпиот проблем па]веро]атпо е резултат па премпогузаштитпичката улога па родителите и педостатокот па животпи вештипи, кои создаваат возпемирепост во зрелото доба и загриженост дали ке можат да се вклопат во средипата. Затоа тие остануваат заробепи во светот па: детството, фаптазиите и мечтите, каде се чувствуваат па]безбедпо.
При процесот па растете исчезнува леснотщата со ко] а децата ги гледаат пештата и со тоа се памалува и пивпата мок за мечтаете за славпи подвизи, за пеобичпи аваптури. Од сво]а страна Бари зпае дека мечтаетето е важеп дел од животот, ко] ги буди амбициите за „нешто повеке" и „нешто поинакво". Токму за тоа то] ги води своите ]упаци во едпа друга реалпост, во измислепата Нико]а Зем]а, во ко]а владеат поипакви правила. Тоа е едеп посебеп, имагипареп или чудесен свет паселеп со самовили, цуцита, пирати и црвепокожи индщанци. Во то]
свет Toj се чувствува како дома, биде]ки се однесува како што сака, своеглаво, пркосно, л.убопитно, неодговорно и бесчувствително. Ово] специфичен начин на однесувате и желба да се избегнат строгите мерки на продуктивно-конструктивен живот е причина повеке Петар Пан и сите жители на островот да имаат послана потреба од ма]чинска грижа и нега.
Анализира]ки ги Петар Пановите помалку необични особини, Британката - психолог Розалинд Ридли заклучува дека недостатокот на емоции ка] Петар Пан е намерно вметнат од Бредли. Според неа „ваквите грешки" во нормалното структурирате на мислите и чувствата на ликот Пан, Бредли ги вметнал за да покаже дека децата, покра] прибиратето информации, треба и когнитивно и емоционално да созреат (Ridley 2016). Ово] несеко]дневен книжевен ]унак, може да се каже, дека бил развиен за подобро разбирате на менталните и на емоционалните потреби на децата. А Бредли може да се смета за пионер во развиватето на когнитивната психологща, според, на пример: истакнуватето на желбата за летате како птица, што се поврзува со исконската потреба за слобода, или неразбиратето што значи бакнежот (Бари 1967: 54, 111) и студот (Бари 1967: 52), што пак покажува дека знаетата, чувствата и уверуватата не ги споделуваат сите луге подеднакво или пак потенциратето на важноста на сенката како составен потсвесен дел од единката (Бари 1967: 77-79), што, според Бредли, се чува во „фиоки" и многу други согледби и инстинктивни реакции, кои не треба да се сфатат негативно, туку како дел од човечката природа.
„Гледалото зад огледалото" - роман за осаменото дево]че
Процесот на растетето е проследен и со други душевни кризни емоционални состо]би какви што срекаваме во детскиот роман на македонската писателка и професорката по детска литература Jадранка Владова - „Гледалото зад огледалото"(1999). Ово] роман го одбравме како на]адекватен пример за ранливоста на детските души при средбите со на]честите проблеми што ги обременуваат современите деца (како што е осаменоста и др.), кои неминовно се одразуваат и на процесот на растете и на емоционалното оформувате на детските личности.
Во ово] роман евидентна е состсубата на осаменост и свртеност кон себеси и кон сопствените фантазии карактеристични за интровертните и натпросечните деца, кои копнеат што поскоро да влезат во светот на возрасните и да добщат признание од нив.
Главниот лик во него е дево]чето Maja, чии родители се постегано зафатени со своите кариери и немаат време за неа и за не]зините потреби. Ниту помалата сестричка - Весна не е од некаква полза биде]ки таа „cè уште се преправа дека е бебе и не сака да разговара како човек" (Владова 1999: 7). Maja е опишана како повлечено и осамено дево]че, кое брза да се осамостои. Таа „никогаш не знаеше да зборува со своите другарки од одделението. Секогаш немаше време (Владова 1999: 17), а од друга страна, Maja многу често имаше впечаток дека MajKa и ja контролира (Владова 1999: 16). Заштитничкото однесуваае на MajKa и го спречува неjзиниот нормален емоционален рaзвоj и никако не и помага да ги совлада природните предиспозиции на резервираност и претпазливост, кои подоцна лесно можат да се развщат во асоцщалност и анксиозност. Напротив, живееаето според советите и убедувааата на MajKa и ja прави уште поосамена, понесигурна и понесрекна. Како што се наведува во романот „...таа со никого од зградата не се дружеше. Ниту таа, ниту неjзините родители... Мама, поради лошите искуства на своите колешки од работа, со соседите, послано бараше сите тие да бидат претпазливи со новите познанства" (Владова 1999: 27).
Ваквото воспитуваае несомнено доведува до одредени искривувааа во перцепцщата што се рефлектираат во начинот на щ младите го восприемаат светот. Во романот на Владова е потенцирана исклучителната сензибилност на Maja кон средината, коja се манифестира преку загледуваае „во тревките покрaj оградата кои умееja да го преживеат нajголемиот студ ... (Maja) се загледуваше во бубалка ща лази по каменот, ja следеше случajнaтa пеперутка залутана над овоj двор преполн врева ... " (Владова 1999: 16-17). Во замена за своjaтa изолираност главната протагонистка Maja открива еден сосема нов иреален свет во щ таа ке нajде утеха. Недостатокот на дружбата со своите врсници и живееаето во светот на возрасните, raj Maja, спротивно од ликот на Петар Пан, предизвикува несовладлива желба да порасне што поскоро: „Секогаш посакувала да порасне побрзо, да стане веке еднаш голема засекогаш и да не мора да мисли колку и како соодветно се однесува" (Владова 1999: 50).
Во реалноста единствен прщател и другар и е папагалот, щ сепак не е човек, и колегата на татко и - чичкото Оливер, со кого Maja емоционално се поврзува. ^j е „толку прекрасен што Maja дури едно време - пред да порасне и пред да реши дека никогаш нема да може да се омажи за HeKoj од оние одвратни машки какви што се сите од неjзиното училиште, сите од курсот по француски, сите од зградата -мислеше дека, секако, ке се омажи за чичко Оливер" (Владова 1999:
19). Преку овие реченици од романот, Владова експлицитно ]а нагласува желбата на сво]ата главна протагонистка за брзо растете, кое не само што ке и донесе излез од осаменоста, туку и ке и даде право на избор и сигурност. Да бидеш возрасен е важна работа, и како што размислува таа, ке направи да се чувствуваш слободно, мокно и независно. Заемната отворена комуникацща како и довербата што ]а покажува чичко Оливер кон Ма]а многу позитивно влщаат врз неа. Иако не е негово дете, то] ]а смета за сво]а керка и со тоа дава голем придонес во не]зиниот емоционален развод Преку разговорот со него таа ке биде во можност слободно да се изразува, да биде слушната, да се почитува не]зиното мислете. Со чичко Оливер таа се консултира и може да дискутира за многу важни и неважни работи, освен за една -не]зините скриени фантазии, соништа и мечти - кои не се осмелува ниту нему да му ги открие иако то] одиграл голема улога во не]зиното правилно воспитувате. На]веро]атно тоа е така затоа што, за жал, нивната дружба е временски кратка и се поретка, особено откога чичко Оливер ке ]а прона]де сво]ата „сродна душа", по што Ма]а станува уште поосамена.
Ограничените комуникации со соседите - според инструкциите на MajKa и - и живеетето во мал стан не и дозволуваат неко]а голема слобода и разонода. Затоа, Ма]а креира сопствени имагинации: „Ма]а секогаш знаеше како да влезе во соништата и сред бел ден. Прво мислеше дека тоа е така со сите, дека сите можат така, но откако виде дека и се чудат кога ке го спомне тоа, почна да ги прескокнува таквите само свои доживувата" (Владова 1999: 13-14). Препуштатето на фантазиите и мечтите претставувало еден вид забавна игра, ко]а го дополнувала времето на осаменото дево]че. Не]зината затвореност во сво]от свет е последица на интровертниот карактер предизвикан и засилен од недостатокот на прщатели со кои и е дозволено да се дружи. Наместо загриженоста и потенцираната заштитничка улога, не]зините родители требале да и посветат повеке внимание и време како и да и дозволат што повеке да комуницира со другите луге зашто соцщализацщата е многу важен сегмент од процесот на растетето за развиватето на сите не]зини потенцщали. Но, биде^и тоа не се случило, Ма]а пронашла сопствен начин како да ]а совлада осаменоста, несигурноста и зависноста наметната од родителите преку нивното однесувате. Загледана во огледалото, таа нурнувала во еден необично изместен свет од ко] силно се исплашила биде^и претставувал мешавина од реалното и иреалното. Тоа бришете на границите мегу физичкиот и психичкиот свет, според Пщаже, се срекава во почетокот на детскиот разво] (Piaget 1948,
цитирано според Todorov 1987: 119) додека, подоцна, raj возрасната популацща се прави ja^a разлика мегу тие два сегменти. Доживувajки го светот на ваков начин, Maja останала заробена во детството и во своите имагинарни доживувааа.
Премин од реален во имагинарен свет
Лесното преминуваае од еден свет во друг се постигнува со нajвисокото ниво на aпстрaкциja, кое се користи и во фантастичната и во магично-реалистичката литература. Со други зборови, како што вели Цветан Тодоров во книгата „Вовед во фантастичната литература" во нajaпстрaктното ниво „границата мегу телесното и духовното, мегу матерщата и духот, мегу зборовите и нештата е пробиена" (Todorov 1987: 117) и тогаш можеме да зборуваме за пандетерминизам или за преобразби присутни и во фантастичниот и во магично-реалистичкиот жанр, и во светогледот на малото дете. Според Пщаже, интелектуалниот рaзвоj во првите години од животот на малото дете го одбележуваат четирите основни процеси. Тоа се создаваае на категориите: предмет и простор, каузалност и време. Оттука во неразвиената детска психа доага до мешаае и прелеваае на овие категории, што остава впечаток за присуство на нешто необjaсниво и необично, кое одеднаш се втурнува во се^дневието. ^j ненадеен продор на необичното, натприродното и имагинарното во се^дневниот реален живот, кое предизвикува страв и непрщатност raj читателот или raj jунaците од приказната ja дефинира фантастиката како литературен жанр: „Фантастиката толкувана во Фроjдовa смисла претставува некое имагинарно сценарио што го создава субjектот за да оствари не^а несвесна желба. Тие слики всушност ja имаат функцщата на повеке или помалку деформирани одбранбени процеси и скриени замени за не^а неможна стварност" (Mоjсиевa-Гушевa 2020: 93). Таква стварност, во случajот на девоjчето Maja, всушност и не постои. Таа само се обидува да креира една нова посрекна стварност за себе во ^ja ке биде опкружена со прщатели. Бегajки од неjзинaтa реална осаменичка стварност, Maja гради необични фантазии, кои постоjaт само во неjзинaтa имaгинaциja. Преку креацщата на имагинарниот свет на Maja, авторката Владова всушност само изнаога начин како да допре до проблемите што ja мачат кревката детска душа. И тоа го прави внесувajки го инструменталното чудесно во нарацщата.
Како во се^а фантастична, но и магично-реалистичка нарацща, е потребно посебен инструмент што ке придонесе да се влезе
во необичниот имагинарен свет. Во романот на Владова тоа се необичните „сребрени чевли со тенки ремчи&а испреплетени над претите, со тенка штикла и со сребрени ленти... Тие сребрени чевли, неколку бро]а поголеми од не]зината нога, со некаква магична привлечност ja повикаа и таа, држе]ки се за шкафот со десната рака, го навре десниот чевел ..." (Владова 1999: 73). Тогаш, Ма]а го доживува првото необично искуство пред огледалото: „Кога се исправи нешто како електрична мол&а светна од огледалото, и таа исплашена, само за миг, со делче од окото, здогледа сосем инаква слика одразена во него... Се здогледа себеси, но зад неа не беше високиот метален сад за чадорите на Стсуанови, туку неко] предел сосем непознат..." (Владова 1999: 73). Ц]ер Мабщ во сво]ата книга „Огледалото на чудесното" укажува дека огледалото е секогаш присутно кога ]унаците од приказната треба да направат решавачкиот чекор кон натприродното и чудесното. Всушност целокупната негова теорща за чудесното поага од етимологщата на француското „merveilleux", ко]а доага од коренот на зборот „se mirer" што значи „да се чуди", но и „да се огледува" (Mabij 1973: 26-27). Значи дека огледалото и погледот вперен во него е клучен елемент во осознавааето на светот. Реалноста и стварноста се из]аснуваат секогаш против огледалото зошто тоа не го претставува светот, туку ]а претставува сликата на светот, односно тоа е симбол на посредниот, извртениот поглед, на дематерщализираната матерща. Обичниот поглед ни го открива обичниот свет, реалноста онаква каква што е, додека преку огледалото допираме до скриените та]ни недостапни за детскиот лубопитен поглед. Тоа се тащите на возрасните кои чекаат да бидат откриени од децата што растат и го осознаваат светот застанува]ки зачудени и исплашени пред огледалото.
Слични се и необичните доживувааа на Ма]а пред огледалото, ко]а копнее]ки што поскоро да порасне и да го осознае светот во вистинско светло застанува стаписана: „Ма]а толку ja исплаши што ги затвори очите, неврзаниот чевел и се лизна низ претите и таа исплашена погледна во огледалото, кое сега го одразуваше не]зиниот исплашен израз на лицето ... " (Владова 1999: 73-74).
Вториот необичен настан повторно се случува ненаде]но: „Во ходникот погледот како молаа ги фати сребрените чевли под огледалото. Подзастана. Се чудеше... Од каде сега пак никнаа... Jован ги поттурна во шкафот под огледалото! Се колебаше, но десната нога, привлечена како со магнет се мушна во широкиот чевел. Ма]а ги отвори исплашено очите и во огледалото здогледа долга улица ко]а никако не можеше да биде глетка од ходникот на Сто]анови! Со страв
го поттурна чевелот и задишано истрча по скалите дома... Таа нок сонуваше глупави соништа" (Владова 1999: 111).
Maja никому не му ги раскажува своите доживувааа пред огледалото, па дури и самата е несигурна во нив. Сака да го сподели тоа свое искуство со другарите Jовaн и Никола, но сепак мислеше дека не е доволно сигурна, дека овоj пат ке провери, а потоа cè ке им раскаже...: „Таа сега веке беше сигурна дека оноj од огледалото, ожу што насмевнато ja гушна во не^ град во Фрaнциja е Jовaн" (Владова 1999: 141). Сепак на Maja не и е jaсно што и се случува, се чуди и сака да ja испита целата ситуацща пред да ja сподели со останатите. Постапката на двоумеае на главниот протагонист во настаните и застрашувачкото чувство дека станува збор за „патуваае низ времето" (Владова 1999: 141) ja доближува нарацщата до фантастичниот жанр.
Но, настаните во нарацщата се менуваат со текот на времето. Maja не е веке толку осамена и несрекна бидеjки се дружи со новостекнатите прщатели со кои заеднички созреваат. Со сосетката Благородна, неjзиниот внук Jовaн и неговиот другар Никола, Maja разменува искуства и мислеаа за сё и сешто и веке не чувствува потреба да се осамува и мечтае, ниту брза да порасне и да влезе во светот на возрасните зашто сфака дека долго ке биде возрасна и нема raj да брза. Затоа таа и не ja споделува своjaтa тajнa со приjaтелите, едноставно ja занемарува, ja надминува, ja надраснува и ja заборава. Чудните доживувааа на Maja преку процесот на созреваае добиваат своja релaтивизaциja, рационализацща и логично обjaснувaшг дека станува збор за детски фантазии, кои лесно се прифакаат од страна на публиката, како што обjaснувaм во книгата „^агичен реализам - нова обjективизaциja на стварноста": „Доколку читателот прифати дека законите на стварноста остануваат негибнати и се нуди обjaснувaшг за опишаните поjaви, велиме дека делото му припага на еден друг жанр -на чудното" (Mоjсиевa-Гушевa 2020: 94 - 95). Според гореизнесеното слободно можеме да констатираме дека овоj роман на Владова щ навидум (со присуството на огледалото и сомнежот во реалноста) изгледа дека му припага на жанрот фантастика, всушност, е многу поблизок до магично-реалистичката нарацща, што се потврдува преку исчезнувааето на сомнежот и останувааето во рамките на чудното. Во прилог на оваа констатацща е и фактот што чудните доживувааа на девоjчето Maja пред огледалото завршуваат срекно, со нови сознанща за животот. Ова е само уште една суштинска разлика мегу магичниот реализам и фантастиката, ^ja се состои во тоа што упадот на натприродното во светот на фантастиката задолжително предизвикува катастрофален потрес или како што вели Роже Кajоa во книгата „Од
батата од научната фантастика": „... скандал, расцепувате, необично речиси неиздржливо втурнувате во реалниот свет" (Kajoa 1978: 71), додека во магичниот реализам натприродното, чудесното, необичното, магичното не претставува нужно зло и не му нанесува никаква штета на главниот ]унак. Ка]оа го сместува чудесното во доменот на митологщата, сказната каде што натприродното е сфатено како израз на стремежот да се победат невидливите сили и да се триумфира над смртта. Истото го забележува и македонскиот проучувач на фантастиката Влада Урошевик за кого „чудесното одговара на оптимизмот и магщата на верата во сопствените способности на влщание врз природните сили" (Урошевик 1988: 48), наспроти фантастиката, ко]а асоцира на „заканувачка агресща што ]а крши стабилноста на еден свет... (во ко]а) натприродното е исклучиво зло, а главната личност е оставена загрозена и обезоружана без ефикасно средство за спротивставувате" (Урошевик 1988: 48).
Кога се споменува чудесното секако треба да се нагласи дека Роовото сфакате на чудесното во магичниот реализам не е синоним на волшебното од сказните и од барите, биде]ки се ]авува во нашата околина и блиска реалност во ко]а владеат познати критериуми и принципи, кои се прифакаат со леснотща. Чудесниот предел зад огледалото на Ма]а и ликовите поврзани со него се само плод на имагинацщата на осаменото дево]че во процесот на не]зиното растете и созревате. Загледана во површината на огледалото таа го концентрира своето внимание на еден необично интересен свет на мечти и фантазии во ко] биле присутни сите не]зини прщатели и во ко] било забавно да се престсуува и да се истражува. Но, кога таа почнува да се дружи со своите врсници, желбата за ваква забава поврзана со процесот на брзо растете едноставно исчезнува. Ма]а конечно наога адекватно друштво, како што се заклучува во последната реченица од епилогот на романот: „Сега не сум сама, па не е тешко, Оливериус рече дека подолго ке бидам возрасна. Сега сакам полека, сосем полека да раснам" (Владова 1999: 169).
Заклучок
Детството е период кога се развиваат карактеристиките на детската личноста, кога се усогласуваат способностите со желбите и можностите, кога се формираат интересите што влщаат на идните избори на возрасните. Токму затоа детството, како еден важен период од човечкиот живот, е една од на]експлоатираните теми на книжевноста за деца и за млади. Тоа е подеднакво привлечно и за
писателите, како нивна неисцрпна инспиративна ризница и за читателската публика, како интересна тематска одредница, ко]а отвора низа прашааа поврзани со детската психа. Нему му се посветени многу книжевни дела кои неизоставно влщаат врз формирааето на младата личност.
Обработува^и бро]ни интересни мотиви од животот на детската популацща писателите на посреден начин нудат ненаметливи решенща за различните детски проблеми и дилеми што се ]авуваат во процесот на нивното созреваае. На]често тие се поврзани со балансот мегу потребата за осамостсуува&е и еманципацща од една страна и зависноста од родителската грижа и внимание од друга страна. Потоа тука се незадржливиот детски копнежот по слободата и чувството на одговорност без кое не може да се влезе во светот на возрасните. Споделувааето на емоциите мегу врсниците и возрасните, како и различните видови недоразбирааа што потекнуваат од мегусебната интеракцща се исто така во центарот на вниманието при деликатниот процесот на созревааето. Токму затоа нему му се приога со исклучителна внимателност и принципиелност креирана од светот на возрасните со единствена цел побрзо и полесно да се надминат сите тешкотии.
Интенцщата да не се чекори во согласност со времето и со просторот, да се брза или да се забавува во процесот на созревааето или тоа да се одвива во една средина, ко]а ограничува или пак во сосема нерегулирана слободна средина, секогаш создава проблеми. На созревааето на детската психа неизоставно му се потребни соодветни услови и време. Ниту желбата за прерано созреваае со нагло втурнуваае на кревката детска душа во проблемите на возрасните, ниту пак одложувааето на созревааето со константната грижа на родителите и недавааето можност на децата да се соочат со реалните животни проблеми не се добри опции во процесот на воспитувааето. То] процес треба да се одвива умерено и со заедничко разбираае на обете страни.
Како сумарна карактеристика на двата детски романи, кои ги разгледувавме во ово] текст, ja наведуваме токму констатацщата дека треба да се вложи многу заемен труд при процесот на одгледувааето на децата, што не е ни малку лесна работа. При тоа неизоставно треба да се внимава да не се претерува со грижата и советите упатувани кон децата, зошто таквиот однос може да има сосема спротивен ефект од посакуваното. Нешто слично се случува и во романот Петар Пан, каде што идеализацщата на ма]чинската функцща доведува до формираае на когнитивно и емоционално незрели книжевни ]унаци, кои копнеат
да останат вечни деца за кои другите ке се грижат, а тие, самите, ке уживаат во сво]ата безгранична необврзна слобода водена единствено од нивните авантуристички потреби и фантазии. Од друга страна, не треба да се остават децата без постегано родителско набжудувате или да се занемаруваат нивните потреби, зашто тоа, исто така, може да доведе до психолошки проблеми во нивниот развод Вториот анализиран роман од ово] текст зборува за една таква ситуацща во ко]а се наога главната протагонистка - дево]чето Ма]а, ко]а пати од осаменост поради преокупираноста на родителите со своите проблеми и потреби. На ваквата ситуацща се надоврзува и наметната изолацща од не]зината ма]ка, ко]а и самата е скептична по однос на многу прашата, така што своите проектирани стравови ги пренесува и на фамилщата. Прераното напуштате на родителската закрила, уште пред целосното созревате, ги доведува главните протагонисти од двата романи до незавидна положба. Момчето Петар Пан никогаш не ]а достигнува емоционалната и когнитивната зрелост, додека дево]чето Ма]а запага во опасни делузии и фантазии од кои се ослободува кога преку дружетето со своите врсници сфака дека не треба да се брза во животот и да се преокупира со тешките проблеми на возрасните.
Ова се само дел од проблемите со кои се соочуваат децата во процесот на растетето и на созреватето и за кои писателите отворено зборуваат преку книжевноста за деца и за млади. На то] начин тие индиректно се вклучуваат во нудетето решенща за то] болен процес на растете што како една растеглива обвивка го зафака секо] сегмент од детската душа останува]ки вечно инспиративна тема за дискусща.
Литература/References
Бари, Це]мс Мет]у. (1967). Петар Пан. Скоще: Македонска книга. [Barrie, James Matthew (1967). Peter Pan. Skopje: Makedonska kniga]. (In Macedonian.)
Barrie, James Matthew. (1928). Peter Pan. London: Hodder & Stoughton. Betelhajm, Bruno. (2015). Znacenje bajke [The meaning of a fairy tale]. Beograd-
Podgorica: Nova knjiga. (In Serbian.) Денкова, Jованка. (2011). Книжевност за деца. Штип: Универзитет "Гоце Делчев". [Denkova, Jovanka. (2011). Literature for children. Stip: University "Goce Delcev"]. (In Macedonian.) Horan Keri. (2020). 12 cinjenica koje verovatno niste znali o nastanku romana Petar Pan. Available at:
https://edenbooks.rs/elektronskeknjige/12cinjenicaonastankuromanapetarpankoj everovatno (In Serbian.)
Kajoa, Roze. (1978). Od bajke do naucne fantastike. Vo: Narodna bajka u modernoj knizevnosti [From fairy tales to science fiction. In: Folk Tale in Modern Literature]. Beograd: Nolit. (In Serbian.) Kiley, Dan. (1983). The Peter Pan Syndrome-Men Who Have Never Grown Up. Available at: https://www.scribd.com/doc/296466100/Dan-Kiley-The-Peter-Pan-Syndrome-Men-Who-Have-Never-Grown-Up-PDF Mabij, Pjer. (1973). Ogledalo cudesnog [A mirror of the miraculous]. Beograd: Nolit. (In Serbian.)
Мицковик, Натка. (1985). Детето и литературата за деца. Скоще: Македонска книга. [Mickovic, Natka. (1985). Child and children's literature. Skopje: Makedonska kniga]. (In Macedonian.) Мо]сиева-Гушева, Jасмина. (2020). Магичен реализам. Нова об]ективжзаци]а на стварноста. Скоще: ИМЛ [Mojsieva-Gusheva, Jasmina. (2020). Magical realism. New objectification of reality. Skopje: IML]. (In Macedonian.) Piaget, Jean (1948). Naissance de l'intelligence chez l'enfant. Neuchatel: Delachaux & Niestle.
Ridley, Rosalind. (2016). Peter Pan and the Mind of J. M. Barrie. An Exploration of
Cognition and Consciousness. Cambridge: Cambridge Scholars Publishing. СмиланиЬ, Вера, Толичич, Иван. (1987). Деч;а психологц)а. Београд: Завод за у^бенике и наставна средства. [Smiljanic, Vera, Tolicic, Ivan. (1987). Child psychology. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva]. (In Serbian.) Стсуановска-Друговац, Jованка. (2000). Баjка на животот. Скоще: ИМЛ. [Stojanovska-Drugovac, Jovanka. (2000). A fairy tale of life. Skopje: IML.] (In Macedonian.)
Todorov, Cvetan. (1987). Uvod u fantasticnu knjizevnost [An introduction to
fantastic fiction]. Beograd: Rad. (In Serbian.) Урошевик, Влада (1988). Демони и галаксии. Скоще: Македонска книга. [Urosevic, Vlada. (1988). Demons and galaxies. Skopje: Makedonska kniga]. (In Macedonian.)
Владова, Jадранка. (1999). Гледалото зад огледалото. Скоще: Детска радост. [Vladova, Jadranka. (1999). The look behind the mirror. Skopje: Detska radost]. (In Macedonian.)
