CC BY
9Phil.ol.ogi.cal. Studies 19, 1, (2021), 21-42
Претходно соопштение
УДК: 821.163.3-93.09"18" Б01: 10.17072/1857-6060-2021-19-1-21-42
МАКЕДОНСКАТА ДЕТСКА ЛИТЕРАТУРА ВО XIX ВЕК
Валентина Миронска-Христовска
Институт за македонска литература Универзитет „Св. КирилМетодщ'" во Скоп/е
Клучни зборови: детска литература, македонски литературен XIX век, Цинот, Прличев, Спространов.
Резиме: Во текстот ке биде проследена по]авата на првите детски творби во македонскиот литературен XIX век. Нивното значеае, и покра] тоа што во нив отсуствуваат високи естетски вредности, е големо биде]ки покра] тоа што одговориле на потребите на времето, тие ни ]а даваат можноста да го утврдиме континуираниот разво] на македонската детска литература, ко]а го има примарното значеае за психичкиот, емотивниот и воспитниот разво] на децата. Во последниве неколку години го бележиме интересот за детската литература, како од страна на авторите, така и од страна на издавачите, кои започнаа со преоб]авуваае на дела. Со тоа само се потврдува универзалност на детската литература, со не]зините вонвременски теми и мотиви, кои се интересни, интригантни, привлечни, забавни, исполнува]ки ]а нивната кра]на функцща, педагошката, насочуваае на детето кон подобрите животни принципи.
До периодот на просветителството интерес за детето отсуствува, освен осамените про]ави од страна на Цон Лок, Jан Амас Коменски и Жан Жак Русо. Вистински интерес кон детето бил про]авен во времето на романтизмот. Во македонскиот културен разво] е бележит интересот кон децата за време на просветителство, на почетокот на XIX век. Првите публикувани книги на народен ]азик биле намената за возрасните, во кои истовремено ги насочувале и за подобро воспитуваае на децата. Првите автори на детски творби, мегу низата нивни активности, биле и собирачи на народни умотворби и се занимавале со просветна де]ност. Автори на досегаоткриените творби за деца се: Партенща Зографски, Jордан Хаци Константинов Цинот, Григор Прличев, Евтим Спространов, Томо Смиааник Брадина, а ке го забележиме и Марко Цепенков.
MACEDONIAN CHILDREN'S LITERATURE IN THE XIX CENTURY
Valentina Mironska-Hristovska
Institute of Macedonian Literature Ss. Cyril and Methodius University in Skopje
Keywords: children's literature, Macedonian literary XIX century, Dzinot, Prlichev, Sprostranov
Summary: The text will follow the appearance of the first children's works in the Macedonian literary XIX century. Their significance, despite the fact that they do not have high aesthetic values, is nevertheless great, because they responded to the needs of the time. Furthermore, they give us the opportunity to determine the continuity of development of Macedonian children's literature, which has primary importance for the mental, emotional and educational development of children. We note, especially in the last few years, that the interest for children's literature is great, both by authors and by publishers, who have started republishing works. This confirms the universality of children's literature, with its timeless themes and motives which are interesting, intriguing, attractive, fun, fulfilling their ultimate pedagogical function, directing the child towards better life principles. Up until the Enlightenment, there was no interest in the child, except for the solitary manifestations by John Locke, Jan Amas Komensky and Jean-Jacques Rousseau. A real interest in the child was shown in the time of Romanticism. Within the Macedonian cultural development there is an interest shown in children during the Enlightenment, at the beginning of the XIX century. The first books published in the vernacular were intended for adults, but at the same time provided directions for better upbringing of children. The first authors of children's works, among the series of their activities, were collectors of folk art who were also engaged in education. Authors of the so far discovered works for children are Partenija Zografski, Jordan Hadzi Konstantinov Dzinot, Grigor Prlichev, Evtim Sprostranov, Tomo Sminjanic Bradina, and we will also acknowledge Marko Cepenkov.
Детската литература отсекогаш го овозможувала патува&ето на децата во еден волшебен свет, каде што „лета сонот на крилест ат", каде што сите можни чудеса живеат. Литературата за деца, односно детската литература, го има примарното значеае за психичкиот и емотивниот разво] на децата. И покра] тоа што во минатото, таа долго време била предмет на расправи околу не]зината улога и не]зините естетски вредности, од втората половина на XX век таа го доби заслужениот третман во литературниот корпус. Почетокот на XXI век, со технолошко-информатичката револуцща, ко] донесе многу промени во севкупното живееае, за жал го смени односно кон печатените
медуми, кон литературата. Интересот за неа, воопшто, опадна, но за срека, во последниве неколку години детската литература повторно оживеа, благодарение не само на авторите, туку и на издавачите, кои започнаа со об]авувашг на посебни едиции, т.е. со об]авувашг на нови дела како и со преоб]авувашг на значащи дела создадени во минатото.
Секако тоа е овозможено од не]зината универзалност, од не]зините вонвременски теми и мотиви, односно, како што вели Ранко Рисо]евик: „литературата за децата мора да биде вон минливоста на времето". Всушност, во тоа е и вредноста и сложеноста на литературата за деца, биде]ки не]зините теми и мотиви треба да се интересни, интригантни, привлечни, забавни како за децата, така и за возрасните, односно како што кажал Иво Андрик: „не смее да биде досадна".
Комплексноста на детските творби е дополнета и со нивната кра]на функцща, педагошката, преку ко]а детето се насочува кон подобрите животни принципи. Оттаму стое]ки на таа реска граница, има дела, кои не биле наменети за децата, како на пример Робинзон Крусо, со што се потврдува забележаното од страна на Henry Steele Commager како што бележи Ново Вуковик (9-10) дека децата отфрлиле многу дела што не им биле наменети, а прифатиле многу што не им биле наменети, односно дека некои писатели се обидувале да бидат детски, но не им успеало, а некои пак дури и неочекувано и против сопствената желба станале детски пистаели, како Верн, а парадоксот да е поголем некои писатели станале „класици" како со делата Дон Кихот и Гуливеровите патувата.
До периодот на просветителството интерес за детето отсуствува. Проактивен однос кон детето про]авиле: Цон Лок, Jан Амас Коменски и Жан Жак Русо, но нивните про]ави останале осамени. Вистински интерес кон детето бил про]авен во времето на романтизмот. Во македонскиот културен разво] е бележит интересот кон децата за време на просветителство, на почетокот на XIX век. Првите публикувани книги на народен ]азик биле наменети за возрасните, но истовремено преку нив ги насочувале и за подобро воспитуваае на децата. Истовремено, тоа било време кога во секо] дом се живеело со народните умотворби, преку кои децата се запознавале со народната философща, преку кои го граделе сво]от светоглед и биле поучувани. Бележито е и дека некои од собирачите1 покра] тоа што ги
1 Со собирачка де]ност се занимавале: браката Миладиновци, Стефан Верковик, Кузман Шапкарев и Марко Цепенкова, а подоцна и 1ордан Хаци Константинов-Цинот, Ефрем Каранов, Димитар Матов, Антон Поп Стоилов, Наум Тахов, Евтим Спространов, Васил Икономов, Пана]от Гиновски и други.
запишувале народните умотворби, тие започнале и да пишуваат литературни творби за деца.
Влщанието на народното творештво врз уметничката литература
Народното творештво е од особено значае&е за секо] народ. Неговите вредности биле согледани и од првите романтичари, како што се: Новалис, Хердер, Шлегел, Шилер и Хумболт. За романтичарите поезщата претставувала на]совршен производ на човековиот дух, а за на]романтична се сметала народната поезща. Во 1805 година, Лудвиг Ахим фон Арним и Клеменс Брентана дале проглас за собираае на „литературната оставина од сопственото минато", додека за тоа имало уште време. Според Арним, народните песни требале да станат национални, а биде]ки народот постегано ги менувал своите песни, то] сметал дека собирачот требало да им даде конечен облик и така да ]а создаде народната поезща. Според Шлегел ако поетот ]а допре со сво]ата фантазща народната поезща, то] ке стане на]добар поет, додека Арним и Брентана сметале дека народот од народната литература ке ]а црпи свеста за сопствената националност (Kokjara, 1984: 240-250). Всушност, терминот „народна поезща" го употребил Монтеа во XVI век, додека во современа конотацща ово] термин го нотира Хердер во 1778-1779 година со збирката Volkslieder. Според него, народната поезща го претставува првиот степен во подготовката за создаваае уметничка поезща.
И за македонските просветители, преродбеници народното творештво било од особено значеае. Тие во него ]а гледале животната филозофща, народната исторща, врутокот на мотиви, теми и ликови, вековниот чувар на македонскиот ]азик. Според Константин Миладинов (1980: 55) „Народните песни се показалка на степенот од умственото развитие од народот, и огледало на неговиот живот ...".
Во XIX век македонските преродбениците го интензивирале интересот кон народното творештво, започнале со собираае и со бележеае на народните умотворби, при што запишувачите започнале да ги класифицираат творбите во разни жанрови. Народните умотворби се слушале насекаде, во домовите, во дуканите, на нивите. Нивното меморираае, односно собираае станало колективна работа. Запишувачите, од кои произлегуваат и првите автори на детски творби притоа го истакнувале сво]от афинитет кон определен жанр, па така Марко Цепенков на]многу запишувал приказни, Евтим Спространов запишувал приказни но и голем интерес имал кон детскиот фолклор,
запишувал и песни и игри за забава, за поука, за развиваае на меморщата, брзозборки, гатанки итн.
Во македонскиот литературен корпус е бележито силното влщание на народното творештво во создавааето на уметничките дела во сите жанри и до денешен ден; ке споменам само еден мал дел: Васил Илоски, Кочо Рацин, Блаже Конески, Ташко Георгиевски, Живко Чинго, Петре Андреевски, Горан Стефановски, Оливера Николова со драмата за деца „Чук, чук, Стсуанче" и сценската игра „Сребреното ]аболко", работени по мотиви од народните приказни собрани од Цепенков. Затоа, со право можеме да кажеме дека народната литература е основната клетка на македонската современа литература.
Првите детски творби
Припадниците на првата македонска просветителска генерацща своите творби, односно учебници, ги намениле исклучиво во образовни цели. Тие преку нив само им се обракале на децата со пораки за потребата од образование. Нивниот светоглед се движел само во педагошка насока, додека од детскиот бил далеку. Еден од првите просветители, ко] направил чекор за да се доближи до свеста на децата бил Партенща Зографски2. Мегу многубро]ните де]ности со кои се занимавал Партенща, во ово] контекст ке ]а истакнеме неговата собирачка де]ност. То] започнал да об]авува песни и имал подготовено материал за об]авувашг на зборник, но до тоа не дошло; об]авил само неколку песни во 1858 година. То], во 1858 година, ]а об]авил книшката Наравоучителни совети, ко]а содржела 34 морално-поучителни совети, наменети за младите за нивно издигнуваае во морално, етички и патриотски личности.
3. Човек носит на себе образ Бож]и, за тоа и со работите то] требет да е подобен Богу; сиреч то] е д'лжен все добро да правит, а от злото да бегат како от огон.
6. На] прва и на] голема заповод е да лубиме Бога повеке не толко от все нешто, но и от сами себе си, а пак човеците да и лубиме како сами себе си.
2 Партенща Зографски (1818, Галичник - 1876, Цариград) епископ, миторполит, учител, учебникар, собирач на народни умотворби, филолог, полиглот (ги владеел и: рускиот, латинскиот, хебре]скиот, грчкиот, францускиот, буграскиот ]азик). Учебниците се напишани на неговиот роден мщачки говор. Партенща прв се обидел теоретски да го постави прашааето за тоа каков треба да биде македонскиот литературен ]азик во своите студии од 1857/58 година.
8. Како нокта што не може да бидет ден таке и лошщот човек не может да бидет прщател Богу.
20. Учението е голема работа, човек без него е получовек.
22. Учи напред книга на сво]от ]азик, после, ако имаш време, учи и на други ]азици.
26. Луби отечеството си (татковината) и народот сво] така, што ако до]дет ред, и душата си да не пожалиш за них.
27. Како лубовта (милоста) што е корен на всите добри работи, така, от друга страна, самолубието е корен на всите лоши работи.
28. Много погрешуваат тие, што велат (кажуваат) ки не требало и не било прилично жените да се учат книга. Тие не зна]ат, што кога маната е учена и образована, тога и децата не]зини может да научит и наставит на доб'р пат; зашто прв и всекогашен учител на децата е маната, за тоа блазе тому, што имат' учена и образована ма]ка.
34. Ако сакаш да си совршен човек и да имаш почет от другите учи се книга на младо време, има] страх Божщ и луби правдата.
За Партенща Зографски на]важно било да ги насочи младите кон тоа дека „Вечна памет добиват не то], што остават по смрт много богатсво, но то], што остават добро име". За него, исто така, е многу знача]но што то] се залагал за образование и на женските деца, процес за ко] се залагале и европските просветители.
Името на Jордан Хаци Константинов-Цинот3 може да се вброи во групата на првите автори на литература за деца, односно во групата на основоположниците на македонската детска литература. Цинот е познат како основоположник на „училишниот театар", де]ност со ко]а започнал да се занимава додека учителувал во Скоще. То] е автор на седум дщалошки сцени, од кои ке ги посочиме како пример Разговор или прави человек („Цариградски весник", бр. 53, 22. 09. 1851), во ко]а разговорот се води мегу Благо] и Добролуб, грагани и Селако, селанин, ко] одговара]ки им на нивните прашааа всушност ги насочува кон христщанството, кон Бога и вербата во него. На то]
3 Jордан Х. К.-Цинот (1820/21, Велес - 1882, Велес) бил учител, поет, драмски автор, публицист, етнограф, хроничар, афористичар, нумизматичар, фолклорист, општетсвеник, втемелувач на патописот во македонскиот литературен 19 век.
начин Цинот ги упатува потребните пораки кон децата, да прават добро, да не завидуваат, да не лажат, да не клеветат, да немаат пороци, односно говори против: пщанството, суеверието, самовилите, вештиците, мрзливоста, наспрема пофалбите на добрината и праведноста. Селако об]аснува зошто се зборува: добро утро, добар ден, оти „И ден бива добро от человек а не от дено человек, зашто дено ништо не прави а човекот прави всичко" (Цинот 1987: 114); ги воспева работата и науката, оти „хлебо и друго ]астие крепит телото, но науката и мудроста крепат верата и душата и правото човечество" ( Цинот 1987: 116). На кра]от Добролуб истакнува дека „Он не е селак, но ми. Зашто ако да œ попита неко] зашто сме христщани, не знаеме да се одговориме. Но да наставиме нашите чада по путо на истината и во добро учение и мудри учители. Поне - барем - чадата наши да се научат" (Цинот 1987:118). Во Училиште и учение („Цариградски весник", бр. 93, 26. 07. 1852), Цинот ]а испрака пораката за значеаето на: училиштето, учителите и учеаето, бележе]ки како треба да изгледа едно доброорганизирано училиште, кои придружни об]екти треба да ги има, дека треба да биде обезбедено со добри книги и учители, и сето тоа да биде поставено во функцща на народното просветуваае. Во дщалошката сцена Басна („Цариградски весник", бр. 190, 1854), разговорот се одвива мегу два]ца мрзливци Брборко и Дадалко. Тие постегано смислува]ки лаги и оделе од село во село и собирале храна; но по низа околности, тие ке бидат казнети, ке го загубат животот. Цинот до децата ]а упатил пораката дека лагата е на]големото зло: „Вс^акому е срамно и скаредно да лаже, а на]вече нам на Слав]аните. Зашто нам Слав]анов природата ни е скроена с правда, мужество, добро серце, вера, милост, кротост, труд, попечение, неуморност, постсуанство, итд." (Тодоровски 2004: 123).
Дщалошките сцени на Цинот немаат естетски вредности, но сепак тие имаат значеае поради пораките што ги содржат, поради тоа што на ]авен простор, во просториите на училиштето ги испорачувал просветителските идеи, вршел афирмацща на просветата и науката, ги истакнувал морално, етичките категории потребни за правилно воспитуваае на децата. На то] начин то] одговорил на потребите на времето, а истовремено е на]знача]но и што то], преку училишниот театар, ги поставил темелите на разво]от на театарскиот живот во Скоще, и воопшто на драмската уметност.
Jордан Х. К.-Цинот и во своите песни наога можност да се обрати кон децата, односно да испрака пораки за децата како што е во песната „Труд ми е името":
Догде е ден се трудим
Дечиците будим Во наука, учение И во просвешение.
Сепак негов „на]карактеристичен текст за деца", како што го нарекува Душко Цацков, е Таблица nepeaja, печатена во печатницата на Теодосщ Синаитски во Солун во 1840 година, ко]а била отпечатена во голем формат со цел да била поставена во училница. Поголемиот дел во неа се избор изреки од Ижица на Досите] Обрадовик.
Григор Прличев4 составил 12 песни насловени Воспитание, за што дал и оглас во весникот „Право" во 1872 година, во ко] Прличев нагласил дека ка] нашиот „народот не недостасува учеае, туку воспитуваае", поради што составил мала книшка под името Воспитание или 12 морални песни и барал матерщална помош за да може да ]а об]ави: „Помогнете ми за да ви помогнам. Поетите имаат повеке право одошто Архимед да кажат: даде ка] да застанам и зем]ата ке ]а кренам" (Тодоровски 2002: 52). Книшката не била об]авена, а за кратко време во букурешкото списание „Градинка" биле публикувани само 3 песни (Целаковски 1993: 108). За детските песни на Прличев прв соопштил, а воедно и ги об]авил Гане Тодоровски, со што ги додал кон фондот на македонската литература.
Потребата за пишувааето на песните произглегла од неговата основна де]ност во то] период - учителувааето, како и од неговата вродена поетска реч. Но, за разлика од неговите уметнички поеми, песните за деца на Прличев се засновани врз неговите морално-етички погледи, односно преку дидактички совети то] ги упатил пораките за правилно воспитуваае на децата. Во нив дошла до израз неговата педагошка де]ност, при што ги осудува пороците, поради што, како што забележал Гане Тодоровски (2002, 62), „метафориката и изразните реквизити се доста скромни, а се служи со едно раскажуваае, односно прераскажуваае на мотивот служе]ки се со доста драстични примери". Такви примери има во песните „Удавените деца", „Пре]адено дете", „Страшливецот Сил]анче" во кои децата умираат. Во песните пак „Ма]чина клетва" кон ненаситното дете: „Никогаш насит да немаш" се исполнила; а и во песната „Луничавата Лена" поради неодговорноста „Една лузна сина / До смрт и остана; / Да гледаат сите / И урок да
4 Григор Прличев (1830, Охрид - 1893, Охрид) бил поет, есист, прозаист, учител, преведувач, општественик, а неговата поетска реч, поемата Сердарот, 1860 г. му го придаде прекарот „Втор Хомер", втемелувач на уметничката поема, на автобиографщата во македонскиот литературен 19 век.
учат" во кои ]а истакнал пораката дека непослушноста е секогаш казнива, па и од самите родители. Наспрема тоа, за добро однесуваае следува награда, како во песната „Спанко Тра]ко", во ко]а е опеано дека со труд детето може да се стане подобро од сите, односно како во песната „Плачко Драганче", детето го поправило сво]от карактер, и сите го засакале. Така е и во песната „Ма]чино воспитание" - ма]ка „вдовица ]уначица" го поучувала сво]от синот дека треба: да го утеши страдалникот; да смирува раздори и кавги; од човек да не се плаши; да не гледа вера, бо]а, род; Бог да го почитува; да не тоне во сребролубие, ниту во лаги сотонски, па послушното момче при една средба со качаци не покажува]ки страв то] им рекол: „Со клетва, ма]ка Кадана, / Мене ме, лута, врзала, / Никого да не измамам. / Господ ги луби таквите", поради што си го спасил животот, а потоа бил почитуван од сите.
За разлика од првите гореспоменати песни, во песната „Сокол крадец" смртната пресуда е наменета за маната, ко]а никогаш не го карала сво]от син за крадената стока низ години. И во песната „Пречистата ма]ка" следува казна за маната различно се однесувала кон своите две керки, биде]ки секогаш била покра] Дудща, ко]а била лоша и злобна како неа, додека за втората, добрата керка Ката, ко]а постегано работела за двете, следува награда богатство и царски син од страна на Марща Миленка, ко]а била всушност преправената Ма]ка на Исус Христос. Во песната „Предавникот Пано" со прогон е казнето детето Пано, кое не сакало да се вклопи во заедницата, т.е. поради него страдале другите деца, а бил убав, паметен, но зол во срцето, клеветник и подлец, „ко змща в ра]от бож]и". Во песната „Амалот Перо", Прличев укажува до што може да го доведе човек размазеноста. Перо било богато и размезено дете, на кого Бог не му подарил ни мудрост, ниту зна]би, немало почит кон ништо, па со текот на времето се престорил во амал.
За детските песни од Прличев е бележито што то] во повекето користи мотиви од народните умотворби. Притоа нивната ритмичко-метричката слика, според Тодоровски (2002: 60) е „знача]но богатство од метричко разнообразие и длабока смисла и респект за музичката компонента во стихот". Односно „фолклорниот пове] духовно и метрички влщае врз Прличевиот стих", бележи Ванчо Тушевски (2000: 61), но, „нема нигде директно совпагаае ами на моделот од народниот стих то] гради свое стихотвореае, личен надмодел". Според Тушевски (200062-72) сликата во песните е збогатена со фрази; епитети; метафорички форми како „мое крило" а се однесува на татковото дете; извиците ]а даваат експресивноста, како и деминутивите; на]бро]ни се
компарациите; Библщата често ]а вградува во уметничките текстови; ]а внесува формата контраст; воочлива е општата стилема што означува убавина со ко]а внесува свежина и разнообразност; внесени се околу 30 сложенки (бисторумнщ, широкотечнщ, добродушие итн.).
Григор Прличев, често пати, директно им се обракал на младите, особено на кра]от на учебната година, преку своите говори и слова. Едно од нив е „Слово за младите" во кое ]а истакнал севозможноста на образованата жена:
Колку е мило да го гледа човек напредокот на младите, особено на женскиот пол!
Бог ]а надари жената со убавината на sвездите и со гласот на ангелите
и со длабоко и беспримерно чувство.
... Сè за неа е возможно.
Исторщата докажа дека многу воспитани жени
беа од полза не само за сво]ата татковина,
туку и за целото човештво. (Прличев 1993: 33).
Интересот кон децата, од страна на Прличев, на]многу бил насочен во однос на нивното образование и воспитуваае, што се потврдува и од неговата учителска де]ност. Притоа то] секо]дневно упатувал пораки до децата и до младите дека треба да ]а сакаат и да ]а чуваат татковината, што е во согласност со една од функциите на детската литература - да се развива патриотското чувство. Неговиот повик бил „Чува] се себеси", како што е насловен и неговиот говор на годишниот испит во 1866 година. Притоа то] истакнал дека „Детето шчо ке го учиш тоа ке научит. Детето ]е книга бела. Шчо ке напишиш тоа ке останит во неа. ... чува]сиа татко]ната и лубиа неа по]ке от сфе
Евтим Спространов5 иднината ]а гледал во децата. „Секо], верувам, во детството слушал приказни. Секо] знае дека тие ]а развиваат фантазщата, го збогатуваат умот, го облагородуваат срцето, ]а возвишуваат
5 Евтим Спространов (1868, Охрид - 1931, Софща) бил поет, прозаист, лингвист, хроничар, етнограф, етнолог, фолклорист, мемоарист, археограф, патописец, публицист, автор на детски приказни, просветен деец, општественик. Бил член на „Младата македонска литературна дружина. Неговиот литературен опус е доста голем (раскази, песни, поеми, патописи, дневник, лингвистички студии итн.), повеке во монографщата Литературното дело на Евтим Спространов од Валентина Миронска-Христовска, Скоще, 2004.
душата. Затоа ги давам (приказните) во рацете на децата, биде^и сакам да станат чесни луге и доблесни грагани. Токму со таквата цел е исполнета оваа збирка со приказни" (Спространовъ, 1902: IV) .
Затоа то] се залагал за нивно правилно воспитуваае и целосно образование. Притоа то] бил свесен за потребата од детска литература, поради што активно се залагал за не]зино печатеае и афирмираае. Поради тоа презел инициатива за издаваае на литературата за деца, барал начини за формираае на фондови за детска литература или други донации со цел да се збогати фондот наменет за на]младите.
Интересот на Спространов за литературата, и за детската, произлегува од семе]ниот однос кон неа. То] од на]рани години секо]дневното го слушал раскажувааето на народни умотворби во неговиот дом од страна на: татко му, дедо му или баба му. Инициран од потребата да се забележи чуеното, како и од потребата за афирмацща на македонскиот ]азик, започнал со запишуваае народни умотворби на охридски и на мщачки говор, при што запишал и творби од детскиот фолклор (23 залагалки, 65 гатанки, 31 игра, а об]авувал и цртежи за детски играчки). Спространов започнал да пишува и приказни за деца во кои ги изнел своите дидактичко-морализаторски пораки.
Фондот на детска литература на Спространов се состои од 79 приказни (досега што успеав да ги забележам), од кои половината се негови лични творби, а другата половината претставуваат спо] на авторското и народното писмо. Поради тоа, со право Спространов можеме да го вброиме во претходниците, односно основоположниците на современата македонска детска литература,.
Спространов ги об]авил неговите приказни за деца во неколку одделни изданща: Честити6 (1 преведен и 1 авторски расказ); Почивка1 (6 приказни); Раскази за деца (10 раскази); Приказни за деца9 (25 приказни) и Детска забава10 (37 приказни), а ]а приредил и збирката Китка,п ко]а содржи 12 приказни од разни краишта (¡апонски, кинески, индиски, персиски, татарски, арапски, француски, руски и бугарски приказни).
6 Евтим Спростарновъ, Честити, София, 1896.
7 Евтим Спространовъ, Почивка, София, 1904.
8 Евтим Спространовъ, Разкази за дтца, Пловдивъ, 1896.
9 Евтим Спространовъ, Приказни за дтеца, София, 1902.
10 Евтим Спростарнов, Дттска забава, No 1- No 10, София, 1904-1905.
11 Евтим Спространовъ, Китка, СЪръ, 1904.
Во краткиот Предговор на Приказни за деца (1902: III), Спространов го нагласил отсуството на оригинална детска литература како причина поради ко]а то] се одлучил да собере разни приказни од издадени и неиздадени зборници, и „ги облекол" во литературна форма, па според варщантите, ги дополнил на оние места, каде што отсуствувала оформеност. Целта била приказните да се направат лесни за читаае, по читааето да не оставале простор за двоумеае ка] читателот и да бидат поучни биде]ки децата: „треба да имаат верба во доброто и во справедливоста, за да го одбегнуваат злото и лагата".
Приказните на Спространов би можеле да се поделат во две групи: 1) лични, авторски приказни; и 2) приказни - варщанти, односно авторизирани народни.
Во првата група авторски приказни, преку карактерните црти на детето, авторот ги истакнал лошите човечки особини поради кои ]унакот запагал во неко]а тешка, безизлезна ситуацща, по што настапува трансформацща со позитивните особини на човекот. Приказните се реалистични, настанот се случува во секо]дневен амбиент, а почетокот е опис на местото или годишното време, природата. Ликовите се реални, при што во некои од приказните ]а употребува метаморфозата. Во приказните, Спространов секогаш ]а упатува критиката на: мрзливоста, самофалбата, непослушноста, зависта, злобата, крадеаето, суеверните обичаи. Наспрема тоа ]а возвишува: добрината, хуманоста, послушноста, трудолубивоста, а на врвот ги поставува умот и учеаето. Кра]от, односно последната реченица на приказната е секогаш дидактичко-морална порака.
За Спространов на]големата придобивка на човекот било неговото право на слобода, за што често говори на метафоричен начин, како во приказната „Уловеното врапче". Грижата од страна на децата не била доволна. За него животот немал никаква смисла, биде]ки не било слободно. Слободата е скапа, „Ценете ]а слободата, чуваше ]а, зашто без слобода нема живот, нема напредок" (Спространов, 1896: 916). Во неговите приказни доминираат и пораките за тоа дека успехот во животот, односно подобрувааето на матерщалната состсуба е можна само преку труд, преку размислувааето како да се заработува како во приказната „Чичко Димо" (Спространов, 1904: 1-5), додека кон мрзливоста упатувал остри критики, како во приказната „Крвник" (Спространов, 1904: 6) во ко]а Господовата казна за мрзливото овчарче била многу строга, го престорил во птица, ко]а гледала само крв.
„Деца, слуша]те ги маните" е честата порака што ]а упатувал Спространов, биде]ки послушноста на децата и почитта кон постарите луге, според него, ]а претставуваат основата на добро воспитуваае за
да стане праведен човек, со позитивни карактеристики. Спространов во сво]ата нарацща често користи метаморфози, како и во приказната „Ластовица" (Спространов, 1904: 9-10), дево]ката, односно невестата ко]а не покажала почит кон свекрвата, биде]ки многу зборувала, а требала да молчи, па била престорена во ластовица. Спространов, преку приказните, ги упатувал и пораките „денешната работа не треба да се остава за утре", но и им посочувал на децата дека треба да бидат трпеливи, послушни и трудолубиви. Дидактички поуки Спространов им упатувал на децата преку примери, како во приказните „Драган Генин" (Спространов, 1896: 3-5) и „На езерото" (Спространов, 1896: 5-9), во кои децата, по доживеани незгоди, се трансформирале во примерни, послушни и трудолубиви. Во приказната „Мирчо" (Спространов, 1896: 21-29), е проследен животниот пат на добро и трудолубиво сиромашно момче од Воден, Мирчо, кое сакало да се школува, во ко]а критиката ]а упатил кон функцщата на општините, кои не ги помагале и не ги финансирале сиромашните ученици. Истакната е само добрината на еден учител, ко] го земал Мирчо под свое покровителство. Без присуство на спротивставеност на добрите и лошите човекови особини, напишани се приказните: „Момче и самовила" (Спространов, 1904: 7-9) и „Малата гимназщ алка" (Спространов, 1896: 10-15) во кои е истакната добрината, наспрема приказните „Двете братучетки" (Спространов, 1896: 29-33) и ,Дона" (Спространов, 1896: 43-47) во кои пак истакнати се само лошите особини, зависта, злобата, крадеаето и последиците од нив.
Евтим Спространов знача]но место и дава и на хуманоста. Во приказната „Момче и самовила", преку фантастичните елементи, ]а истакнува хуманоста на едно момче, кое сакало да прави добрини на другите, на: сирачиаа, вдовици, старци и болни. По совет на чичко му, украл облека од самовила, биде]ки само така ке дошол до богатство. На плачот на самовилата, Стсуанчо одговорил дека ке и ]а врати ако за возврат добие богатство со кое ке може да прави добрини. Таа му дала лушпа од школка со ко]а гребе^и по водата, Сто]анчо добивал златници со кои направил дом за сирачиаа, дом за вдовици и дом за стари и болни, отворил училишта во кои ги плакал учителите. Неговата добрина била наградена со женидба со царската керка, а по неколку години и то] самиот станал цар.
Интересна и збунувачка е приказната „Малата гимназщалка", биде]ки е извршена отстапка од раскажувачката постапка, добрината е наградена со вечен спомен. Предобрата Добринка, ко]а досто]но го носела името, ко]а била добра како ангел, убава како цвет, трудолубива, услужлива, внимателна, послушна, совесна, учтива,
учела, и помагала на ма]ка си секо]дневно, со другарките била непосредна и никогаш не се нашла во непрщатна или конфликтна ситуацща, по 13 години, животот и згаснал. Приказната завршува со пораката: „Да, биди добар човек!".
Наспроти оваа човечка особина, по ко]а сите го паметат таквиот човек, Спространов пишувал и за другата, по ко]а човекот го помнат, а тоа е по: лошото, злобата и зависта, како што е во приказните „Двете братучетки" и „1она". Пораката на Спространов е дека родителите од на]рани години треба да ги искоренуваат лошите особини ка] децата, оти во спротивно, подоцна тешко се успева во тоа, и дека тие ке останат цел живот зависни од нив. Како извор на лошите особини ка] децата, Спространов го гледа и во матерщалното богатство, како во приказната „Сто]анчо и Драганчо" - Стсуанчо: богато, лошо и непослушно дете / Драганчо: сиромашно, добро и послушно, како и во самофалбата, особина што заслужува критика и казна. Спространов, во своите приказни, упатувал критика и до суеверните обичаи. Затоа велиме дека творбите на Спростанов се наменети и за децата и за возрасните, биде]ки своите поуки ги упатувал еднакво и до децата и до родителите. То] бил свесен за мокта на литературата за деца и затоа насто]увал таа што повеке да се об]авува и да се наога во рацете на: децата, учителите и родителите.
За таа цел ]а покренал иницщативата за об]авувашг на едицщата Детска забава (No1-10, 1904 - 1905), со што би се свртело вниманието кон детската литература. Во обракааето од страна на Редакцщата до учителите и до родителите, е истакнато да се зборува за детската литература значи да се зборува за вистини; дека без таква литература нема високо умствено и природно воспитуваае, биде]ки со разнообразната училишна програма тоа не можело да се постигне. Затоа била неопходна ваква едицща.
Спространов во оваа едицща об]авил авторски приказни, од кои дел се со автобиографски карактер: „Микикео-Козебат", „Митко", „Куче и маче" (кн. 1), „Спомен" (кн. 4), „Маките на нашиот скворец" (кн. 5), „Спомени" (кн. 10) и приказни, во кои има спо] на народната и авторската мисла, како во циклусот „Приказни за лисицата".
Во приказните со автобиографски карактер, напишани во прво лице, авторот се потсетува на настани од детството, преку секавааата за животните, кои ги имале како домашни миленичиаа. Како носители на де]ството се по]авуваат и неговите брака и сестра му, како и дедо му Наум. Во приказните „Маките на нашите скворци" и „Проклето е нашето гнездо", во кои, преку интертекстот на дедо им, метафорично преку животот на скворците, кои поминале многу маки
додека живееле во нивниот двор и чии рожби едно по едно умирале, на есен, родителите скворци со тага заминале, претставена е семе]ната преселба на авторот. Исчитувааето на ово] расказ го доживуваме како испис на состсубата во родниот кра], причината за семе]ното заминуваае од Македонща, напуштааето на родното огниште, искажува^и ]а сво]ата тага по родниот кра], по родното огниште, ливадата, езерото, при што ]а открил празнината во срцето поради неминовната преселба, а истовремено ]а искажал и сво]ата тага за среката од минатото.
Приказната „Митко" ]а посветил на сво]от син, ко] многу сакал да му читаат, да му раскажуваат. Во неа е вткаен интертекстот од приказната на малиот Митко во ко]а станува збор за едно богато болно дете во чие стомаче била населена жаба, а кое живеело според нормите на родителите, без чувство на слобода во изборот на секо]дневните нешта. Но, со помош на еден сиромашен човек, ко] го научил говорот на жабите, тоа било излечено. Од пораката во приказната е видливо дека Спространов и покра] тоа што посто]ано упатувал пораки до децата дека треба да ги слушаат своите родители, сепак бил и за почитуваае на слободата на детето, односно дека тоа требало да се пушти да живее слободно, родителите да не ги држат децата затворени како во клетка.
Во втората група приказни - вари/анти, авторизирани народни приказни спагаат оние приказни што претставуваат спо] мегу авторското и колективното писмо, односно како што забележал Спространов, народните приказни „ги облекол" во литературна форма и ги дополнил, каде што било неопходно.
Во оваа група приказни можна е поделбата на: а) приказни што претставуваат варщанти на фантастичните народни приказни и б) басни. Во басните се застапени: за]акот, желката, волкот, кукавицата, ластовичката, чавката, паунот, гавранот, орелот, а на]големиот дел, 17 басни, се посветени на лисицата. Во нив авторот се потсмева на фалбациството, во трката желката го победува за]акот - „За]акот и желката"; ]а укорува непослушноста - „Непослушните за]чиаа"; го воспева умот - при фалбите на ластовицата и страчката, скорецот си рекол: „Зошто се гордеат со надворешноста? Не е доволно да сте лични и убави надворешно, треба да имате ум и мудрост во главата"; ]а истакнал потребата од слобода - „Маките на за]чето", ко]а е слична со приказната за уловеното врапче; ги истакнал потребните карактеристики на еден цар - „Паун и гавран", во ко]а станува збор за изборот на царот на птиците, при што првенствено се согласиле да биде паунот поради убавината, а на што се спротивставил гавранот,
сметами дека убавината нема да ги одбрани од непрщателот, туку оно] што е паметен и силен, односно орелот, ко] е сериозен, размислува што прави и не е брз во решенщата итн. Во циклусот приказни за лисицата раскажувааето тече последователно, односно секо]а басна во контекст ]а продолжува претходната. Во нив пишува за мрзливоста, за поуките што маната лисица им ги давала на лисичиаата за да бидат мудри, итри, како да се снаогаат во борба итн.
Во приказните варщанти на фантастичните народни приказни застапени се мотивите: макеата сака индиректно да го убие посинокот (со прогонство во шума); за царските деца Иван и Алексанка што останале сирачиаа („Братче и сестриче"), кои не смееле да се напщат вода, но Иван не може]ки да го послуша предупредувааето се престоил во ]аре. Сестра му секаде го носела со себе врзан со ]аже, па дури и кога станала царска жена. Но, магепсницата не ги оставила намира. Во отсуство на царот, направила Алексанка да се разболе, па и рекла да оди до морето и да се напие вода за да се излекува, но таа таму ]а удавила, а магепсницата се престорила во царица. 1аренцето тагувало, одело до морето, и на третиот пат, царот тргнал по него, го слушнал разговорот, а братскиот плач и дало сила да излезе, по што магепсницата ]а снемало, а Иван си го вратил првобитниот облик.
Во преостанатите 25 приказни, об]авени во збирката Приказни за деца, Спространов ги користел народните приказни во кои доминантна е борбата мегу доброто и лошото, при што ]а истакнувал победата на добрината, го возвишувал умот и вистината наспроти лагата и сребролубието. Главни ликови се: лоша макеа, овчар, селанец, сестри и брака, цареви, самовили, Господ, гаволот, а од животните на]застапена е змщата, а и птица што зборува. Повекето од приказните се фантастични биде]ки во нив се застапени фантастични елементи, односно мотиви, како на пример: чудотворен прстен, жива вода итн. Во неколку приказни змщата се по]авува како централен лик и тоа понекогаш како прщател на човекот, а понекогаш како непрщател. За возврат на човековата добрина, ко] и давал млеко, змщата го наградувала со златници, како во приказната „Чудотворен прстен". И во приказната „Царскиот син и момчето", во ко]а царскиот син им помогнал на мравките, орлите и рибите, подоцна тие му возвратиле со добрина (мравките ги одделиле измешаните зрна од пченица, просо, ]ачмен и 'рж; орелот донел жива вода со ко]а подоцна оживеало доброто момче; рибата го извадила прстенот од морето). Преку овие приказни целта на авторот била да ]а истакне потребата од добрина, дека човекот доколку се однесува добро со животните и тие ке му возвратат со добро.
Приказните на Спространов се интересни и актуелни, биде^и и денеска сме сведоци за еколошките катастрофи ширум светот, за глобалните климатски промени што ги предизвикува човекот поради нарушуваае на природната хармонща. Исто така од нив извираат универзални пораки, пораки за морално-етичките категории, кои, од ден на ден, сè повеке се видоизменуваат. Речиси во сите приказни е истакната добрината како основна човечка особина, дали наспрема животните, дали наспрема човекот. Во приказната „Добро за добро" лошиот цар го казнил сво]от добар син, ко] им помагал на сите, го испратил на тугина со задача да заработи тро]но повеке од она што му го дал. Но, момчето прво сретнал човек што влечел мртов човек и го тепал, биде^и му должел пари, а не успеал да му ги врати. Момчето му ги вратило парите, а на мртовецот му направило достоен погреб. И така помага]ки им на сиромашни, момчето ги потрошило парите, но продолжило да патува и да работи. При една средба со еден Арапин, нашле богатство што го чувал смок; па дошле до едно царство во кое царската керка нико] не ]а сакал биде]ки по првата нок помината со неа, нико] не останувал жив. Момчето се одлучило да ]а земе, а поради договорот со Арапинот да не се дво]ат и сè да делат, то] бил со него. И додека спиеле, Арапинот видел како змща излегувала од устата на царската керка, па на]првин ]а убил едната половина, а по неколку месеци, и другата половина од змщата. Момчето станало цар, а приказната завршува со пораката дека „Доброто никогаш не се губи во светот".
Спространов во приказните пишува и за „Човечката неблагодарност"; за хуманоста и трудолубивоста, за тоа дека ветувааето мора да се исполнува - тоа е една од на]големите човекови особини како што истакнал во приказната „Трите брака и дедо Господ". Во неколку приказни се возвишуваат умните луге. Во нив е нагласено дека без ум човекот не може да има срека ниту пак убава иднина. За пример ке ]а наведеме приказната „Умот и среката" во ко]а е прикажана расправщата мегу умот и среката во однос на тоа што е поважно. Умот, за да докаже дека без него нема срека, го напуштил едно момче, кое било срекно, трудолубиво, добро, па станало неработник ко] не знаел што да прави. Тоа се случило и откако нашол богатство, па му го дал на еден патник за да му го даде на царот, поради што патникот бил награден, станал царски министер, ко] во знак на благодарност кон момчето, го посвоил, но го криел од царот. По извесно време, кога царот го видел, го направил сво] зет. Но, биде]ки бил без ум, царската керка не го сакала, па побарала да биде
убиено. Тогаш среката го замолила умот да се врати оти „Без ум никаква срека не помага. Ете зошто треба да се учиме на ум и разум".
Поради умно размислуваае, еден човек до кра]от на животот не видел повеке мака, откако поминал низ 1ововските страдааа, како во приказната „Подобро на младост, отколку на старост". Во неа богатиот човек, ко] бил прашан од страна на чуруликата дали сака на младост или на старост да трга маки, со поука од страна на жена си дека полесно е да се истраат маките на младост, отколку на старост, ко]а и така е тешка, човекот ги доживеал страдааата, загуби на на]блиските, на имотот, при што постегано велел: „Така рекол Господ", за на кра]от да му биде вратено сè со царски статус.
Спространов, натпреварот, односно надмудрувааето, го применил и мегу „Вистината и лагата". Облогот бил мегу два]ца брака и тоа во вадеае очи. Гаволот, престорен во свештеник, калугер, владика, им дал одговор дека лагата е подобра, дека со неа се служеле и царевите, кнезовите, министрите, односно сите, биде^и со неа се добивало пари, чест и слава. Лошиот брат му ги извадил очите на добриот, но откако го слушнал разговорот на гаволите, си го вратил видот со помош на лековита вода и нашол богатство, кое сакал да го подели со брата си. Но, алчниот и лошиот брат, отишол на местото, каде што се собирале гаволите, за да дознае каде има друго богатство, па гаволите го откриле и го убиле. Правдата, односно вистината сепак победила.
Евтим Спространов, во сво]ата секо]дневна литературна, публицистичка и општествена активност, не ги заборавил на]младите. Неговиот стремеж бил ка] децата да го развие чувството за добро и хуманост, да ги упати на правилен однос кон родителите и другарите, да ]а развие свеста за труд и просвета, поставува]ки ги над нив умот и мудроста, преку кои човекот ]а постигнува среката и богатството во животот. Приказните на Спространов имаат една цел - да поучуваат. Дидактиката е на прво место, но неговата раскажувачка мок тоа го прави на доста интересен начин. Тоа се приказни, кои остануваат запаметени ка] децата. Преку приказните со автобиографски карактер, то] им порачува на младите никогаш да не го заборават своето родно огниште, каде и да се и што и да се.
Во контекст на македонската детска литература во XIX век, е неминовно да се спомене и името на Марко Цепенков12 - дедо Марко, ко] на, условно кажано, индеректен пишувал приказни за деца. Во
12 Марко Цепенков (1829, Прилеп - 1920, Софща) е на]плодниот собирач на народни умотворби, етнограф, лингвист, поет, автор на Автобиографий, на драмата Црне во]вода, песни. Об]авени се речиси 700 приказни и преданна.
неговиот огромен 10-томен зборник, постсуат низа приказни што ги создал Цепенков, но кои ги додал кон народните творби. Поради тоа во македонската наука е прифатена оцената на Блаже Конески дека всушност станува збор за „прозата на Цепенков", ко]а е клучна за понатамошниот разво] на современата македонската проза и на детската литература, биде]ки „Цепенков е нешто повеке од обичен регистратор на народните умотворби". За ваквата постапка на]добар пример е долгата фантастична приказна „Сил]ан Штркот" во ко]а, на метафоричен начин, е прикажано губешето на идентитетот, преку метаморфозата на Сил]ан во штрк, со цел да открие ко] е, односно да го постигне своето самопронаогаше. Сил]ан бил единец, поради што бил гален, неработлив, мрзлив и неодговорен кон своето семе]ство. Не помагале предупредувашата од страна на татко му, па „ке те фати неко]а клетва од нас", „моиве зборови од глава ке те удрат", но то] само сонувал за градски живот. Талками од село во село, одлучил да оди на ацилак, но по доживеаната несрека по пат, сите се удавиле во морето, па останал сам во непозната зем]а, сонува^и за родната зем]а, за с. Кошаре. Прилеп, Крушево. Таму ги запознал лугето штркови, со чи]а помош ]а открил можноста да си го врати човечкиот облик со помош на човечката вода во „малото црпче". Првата година кога се вратил не успеал, ]а истурил водата пред време, но по две-три години патеше, то] успешно си го вратил човечкиот облик и побарал прошка од родителите.
Во редот на автори на литература за деца треба да се одбележи и името на Томо Смиъаник-Брадина13, ко] напишал една збирка песни и раскази за деца насловена Смил и босилок со поднаслов Книга за деца, ко]а не била об]авена. Оваа книга, како што бележи Jованка Стсуановска-Друговац (2000: 52), то] ]а напишал во периодот додека учителувал во своето родно место с. Тресонче во периодот 1906 - 1911 година. То] во книшката се обратил до читателите, односно до децата: „Драги дечиша, читали ]а оваа книшка, некаде се натаживте, некаде израдувавте. Вашето срце ]а почуствува и тагата и радоста. Почувствува што е поубавно што е помило. А блазе си му на она срце, кое од мало ке се научи на добрина!
А кога ]а пишував оваа книшка, ]ас мислев на вашето срце. Мислев да ви дадам книшка што ке ве заинтересира и ке ве поучи. Доколку се поучивте на
13 Томо Смиланик-Брадина (1888, Тресонче - 1969, Белград) е поет, раскажувач, романсиер, драмски писател, есеист, етнограф, географ, фолклорист, историчар, педагог, преведувач, општественик, писател за деца.
нешто поминавте некое време читали ги овие интересни раскази, помнете го сво]от учител ко] сака да бидете добри и послушни деца, од кои ке станат на]добри луге (...)" (Стсуановска-Друговац, 2000: 5253).
Според оцената на Стсуановска-Друговац, Брадина е „вешт версификатор и талентиран поет", ко] „пред нас е формиран поет со мелодизиран и деклариран стих, ритмички култивиран и преку т.н. внатрешни рими, фигуративно речит", а „доброто е етички ла]тмотив" на неговото творештво за деца, односно то] пее со моралистичка теза.
Заклучок
Во македонскиот литературен XIX век ги бележиме првите творби за деца, како од П. Зографски, J. Х. К.-Цинот, Г. Прличев, Е. Спространов, М. Цепенков и Т. С. Брадина. Затоа нивните имиаата можат да го на]дат своето место во историскиот лик на македонската литература за деца, биде]ки како што забележал Миодраг Друговац: „Се чини дека во оваа книжевна област на]малку е сторено за запознаваае на не]зиното минато, на не]зините корени и зачетоци, на не]зината еволуцща низ времето - сè до по]авата на првите повоени основоположници на современата македонска литература за деца" (1975: 8).
За првите автори на детските творби е заедничко што сите се занимавале со собираае и со запишуваае на народните умотоврби и сите се занимавале со учителска де]ност, освен Цепенков. Нивните творби се морализаторско-дидактички за да го овозможат правилното воспитуваае на децата, со што во целост одговараат на потребите на времето. Бележито е што секо] од нив се определувал повеке за определен жанр, како на пример J. Х. К.-Цинот за драмски творби, Г. Прличев - за песни, додека Е. Спространов - за приказни. Пред нас се отворени предизвиците за уште нови истражувааа, како на пример за можното утврдуваае на Цепенковите лични приказни во корпусот од 700 забележани, како и можноста за досега сè уште некои неоткриени творби. Сепак, нивните творби со право ни ]а даваат можноста во нив да го наземе зачетокот и да ги поставиме како зародиш на детската литература, ко] ни овозможува да го согледаме континуираниот разво] на македонската детска литература.
Литература/References
Цепенков, К. Марко. (1982). Светот на приказните. Приредил Кирил Пенушлиски. Скоще: Мисла [Cepenkov, Marko. (1982). The World of Stories. Selection of texts by Kiril Penushliski. Skopje: Misla]. (In Macedonian.)
Друговац, Миодраг. (1975). Македонски писатели за деца. Скоще: Македонска книга [Drugovac, Miodrag. (1975). The Macedonian writers for children. Skopje: Makedonska kniga]. (In Macedonian.)
Цинот, Хаци Константинов, Jордан. (1987). Избрани страници. Приредил Блаже Конески. Скоще: Мисла [Binot, Hadi Konstantinov, Jordan. (1987). Selected pages. Skopje: Misla]. (In Macedonian.)
Китевски, Марко. (1982). Злата чаша. Скоще: НИО "Студентски збор" [Kitevski, Marko. (1982). The gold glass. Skopje: NIO "Studentski zbor"]. (In Macedonian.)
Kokjara, Buzepe. (1984). Folklor kао orude politike i nacionalnog dostojanstva u romantizmu. U: Istorija folklora u Evropi [Folklore as an Instrument of Politics and National Dignity in Romantic Period. In: History of Folklore in Europe]. Beograd: Prosveta. (In Serbian.)
Миладинов, Константин. (1980). Избор. Избор и предговор Гане Тодоровски. Скоще: Мисла [Miladinov, Konstantin. (1980). Selected works. Selection and introduction by Gane Todorovski. Skopje: Misla]. (In Macedonian.)
Миронска-Христовска, Валентина. (2004). Литературното дело на Евтим Спространов. Скоще: Институт за македонска литература [Mironska-Hristovska, Valentina. (2004). The Literary Work of Evrim Sprostarnov. Skopje: Institut za makedonska literature]. (In Macedonian.)
Миронска-Христовска, Валентина. (2005). Просветителството во Македонца. Скоще: Институт за македонска литература [Mironska-Hristovska, Valentina. (2005). The Enlightenment in Macedonia. Skopje: Institut za makedonska literature]. (In Macedonian.)
Пенушлиски, Кирил. (1981). Македонски фолклор. Скоще: Мисла [Penusliski, Kiril. (1981). Macedonian Folklore. Skopje: Misla]. (In Macedonian.)
Пенушлиски, Кирил. (1988). Одбрани фолклористички трудови. Скоще: Македонска книга [Penusliski, Kiril. (1988). Selected folklore works. Skopje: Makedonska kniga]. (In Macedonian.)
Поленаковик, Харалампие. (2007). Избрани дела 5. Скоще: Култура [Polenakovic, Haralampie. (2007). Selected works 5. Skopje: Kultura]. (In Macedonian.)
Прличев, Григор. (1993). Водач ме прака татковината. Избор, поговор и коментари Наум Целакоски. Скоще: Матица македонска [Prlicev, Grigor. (1993). A Guide Sends Me the Homeland. Selection of texts, discussion and commentary by Naum Celakoski. Skopje: Matica makedonska]. (In Macedonian.)
Прокопиев, Александар. (1997). Патуватата на сказната. Скоще: Магор [Prokopiev, Aleksandar. (1997). The Journeys of the Fairytale. Skopje: Magor]. (In Macedonian.)
Проп, Владимир. (1982). Морфологща ба;ке. Београд: Просвета [Prop, Vladimir. (1982). Fairytale Morphology. Beograd: Prosveta]. (In Serbian.)
Risojevic, Ranko. (2019). Literatura za decu mora biti izvan prolaznosti vremena [Children's literature must be beyond the passage of time]. Available at: https://www.subotica.info/2019/09/25/20ranko.risoievic-literatura-za-decu-mora-biti-izvan-prolaznosti-vremena Саздов, Томе. (1970). Преглед на македонската народна проза. Скоще: Култура [Sazdov, Tome. (1970). Review of Macedonian Folk Prose. Skopje: Kultura] (In Macedonian.) Спростарновъ, Евтим. (1896). Честити. София [Sprostranov, Evtim. (1896).
Cestiti. Sofia]. (In Bulgarian.) Спростарнов, Евтим. (1904-1905). Дптска забава 1-10. София [Sprostranov,
Evtim. (1904-1905). Children's Amusement. Sofia. (In Bulgarian.) Спространовъ, Евтим. (1904). Китка. Скръ. [Sprostranov, Evtim. (1904). Kitka.
Serres]. (In Bulgarian.) Спространовъ, Евтим. (1904). Почивка. София [Sprostranov, Evtim. (1904). Rest.
Sofia]. (In Bulgarian.) Спространовъ, Евтим. (1902). Приказки за дтца. София [Sprostranov, Evtim.
(1896). Fairytales for Children. Sofia]. (In Bulgarian.) Спространовъ, Евтим. (1896). Разкази за дтца. Пловдивъ: Печатница на Хр. Дановъ [Sprostranov, Evtim. (1896). Stories for Children. Plovdiv: Pecatnica na Xr. Danov]. (In Bulgarian.) Стсуановска-Друговац, Jованка. (2000). Ба;ка на животот. Скоще: Институт за македонска литература [Stojanovska-Drugovac, Jovanka. (2000). A Fairytale of Life. Skopje: Institut za makedonska literatura]. (In Macedonian.) Тодоровски, Гане. (2004). Книга за Цинот. Скоще: Штрк [Todorovski, Gane.
(2004). A book about Dinot. Skopje: Strk]. (In Macedonian.) Тодоровски, Гане. (2002). Книга за Прличев. Скоще: Штрк [Todorovski, Gane.
(2000). A book about Prlichev. Skopje: Strk]. (In Macedonian.) Тушевски, Ванчо. (2000). Поетика и реторика на новата македонска книжевност — XIX век. Скоще: Менора [Tusevski, Vanco. (2000). Poetics and Rhetoric of the New Macedonian Literature — XIX Century. Skopje: Menora]. (In Macedonian.) Vukovic, Novo. Uvod u knjizevnost za djecu i omladinu [Introduction to children and youth's literature]. Podgorica: Unireks. (In Serbian.)
