CC BY
6РМЫо^ый Studies 18,1, (2020) 199-214
Изворен научен труд
УДК: 821.162.3.09-31 Кундера М.
791.221.4
doi: 10.17072/1857-6060-2020-18-1-199-214
НОВА ОБJЕКТИВИЗАЦИJА НА СТВАРНОСТА: ЗАДНИНАТА НА КУНДЕРИНАТА НЕПОДНОСЛИВА ЛЕСНОТША НА ПОСТОЕШЕТО
Ласмина Мо^иева-Гушева
Институт за македонска литература, Универзитет „ Св. Кирил и Методы] ", Скоп]е, РС Македони]а ORCID ГО: 0000-0002-3513-0708
Клучни зборови: Милан Кундера, емиграцща, поетика на субверзща, неподнослива леснотща на постое&ето, литост, магичен реализам, вербална магща; сжуува&е на реалното и магичното; изместено време, простор, идентитет.
Резиме: Преку ово] текст е расветлено праша&ето за значе&ето на честоупотребуваната синтагма „неподнослива леснотща" и „чувството на литост" во Кундериниот роман „Книга на смеата и заборавот" и во филмското остваруваае на Филип Кауфман „Деподнослива леснотща на постоеаето" работен според мотивите од истоимениот роман на Кундера. Во таа експликацща се поага од неговата субверзивна магично-реалистична поетика, ко]а се доведува во релацща со неговиот емигрантски животен пат и неможноста директно да се зборува за горчливите теми на: слободата, теророт, моралот, односите мегу лугето, промискуитетот, л>убовта. Посебно внимание е посветено на поетиката на магичниот реализам, ко] е идентификуван како начин преку ко] Кундера ги искажува своите уметнички идеи. При тоа се истакнива присуство на повеке магично-реалистични елементи, како што се: вербална магща; присуство на магична атмосфера; сжуува&е на реалното и магичното; изместеност на време, простор, идентитет, во двете различни уметнички форми на изразуваае. Застапеноста на сите овие магично-реалистични елементи е толкувана како параван зад ко] се сокрива една нова об]ективизацща на стварноста на Истокот и Западот и на постмодернистичкиот свет воопшто, ко]а се карактеризира, како што саркастично из]авува Кундера, со синтагмата „неподнослива леснотща на постоеаето".
NEW OBJECTIFICATION OF REALITY: THE BACKGROUND OF KUNDERA'S UNBEARABLE LIGHTNESS OF BEING
Jasmina Mojsieva-Guseva
Institute of Macedonian Literature, Ss. Cyril and Methodius University, Skopje, RNMacedonia
Keywords: Milan Kundera, emigration, poetics of subversion, unbearable ease of existence, austerity, magical realism, verbal magic; merging the real and the magical; displaced time, space, identity
Summary: This text sheds light on the meaning of the popular phrases "unbearable lightness of being" and "feeling of austerity" in Milan Kundera's novel "The Book of Laughter and Oblivion" and Philip Kaufman's film "Unbearable Lightness of Being", which is based on Kundera's novel of the same name. This explanation is rooted in his subversive magically realistic poetics, which are related to his emigrant life path and the inability to directly write about the burning topics of freedom, terror, morality, human relations, promiscuity, love.
Special emphasis is put on the poetics of magical realism, which is explained as the way in which Kundera expresses his artistic ideas. Specifically, many magically realistic elements are present in the above-mentioned works, such as: verbal magic; magical atmosphere; merging the real and the magical; displacement of time, space, identity. The representation of all these magically realistic elements is interpreted as a shield that covers a new objectification of the reality of East and West and of the postmodern world in general, which is characterized, as Kundera sarcastically states, by the phrase "unbearable lightness of being".
Синтагмата „неподнослива леснотща на постоеаето" се срекава во повеке дела на чешкиот дисидентски писател Милан Кундера иако на]експлицитно е изложена како наслов на неговиот истоимен роман (1984) преку ко] се прослави името Кундера ширум светот, а ко] подоцна (1988) беше адаптиран во успешен игран филм во режща на Филип Кауфман (со: Жулщет Бинош и Даниел Де] Луис и Лена Олин во главните улоги). Токму ова филмско остваруваае ке биде во фокусот на нашата експертиза заедно со неговиот последен роман напишан на чешки ]азик (што долго време не беше достапен во неговата татковина) - „Книга на смеата и заборавот" (1979). Причината зошто ги избравме овие две уметнички остварувааа од богатото портфолио на Кундера е повекекратна и се состои од зачестената застапеност на
гореспоменатата синтагма „неподнослива леснотща на постоеаето" во двете дела, чиешто толкуваае го зададовме во насловот на ово] текст, како и поради присуството на магичниот реализам во двете различни уметнички форми како истоветна мимикриска постапка преку ко]а се врши една нова об]ективизаци]а на стварноста во авторовата родна Чехословачка видена преку очите на дисидентот Кундера.
Необичниот животен пат на Кундера
Пред да продолжам со експликацщата на уметничките дела, сакам да проговорам за авторот Кундера и за неговиот необичен животен пат (на реформист, на човек прогонет од Партщата, на рехабилитиран, на повторно прогонет, на азилант и на кра] на повторно рехабилитиран со посебни почести), ко] сепак започнува сосем обично како дете -потомок на културни работници од средната класа, кое како и повекето примерни ученици уште од тине]церските денови било член во Комунистичката партща на Чехословачка. Ова го правам од причина што сакам да истакнам дека необичните настани од реалниот живот на Кундера не само што оставиле некаква носталгично- горчлива трага во неговото творештво, туку тие биле главна тема на некои од неговите сатирични книжевни остварувааа и одиграле клучна улога во неговиот пробив во уметничкиот свет. Необичното во неговиот животен пат започнува во 1950 година кога, то] заедно со писателот Jан Трефулка, бил обвинет за антипартиски активности и протеран1 од Партщата и од студиите на Факултетот за филм на Академщата за изведувачки уметности во Прага. Сепак, во 1952 година Кундера успева да]а заврши Академи]ата и да биде назначен за предавач на Факултетот за филм, дури и да биде вратен во Партщата во 1956 година, од ко]а бил повторно избркан во 1970 година, ово] пат поради сво]ата посветеност на реформата на чехословачкиот комунизам, ко] бил буквално здробен под чизмата на Советската инвазща на Чехословачка (во август во 1968 година) и неговиот критички став кон сите овие случувааа. Како застапник на реформскиот комунизам, нему му било практично оневозможено да функционира во сво]ата зем]а: бил избркан од Здружението на писатели во 1969 година; неговите наставни активности на Филмската академща биле прекинати; неговите претстави биле отстранети од репертоарот; неговите публикации биле забранети; дури
1 Ово] немил инцидент, подоцна, му послужил на Трефулка како инспирацща за неговата новела „Среката врнеше на нив" (1962), а Кундера го користи како главна тема на романот „Шега"(1967).
и неговите книги биле отстранети од продавниците за книги за продажба.
По сери] а низа непрщатности во татковината Кундера се откажал од своите реформски заложби и емигрирал во Францща во 1975 година, каде што живее и денес. Потоа му се случува уште една необична работа - во 1979 година му било одземено чехословачкото држав]анство по об]авувааето на „Книга на смеата и заборавот", па одреден период бил ничщ држав]анин, за потоа од 1981 година да добие француско држацанство. По цели четириесет години, во 2019 година повторно му е вратено чешкото држацанство по иде]а и инициатива на чешкиот премиер Андре] Бабиш, ко] сакал да ]а придобие наклонетоста на (сега веке) светски познатиот писател Кундера, сместува]ки го во чешкото културно наследство.
Тешкиот и необичен животен пат на Кундера е главниот „виновник" за горчливото чувство на „литост" на кое му е посветено посебно внимание во романот „Книга на смеата и заборавот" како и на сатирично-ироничната синтагма „неподнослива леснотща", ко]а слободно можеме да речеме дека го одбележа неговото творештво. Но, дали само поради дисидентството и исме]увааето на комунистичкиот начин на владеете Кундера се истакнува како значаен писател на дваесеттиот век или тоа е и поради начинот на ко] му пристапува то] на светот, поради филозофскиот поглед застапен во неговото творештво, поради необичната уметничка постапка преку ко]а, то], ги формулира своите ставови и така завиткано ги изнесува на светлината на денот? Периодот во ко], то], ги пишува своите на]познати остварувааа е златното време на употребата на магичниот реализам во уметноста, а пред се во литературата, па не е ни неочекувано што Кундера ]а одбира токму оваа уметничка постапка за изразувааето на своите ставови. Иако, во неговиот случай магичниот реализам и не беше неопходен параван зад ко] то] требаше да се засолни биде]ки повекето од своите дела, иронично настроени, ги пишуваше како емигрант во Францща. А, тие беа остра критика на животот под прангите на тоталитарниот режим на Чехословачката Соцщалистичка Република под водство на Хушк и на Советскиот Со]уз под Брежнев, но можат да се однесуваат и на сите останати режими тогаш и денес - и не само на источните режими, туку и на целото западно општество, кое навидум пулсира во сво]от раскалашен и бесмислен животен ритам, а всушност е строго контролирано. Всушност, критиката на Кундера, согледана од филозофска перспектива, е упатена кон сите хомогени системи и кон илузщата дека некогаш ке бидат нарушени нивните интереси од
единството ra мaлитe и обеспрявените единки. Токму зaтоa нa Кyндeрa му беше потребен мягичниот рeaлизaм преку ко] то] суптилно, под превезот га измислени имим и ликови, преку yпотрeбaтa га повеке мaгично-рeaлистични елементи од типот га: духови и вербялня мягщя; спо]увяае га сферятя га реялното и мягичното; гарушувяае га прифятените идеи зя време, простор, идентитет; и воопшто во по]явятя га нешто што не може дя се об]ясни во соглясност со зяконите га универзумот што функциониряят во емпириски зясновян дискурс ке ja изнесе сво]ятя општественя критикя.
Романот„Книгата на смеата изаборавот"
Секяко, големигатя га творечкятя фигуря ня Кундеря се состои и од способностя дя успее, га нячин сво]ствен сямо зя него, дя ги искористи гасганите од сво]от необичен животен пят кяко мотив зя создявяае га сосемя необично книжевно дело. Новиняркятя Рут Фрянковя во рязговор со колегатя Дяниел Конряд, во своите рядиоемисии посветени га чешкятя литерятуря, исто тякя ja истякнувя необичносга га ромянот „Книга ня смеятя и зяборявот", raja, според нивните искaжyвafta, се согледувя кяко га структурен, тякя и ня реялизяциски плян.
,Дяс би рекол декя овяя книга не е конвенционялен ромян. Немя протягонист или прикязня во трaдиционaлнa смисля. Имя бро_|ни кяряктери, кои гако никогаш не се сретнувяят, се преокупиряни со слични проблеми, a Кундеря ги преместувя во ситуяции, користе_|ки ги зя дя истрaжyвaaт слични мотиви" ке истякне Дяниел Конряд (Franková, 2017).
Еден од глявните мотиви га овяя книга е исчезнувяаето, природятя га ово] специфичен вид ня зяборявя^е, кяко и иронщятя вгнезденя во нячинот ня ко] тотялитярниот режим ги теря лугето дя го нaпyштaт jaвниот живот. Нячинот га ко] режимот може дя избрише едня личност од фотогряфи]я, од колективня меморщя, од сите нивоя га општеството е претстявен уште ня првятя стряниця од ромянот преку бизярнятя прикязня зя исчезнувяаето га верниот и пожртвувяниот соряботник Клеменс, од сешщневниот живот га комунистичкиот водяч Клемент Готвялд. Откога е безмилосно гаклеветен зя предявство, од него остяняля сямо шубярятя, raja му ja позя]мил то] га сво]от водяч зя дя го зяштити од студот зя време ня едня свеченя церемонщя. Клеменс бил избришян, дури и од добропознятите и нясекяде ряспрострянетите
заеднички фотографии од Toj историски настан. А како единствен спомен за неговото постоеае останала само неговата шубара што ]а заштитувала главата на славниот комунистички водач Клемент. По]авата на шубарата во нарацщата што на вербален план го заменува сво]от статус на артефакт со живиот човек, е поврзана со истражувааето на проблематичните односи мегу власта и потчинетите индивидуи. Таа е токму тоа што Венди Фарис го нарекува „phénoménal world" (магща каде метафорите се третираат како реалност), ко]а, во случарв, го асоцира исчезнувааето на поданиците на власта.
Исчезнувааето на индивидуалците не се одвивало само во владе]ачките кругови, туку тоа станало начин на справуваае со неистомислениците на ко] се базирал целиот систем, од на]високото до на]ниското општествено скалило. Истото му се случува и на Мирек, ко] само поради ревносно водени записници од партиски состаноци (секако со на_щобра намера, или поради сосем нешто друго, сосем маргинално, дури и приватно како шеговитите лубовни преписки со грдата сопартщка Здена) е избркан од партщата, отпуштен од работа, напуштен од прщателите, осуден и затворен.
И како сценариото од животниот пат на Кундера да се повторува во неговите романи: една од неговите главни протагонистки од романот „Книга на смеата и заборавот", Мирековата сакана Тамина, е принудена да замине во егзил и да ]а заборави, ако некако може, сво]ата родна зем]а и минатото. На крарт, не останува никаква трага од сите тие избришани личности само за да можат сите останати да живеат во еден чудна „идила" во ко]а, како што саркастично истакнува Кундера: „секо] дува во преубавата Бахова фуга" (Kundera 1982:13), ко]а според неговото пота]но изразено мислеае и мислеаето на неговите главни ликови е само една тоталитарна утопща, каде што нема несогласуваае, нема расправии и нема меморща. Наместо отворено да го искаже сворт став за чудната „идила", Кундера, во стилот на магичниот реализам, ке допушти да се по]ават звуците на Баховата суита, кои, како вербална магща, само ке ]а потенцираат наобичната состо]ба.
Некои од неговите ликови исто така бараат сосема необични начини да се спротивстават на таа „идилична ситуацща": „Некои сакале да заминат во странство, но биде]ки се покажале како негатори на идилата: наместо да одат во странство, отишле зад решетки" (Kundera 1982: 13). Други „сакале да си ]а обезбедат иднината во замена за минатото ... да го отфрлат од себе сворт живот и да станат сенки" (Kundera 1982: 20). Трети, кои успеале да емигрираат, вечно копнеат по изгубеното минато и се преокупираат со чудни настани и личности.
Суштината на карактерот на лугето, кои решиле да останат во „идилата" била да прават компромис со сè и сешто и да го гледаат животот од чудна перспектива. Една од нив била свекрвата на Маркета за ко] а обичните крушки биле поголеми од руските тенкови и тие секогаш први се по]авувале пред не]зиниот видик. Таа, според мислеаето на не]зиниот син Карел, „припагала на кралството на други суштества: помали, полесни, кои можат лесно да бидат однесени од ветрот" (Kundera 1982: 13), како и што се случило, впрочем, при една нивна заедничка прошетка. Кундера посебно ги истакнува овие не]зини необични особини, кои спагаат во она што Венди Фарис ке го нарече вербална магща или метафорично изразуваае што се восприема како реалност поради специфичниот поглед на свет (Faris 2004: 7-27).
Чудесното во оваа глава насловена „Мама" не се задржува само на ово] детал, туку продолжува да егзистира преку описите на различните необични еротски сцени мегу брачните партнери Ева и Карел, кои секогаш се проследени со звуците на „Баховите суити за пщано" (Kundera 1982: 41). Таа мелодща на]авува дека навистина нешто чудно се случува - нешто што не може да се об]асни во согласност со законите на добропознатиот емпириски заснован дискурс на моногамниот брак и мегусебната верност на партнерите во него. Истата мелодща одsвонува и во собата во ко]а тие се подготвуваат да водат лубов во тро]ка заедно со нивната прщателка Ева. Во то] момент, биваат прекинати од влегувааето на маната на Карл. Баховата музика што се слуша во заднината повторно имплицира нешто необично во нивниот, помалку, досаден брачен и прщателски однос, ко] е раздвижен и сексуално стимулиран од ненаде]ното упагаае на нивната ма]ка/свекрва со една обична приказна од минатото. Марата, без сосема ништо да забележи од не]зината необична перспектива, раскажува за тоа како Ева ]а потсетува на не]зината преубава прщателка Нора, од времето на Карловите тине]церски години, кога тие тро]цата заедно престо]увале во една бааа. Токму ова секаваае на Нора, ко]а од секогаш му била привлечна, го инспирирало Карл за необичната сексуална авантура, во ко]а преку постапката на изместени идентитети, во една карневализациска атмосфера уживале сите актуелни протагонисти.
„Маркета дозволила да ]а сака тоа механичко тело, а потоа гледала како истото тоа тело и се фрла мегу нозе на Ева, но насто]увала да не му го види лицето, за да може да мисли дека тоа е тело на неко] непознат. Беше тоа еден измешан танец. Карел и ]а стави на Ева, маската на Нора, себе си маската на дете, а Маркета му ]а откина главата од телото. Беше
тоя тело ня мяж без глявя. Кярл исчезнял и се случило чудо. Мяркетя биля слободня и веселя" (Kundera, 1982:57).
Телото без пяметеае и минято било тоя што ja нaпрaвило срекня Мяркетя, но и сите остяняти суб]екти, кои учествувяле во нястянот. Можеби нajзaдоволнa од сите биля мajкaтa/свeкрвa (поряди внимянието кое и го посветиле не]зините деця) и тякя во едня изместеня и физички смяленя формя, нявидум срекня, со едня неочекувяня леснотщя си зяминяля домя.
Неподносливятя леснотщя ня постоеаето е сяркястично изрязено чувство ня кое биле осудени сите што остяняле во „идилятя". Тоя било чувството, кое го обземяло метяфикциски вметнятиот лик ня Кундеря2 во прикязнятя зя госпогятя Ряфяел, raja, кяко ретко ко] прщятел, го жртвувяля сворт углед и своето ряботно место, дaвajки му ряботя ня „непрщятелот" кяко хонорярен пишувяч ня хороскопи. Во дяденятя ромянескня пряктикя овяя мeтaпозициja ня Кундеря се повторувя повекепяти зяедно со имимтя ня многу други поети, кяко ня пример со името ня Пол Елщяр, кое, Фярис го определувя кяко „искусувяае ня оня што е мягичня мок ня книжевното няследство - духовни присуствя ня поединечни видови" (Faris 1995: 167). Продолжyвajки понятяму со eкспликaциjaтa декя: „мягичниот реялизям не е единствен во современятя литерятуря, ко] ги истякнувя ня преден плян мeтaфикционaлнитe якции" (Faris 1995: 167), туку декя тие се кaрaктeристични и зя многу други постмодернистички писмя, во кои преку поместувяъето ня гряниците мегу текстовите и световите се илустриря „онтолошкятя доминянтя ня постмодернятя прозя" (McHale 2001: 3-11). Но, оня што е кaрaктeристично зя мягичниот реялизям се состои во тоя што то] се труди дя ги „яртикулиря тие якции во посебня светлиня, дя ги потенциря мягичните кяпяцитети зя фикцщя" (Faris 1995: 167) повеке од другите.
Но дя се врятиме повторно ня чувството ня „необичнятя леснотщя", raja е реякцщя ня историските нястяни - ня Пряшкятя пролет, raja остянувя кяко суштинскя компонента ня чешкятя колективня меморщя изрязеня преку творештвото ня Кундеря. Историските случувям имяят
2 Тематизира]ки го и коментира]ки го односот секаваае - забораваае „Книга на смеата и заборавот" низ бродите метатекстyални елементи (вметнувааето во нарацщата на поетите: Пол Елщар, Лермонтов, Петрарка, Бокачо, Гете и други) ги демонстрира капацитетите на романот да се постави како меморща на одредена историска/персонална стварност, односно на извесно траyматично искуство, но и како паметеае на сопствената жанровска еволуцща, што упатува на уште една изместеност од реалистичкото, на нешто што навистина се случува, но не може да се об]асни со реалните закони на универзумот.
сво]а тежина што метафорички е претставена во форма на чудесниот танц на младите луге во вид на „магичен круг ко] зборува од шдадагодишната длабина на човековото паметеае" (Kundera 1982: 74). Тоа е танцот, ко] со невидена леснотща и ведрина на историска неодговорност го изведуваат „летачките ангели" (Kundera 1982: 86) олицетворени во двете американски студентки (Габриела и Михаела) на госпогата Рафаел, кои забрзано се подготвуваат на сцена да го ]а постават пиесата „Носорг" на Jонеско, без при тоа да сфатат дека станува збор за сатира на човековото однесуваае и за тоа колку човекот потпага под влщание пред подемот на една идеологща. По]авата на чудесните летачките ангели асоцира на неиздржливата ведрина на духот на времето во кое „старите неправди биле поправани, но нови неправди биле направени" (Kundera 1982: 76).
Неправдите им биле нанесувани на сите блиски луге, семе]ства и партнери на државните непри]атели, кои самите биле без ни малку вина. Единствениот реален грев на Тамина е тоа што била во брак со Мирек и што ]а прифатила неговата судбина на чешка емигрантка, ко]а, по неговата смрт, е осудена да живее во неподнослива самотща и несфатлив копнеж по своите интимни моменти на кои никако не можела да се сети во целост. Романтичниот копнеж и верност на Тамина кон не]зиниот починат сопруг се повеке од необични, биде]ки „уште при самата помисла да се соблече пред неко] друг маж, би се по]авил ликот на не]зиниот умрен маж" (Kundera 1982: 100) и таа се чувствувала како да го изневерува иако „не верувала ниту во задгробен живот на сопруговата душа, ниту мислела дека ако стане нечща лубовница, ке го повреди споменот на него. Тоа едноставно било по]ако од неа" (Kundera 1982: 100). Уште понеобично во целата оваа ситуацща е тоа што „како не]зиното минато се смалувало, исчезнувало и раширувало, така и Тамина се смалувала и ги губела своите контури" (Kundera 1982: 98). Кундера и во ово] случа] го користи, според терминологщата на Фарис - „несводливиот елемент", за да предочи дека нешто несеко]дневно се случува со неговата хероина, нешто што и носи неизмерна меланхолична тага и истовремено ]а одредува целта на не]зиниот преостанат празен живот. Таа амбивалентна атмосфера на „неподносливата леснотща на постоеаето" неколку пати ]а наведува Тамина кон самоубиство, но и кон сексуална саможртва, со цел да се спаси себеси и своето минато. Имено, таа своеволно се препушта во лубовната прегратка на познаникот Хуго, ко] и ветил дека за возврат ке и ги донесе не]зините дамнешни лубовни писма од куката на не]зината свекрва во Прага. Всушност, тие интимни писма за неа имале
необично знячеае. Кон нив ja влечеля неодоливя стряст зятоя што чувствувяля декя се тоя „зяробени и силувяни зяписи исто кяко што е тяя зяробеня и извялкяня" (Kundera 1982: 126). Секяко, тяя толку многу ги посякувяля зятоя што тие во нея буделе чувството декя сeKaвaftaтa се единствениот не]зин спяс од неповолнятя сегяшня состе^я и декя „тяя и не]зините спомени имяят истя сестринскя судбиня" (Kundera 1982: 126). Кяко што об]яснувя Смилевски во еден сво] текст посветен ня сфякяаето ня телото и ня телесностя во ово] ромян ня Кундеря „сопственото минято Тяминя го поистоветувя со телото... a тоя тело може според нея дя се ня_|де единствено во дневниците" (Смилевски 2009: 11). Доколку ги зягуби дневниците тяя верувя декя ке продолжи дя се смялувя и од нея ке остяне „сямо обичня сегяшност, невидливя точкя, оня ништо кое полекя ползи кон смрття" (Kundera 1982: 99).
Во состо]бятя ня „неподносливя леснотщя" Кундеря вбро]увя уште едно мелянхолично-депресивно чувство няречено „литост", кое може дя се об]ясни кяко „тяга роденя во погледот ня сопственятя неняде^о откриеня бедя" (Kundera 1982: 136). Ово] поим не е случя^о кяряктеристичен зя Чешкя и зя не]зините жители зятоя што, кяко што об]яснувя Кундеря:
„ ... истори]ятя ня Чешкя е исторщя ня вечни побуни против посилните, то] след ня слявни порязи кои го поттикнyвaлe чекорот ня Истори]ятя няняпред и го воделе няродот кон сопственя пропяст е исторщя ня рястргнятя мязохистичкя болкя raja се нярекувя литост" (Kundera 1982: 168).
„Литостя" кяко дя е вгряденя во психятя ня лугето, кои и во дялечното минято живееле во Пряга. Не]зин предвесник можеби е Фрянц Кяфкя, ко] преку неговиот книжевен ]уняк Jозeф К. ги претстявувя япсурдните нaстоjyвafta ня поединецот зя зячувувяае ня сво_|от интегритет, поединецот што со чувство ня „литост" се испрявувя пред мяшинери]ятя ня инсинуяциите и шпекуляциите, кои се обидувяят дя ja рязгрядят личностя. Тяквя истя „литост" чувствувяля и Тяминя пред мистериозно дя исчезне, a потея исто тякя мистериозно дя се та_|де ня островот преполн со деця.
Тоя е местото во кое нештятя немяят тежиня, во кое влядеят децятя со сетя сво]я пялявост и лековерност. Целятя ятмосферя ня островот няликувя ня средновековен кярневял во ко] тянцот и смеятя се зядолжителен декор ня сите збиднувям. Уште во чямецот, кога
господин Рафаел ja води Тамина на островот, Toj се смее со неко]а необична насмевка, иако ништо не било смешно. Децата на островот исто така се смеат и „кокетно ги покажуваат стомаците, а таа (Тамина) чувствува мачнина од нештата без тежина" (Kundera 1985: 210).
Меланхоличното и депресивното чувство што Кундера го нарекува „литост", според психщатрите, се карактеризира со: „потиштеност, намалена енергща, видлив замор, немаае доверба во себеси, чувство на безвредност, вина и нетолерантност кон губеаето на об]ектот" (Poaro 1990: 429-430). Американскиот психщатар Волкан анализира]ки ]а душевната состсуба на емигрантите искажува мислеае дека тие често се наогаат во меланхолична состсуба предизвикана од „вознемитувачките идентификации споени со длабоките спротивни чувства" (Volkan 2018: 38). Според него, „борбата мегу желбата да се задржи внатрешната претстава за изгубениот об]ект и желбата да се ослободи од неа, често може да доведе и до самоубиствени мисли. Тоа е чин ко] несвесно значи дека меланхоликот се труди да се ослободи од претставата за изгубениот об]ект, ко] сега станува составен дел на претставата за себе" (Volkan 2018: 38-39). Во случарт на Тамина, губеаето на поранешните: дом, прщатели, сопруг, живот, raj неа доведува до измешани сложени чувства и мисли, кои предизвикуваат извонредно силна потиштеност, ко]а води до неактивност, стагнацща, вракаае наназад, што во практика значи и симулацща на самата смрт3.
На островот, Тамина се врака „назад во времето во кое не]зиниот сопруг не постоел ниту во секавааето, ниту во желбата и веке не и претставувал товар, ниту грижа на совест" (Kundera 1982:197). Мегу останатите работи, кои биле различни на островот од другиот свет, бил и односот кон телото. Срамот ко] Тамина некогаш го чувствувала и ко] бил не]зина верна сенка, сега сосема исчезнал. Во првиот миг таа ке ]а почувствува слободата и задоволството од исчезнувааето на значеаето на голото тело и на срамот, а потоа кога не]зиното тело ке биде подложено на измачувааата и силувааата од страна на децата ке сфати дека тоа е последица од отсуството на значеаето на сето нешто што и се случувало.
Преку описот на настаните на то] остров населен само од деца, затскриен зад превезот на магичниот реализам, Кундера алегорично зборува за светот на кумунистичкиот режим и животот под неговата диктатура. Преку нарушената хронотопска рамка то] создава илузща
3 Од тука потекнуваат и неколкуте обиди на Тамина за самоубиство, а подоцна и за не]зино конечно самоубиство.
дека се работи за сосем непознато место и време во кое се одвиваат овие немили настани. Изместеноста колуминира во саркастичниот одговор на прашааето на Тамина „Зошто децата се така зли?", ко] се состои од об]аснувааето дека: „Тамината несрека не доага од тоа што децата се зли, туку од тоа што се нашла надвор од границите на нивниот свет" (Kundera, 1982:206). Не]зината вина била во тоа што таа никако не можела да се вклопи во нивните игри, во нивните закони, во нивните планови, едноставно кажано, таа била надвор од нивниот свет и од нивниот поредок. Таа се наогала од другата страна на границата, ко]а, според уверувааата на Кундера, „е посто]ано во нас, независно од времето и нашата старост и дека во зависност од околностите границата е помалку или повеке видлива" (Kundera 1982: 241).
Преминувааето на границата или стоеаето во не]зина близина не смее да биде причина за несреката на Тамина, ниту да доведе до одземаае на не]зиниот живот затоа што границите се во нас самите, во нашите животи, во нашите приказни. Нивното преминуваае ]а чини смислата на нашата егзистенцща, без способноста за прилгодуваае при нивното преминуваае се чувствуваме изгубени, било да се наогаме на Запад или на Исток. Границите не означуваат само просторно-временска одделеност, туку тие ги означуваат и разликите мегу суб]ектите, мегу нивните поинакви сфакааа на нештата, мегу смислата и бесмисленоста на егзистенцщата, мегу животот и смртта. Според наводите на Кундера4, таа е дел од основните проблеми опфатени во ово] роман и ]а означува тенката нишка на премин од една состо]ба во друга, од еден хронотоп во друг, истовремено укажува]ки на опасностите што ги чекаат индивидуите, кои не можат да се прилагодат на промените (Кундера 1990:113).
Филмот „Неподнсолива леснотща на постоешето"
Прилагодувааето/неприлагодувааето на промените, на егзилот, на промискуитетот се главни теми и на филмот „Неподнослива леснотща на постоеаето". Истото чувство на „литост", поради сопствената неспособност да се прилагодува, ]а тера главната протагонистка Тереза да ги преминува (тогаш) тешкоминливите граници од Исток кон Запад и повторно кон Исток. Емиграцщата Прага - Цирих - Прага делмно била резултат на не]зината слабост да се справи со промискуитетното однесуваае на на]зиниот сопруг - неврохирургот Томаш, но и на
4 Во делот „Шеесет и еден збор" од книгата „Уметноста на романот" Кундера ]а изделува границата како еден од клучните термини за разбираае на целокупното негово творештво.
сопственятя пречувствителност со raja ги гледяля сите трayмaтични историски нaстaни околу себе, кои во филмот, се прикaжaни со користеае ня црно-беля снимятелскя техникя.
Во филмот е прикяжяня необичнятя возбудя ня Терезя - во формя ня зябрзяно дишеае, кое го прeтстaвyвa шестото сетило, што тяя го поседувя и со помош ня кое ги откривя сите неверствя ня сво]от сопруг ведняш штом ке го погледне и ке го помирися. Taa не]зиня способност потоя инициря „неизмерня болкя, кяко дя имя игли под ноктите" (Kaufman 1988) измячувя^и ja и тeрajки ja дя зямине што подялеку од обjeктот ня своjaтa лубов. Овяя сетилня способност ня Терезя и помята дя ja зaдржи нejзинaтa детскятя неизвялкяня природя, raja секогаш се зяляря зя чисти пяртнерски односи во кои секогаш се зборувя вистинятя без рязликя ня последиците. Taa секогаш ja прифякя вистинятя детски, няивно, без дя рязмисли зя последиците што може дя ги предизвикя искреностя. Токму зятоя, сосем спонтяно, се препуштя ня предизвикот дя ги фотогряфиря злосторствятя, кои се случувяле по улиците ня Пряга зя време ня Советскятя инвaзиja во Чехоловячкя. Дури откога ке ja сфяти вистинскятя опясност од зaкaнитe по сопствениот живот, се повлекувяят зяедно со своjот сопруг во емигряц^я. Но, и тукя не остянувя долго и повторно се врякя во Пряга, бидejKи тяя во основя, кяко што и сямятя многупяти во филмот признявя, „е чувствителня и слябя личност", коja, при сeкоja нeприjaтност, се повлекувя во себе. Нeприjaтностa всушност е дел од нejзинaтa природя, коja, тяя, секяде ja носи со себе. Нejзинaтa шaрмaнтнa детскя невиност со коja гледя ня светот сосемя кореспондиря со светогледот ня jyнaцитe од многу други мaгично-рeaлистични текстови (кяко ня пример децятя од Чинговите ромяни ), додекя нejзиното шесто сетило ясоциря ня необичното сетило зя мирис ня Грyнej од Зискиновиот ромян „Пярфем".
Со своjaтa бу|ня фaнтaзиja Кундеря создявя нeсeкоjднeвнa поетикя, raja, режисерот ня филмот Кayфмaн, со зняковниот филмски jaзик уште повеке ja истякнувя. Tоj често употребувя крятки теснофокусиряни кядри со симболично знячеае од типот ня „собятя броj 6", коja се поjaвyвa и во рязговорот при зaпознaвafteто ня Терезя и Томяш во чешкятя бям и во сценятя ня нивнятя последня зяедничкя нок, што секяко, според едня мэгичт логикя, сугериря ня мегусебня судбинскя поврзяност ня брячните пяртнери. Фрязятя „соблечи се" (Kaufman 1988), raja докторите, кяко дел од професионялнятя конвeрзaциja, им ja упятувяят ня пяциентите, во филмот претстявувя исто тякя нeсeкоjднeвeн сетинг, коj ознячувя повик зя недозволен лубовен якт мегу докторот и пяциентот, raj, кяко по прявило, е нявестен со звуците
од музиката на чешкиот композитор Леош Jaнчек. Овие две постапки, според согледбите на Фарис може да се каже дека претставуваат метафоричен и вербален тип на магии употребени за да се навести, а подоцна и да потенцира атмосферата на „неподносливата леснотща".
Таа „неподнослива леснотща" експлицитно е асоцирна преку кадрите што се задржуваат на книгата „Цар Едип" од Софокле што ]а наога Тереза во библиотеките на не]зиниот сопруг - докторот Томаш и на не]зиниот еднодневен лубовник - инженерот, за ко] подоцна таа се сомнева дека е пратен од полицщата за да ]а уценува. Истата книга е во центарот на вниманието и при интелектуалниот разговор, ко] е причина за прогонот на Томаш кога заклучува то] дека „по по]авата на трагедщата'Цар Едип' моралот се менува" (Kaufman 1988). Несомнено употребата на метафикционални елементи од типот на: книгите што ги чита Тереза - „Ана Каренина" од Толсто] и книгите што ги читаат не]зините лубовници - „Цар Едип" од Софокле, како реалистички елементи, упатуваат на она што навистина се случува во уметничкото дело, но кое не може отворено да се искаже, ниту да се об]асни, туку само се укажува.
И во ово] роман, како и во филмот, авторите заземаат антибирократска позицща употребува]ки ]а често магщата против утврдениот општествен поредок. Нивната поетика може да се опредли како поетика на субверзща, некооптирачка со историските настаните во 1968 година, со лугето што ]а поддржувале инвази]ата на Советскиот Со]уз во Чехословачка и со видливиот акт на насилство по улиците на Прага. Една од основните карактеристики на главните ликови е некомформизмот, ко] е метафорично претставен преку тесно фокусираните куси кадри, кои во крупен план ]а даваат старата шапка. Во таа шапка доктор Томаш ]а фрла стутканата из]ава што му ]а нудат полициските служби, одбива]ки да потпише дека го повлекува своето претходно изречено мислеае за лагите и гревовите на комунистите. Тие мисли попатно изречени во една весела кафеанска атмосфера, а потоа на предлог на удедникот об]авени во една статща, судбински ке вли]аат на подоцнешниот негов животен пат. Токму таа статща ке биде причината то] да биде прогласен за државен непрщател и да го загуби работното место. Мегутоа, то] не е способен за каков било компромис исто како што неговата лубовница Сабина не е способна да прави компромис кога се во прашаае не]зните уметнички слободи и сексуални потреби.
Секогаш кога ке го почувствува сво]от копнеж по блискост, таа ]а става старата шапка од татко и, ко]а ]а сигнализира не]зината
некомформистичка природа. Таа црна шапка е матерщалната метафора или со речникот на Фарис „phenomenal world" преку ко]а се прекршува „неиздржливата ведрина" на кумунистичката диктатура од ко]а Сабина бега дури до Америка. На]првин, таа веднаш, по започнувааето на нередите, од Прага емигрира во Цирих, од каде повторно бега веднаш кога ке и биде понуден конформистички брачен живот, за потоа конечно да ]а побара сво]ата уметничка слобода некаде на американска почва. Но, прашааето кое се поставува овде е: дали таа може навистина да побегне од сво]ата природа или е осудена да живее со неа?
Заклучок
Читателот/гледачот на овие две Кундерови дела може да искуси повеке видови магща, кои експлицитно се посочуваат низ ово] текст. Прашааата на кои овде се трудиме да дадеме одговор се: зошто Кундера го избира ово] начин на изразуваае и што се крие зад ваквото претставуваае на светот? Одговорот би се движел во насока на утврдуваае на основните интенции и карактеристики на Кундерината поетика. Во то] контекст на]прво го истакнуваме неговото бараае за утврдуваае на прецизен (би рекле реалистички) портрет на светот, ко] во некои инстанци се насочува против имперщализмот, обединува]ки ги на то] начин со една имплицитна авторитативна аура темите на: егзилот, на колонщализмот, на слободарскиот дух. Тоа секако не е лесно да го постигне на директен начин, преку експлицитната поетика на реализмот. Затоа, то] се свртува кон поетиката на магичниот реализам, ко]а ]а продолжува критичката жица на реализмот, но тоа го прави со понакви постнадреалистички ресурси, со кои ги испитува хомогените системи во име на плуралноста.
Потоа ]а истакнуваме согледбата дека неговата поетика можеме да ]а определиме како поетика на субверзща насочена кон постмодернистичкото сфакаае на слободата, на вредностите, на настаните, на смеата, на лубовта и на односите мегу лугето. Во таа насока Кундера, исто како и Лиотар, спори против очекувааето на помируваае на различни ]азични игри, против надевааето дека „трансцеденталната илузи]а ке „ги собере во вистинско единство" (Lyotard 1984: 81), малите наративи, нивните различни погледи, значена и интереси, биде]ки според него, „цената што треба да се плати за таква илузща е теророт" (Lyotard 1984: 81). Од тука доага и именувааето на состо]бата, ко]а доминира во неговата поетика - „литост" и „неподнослива леснотща на постоеаето", кои песимистички
имплицираат дека цената што треба да се плати за сосщбата во Koja е
доведено човештвото можеби е превисока.
Литература
Faris, Wendy. 2004. Ordinary Enchantments: Magical Realism and the Remystification of Narrative. Nashville: Vanderbilt University Press. p.7-27.
Faris, Wendy. 1995. Scheherazade's Children: Magical Realism and Postmodern Fiction. in Magcical Realism:Theory, History, Community. (ed. Lois Parkinson Zamora and Wendy Faris). Duke University Press:Durham and London.
Frankova, Rut. 2017. Kundera's 'Book of laughter and forgetting' finaly published in Czech Republic. Aveable at: https://english.radio.cz/kunderas-book-laughter-and-forgetting-finally-published-czech-republic-8177627_11.03.2017.
Hutcheon, Linda. 1984. Narcissistic Narrative: The Metafictional Paradox. Methuen: New York and London.
Kaufman, Philip. 1988. Unbearable lightness of being. The Saul Zaentz Company.
Kundera, Milan.1982. Knjiga smeha i zaborava. Graficki zavod Hrvatske: Zagreb.
Кундера, Милан. 1990. Уметноста нароманот. Култура: Скоще.
Lyotard, Jean-Francois. 1984. The postmodern condition: A raport of knowledge. University od Minessota Press.Mineapoliss.
McHale, Brian. 2001. Postmodernist Fiction. Routledge: London.
Poro, Antoan. 1990. Enciklopedijapsihijatrije. Nolit: Beograd.
Смилевски, Гоце. 2009. Некои аспекти од претставувааето на телото и телесното од романот 'Книгата на смеата и заборавот' од Милан Кундера, Philological Studies. Faculty of Philology at Perm State University (Russia), the Faculty of Arts at the University of Ljubljana (Slovenia), the Institute of Macedonian Literature at Ss. Cyril and Methodius University in Skopje (Macedonia), the Faculty of Humanities and Social Sciences at the University of Zagreb (Croatia), and the Institute for Literature and Arts in Belgrade (Serbia). год. Vol.7 no. 2. Aveable at: https://journals.ukim.mk/index.php/philologicalstudies/article/view/663 [Smilevski, Goce. 2009. Nekoi aspekti od pretstavuvanjeto na teloto i telesnoto od romanot 'Knigata na smeata i zaboravot' od Milan Kundera].
Volkan, Vamik D. 2018. Imigranti i izbeglice. Clio: Beograd.
