Научная статья на тему 'РАСМИЙ ИШ ЮРИТИШ ТИЛИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

РАСМИЙ ИШ ЮРИТИШ ТИЛИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

1004
156
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳужжат / ҳужжатчилик / ўзбек ҳужжатчилиги / ҳужжатлар тили / иш юритиш қоғозлари / хизмат ѐзишмалари / хизмат хатлари / расмий иш услуби. / документ / документальный фильм / узбекский документальный фильм / язык документов / канцелярские товары / служебная переписка / служебные письма / служебный стиль работы.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ўлмас Рахматович Саидов

Давлат тилининг жадал жорий қилинишидаги асосий масалалардан бири мамлакатимизда иш юритиш тизимини тўлалигича ўзбек тилига ўтказишдан иборат. Айни пайтда турли соҳа ходимларининг иш юритиш борасидаги билим ва малакаларини мунтазам ошириб бориш ҳам зарурий эҳтиѐждир. Мақолада ташкилот ва муассасаларнинг иш юритиш фаолиятида энг кўп қўлланадиган ҳужжатлар, уларни тузиш тартиб-қоидалари масалалари тўғрисида фикрлар берилди. Шунингдек, хизмат ѐзишмалари деб аталувчи ҳужжат турларининг тил меъѐрларига алоҳида тўхтаб ўтилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ХАРАКТЕРНЫЕ ЧЕРТЫ ОФИЦИАЛЬНОГО ЯЗЫКА

Одним из главных вопросов в быстром введении государственного языка является перевод всей системы делопроизводства в нашей стране на узбекский язык. При этом необходимо постоянно повышать уровень знаний и навыков сотрудников в различных сферах. В статье представлены взгляды на наиболее часто используемые документы в делопроизводстве организаций и учреждений, порядок их подготовки. Особое внимание было уделено языковым нормам видам документов, именуемых служебной перепиской.

Текст научной работы на тему «РАСМИЙ ИШ ЮРИТИШ ТИЛИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

РАСМИЙ ИШ ЮРИТИШ ТИЛИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Улмас Рахматович Саидов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Гуманитар фанлар факультети"Узбек тили ва адабиёти" кафедраси укитувчиси

Аннотация: Давлат тилининг жадал жорий килинишидаги асосий масалалардан бири мамлакатимизда иш юритиш тизимини тулалигича узбек тилига утказишдан иборат. Айни пайтда турли соха ходимларининг иш юритиш борасидаги билим ва малакаларини мунтазам ошириб бориш хам зарурий эхтиёждир.

Маколада ташкилот ва муассасаларнинг иш юритиш фаолиятида энг куп кулланадиган хужжатлар, уларни тузиш тартиб-коидалари масалалари туFрисида фикрлар берилди. Шунингдек, хизмат ёзишмалари деб аталувчи хужжат турларининг тил меъёрларига алохида тухтаб утилди.

Калит сузлар: хужжат, хужжатчилик, узбек хужжатчилиги, хужжатлар тили, иш юритиш коFOЗлари, хизмат ёзишмалари, хизмат хатлари, расмий иш услуби.

ХАРАКТЕРНЫЕ ЧЕРТЫ ОФИЦИАЛЬНОГО ЯЗЫКА

Аннотация: Одним из главных вопросов в быстром введении государственного языка является перевод всей системы делопроизводства в нашей стране на узбекский язык. При этом необходимо постоянно повышать уровень знаний и навыков сотрудников в различных сферах. В статье представлены взгляды на наиболее часто используемые документы в делопроизводстве организаций и учреждений, порядок их подготовки. Особое внимание было уделено языковым нормам видам документов, именуемых служебной перепиской.

Ключевые слова: документ, документальный фильм, узбекский документальный фильм, язык документов, канцелярские товары, служебная переписка, служебные письма, служебный стиль работы.

CHARACTERISTICS OF THE OFFICIAL LANGUAGE

Abstract: One of the main issues in the rapid introduction of the state language is the translation of the entire system of office work in our country into the Uzbek language. At the same time, it is necessary to constantly improve the level of

knowledge and skills of employees in various fields. The article presents views on the most frequently used documents in the office work of organizations and institutions, the procedure for their preparation. Particular attention was paid to the linguistic norms of the types of documents called official correspondence.

Keywords: document, documentary film, Uzbek documentary film, language of documents, stationery, official correspondence, official letters, official style of work.

Узбек тилининг давлат тили сифатида ижтимоий турмушнинг барча сохаларида конуний кулланилиши иш юритишда хам мухим вазифалардан биридир. Чунки жамиятда кундалик сузлашув тилидан ташккари расмий иш юритиш тилига хам эхтиёж катта, яъни корхона, ташкилот, муассасалар фаолиятини иш юритиш когозларисиз тасаввур этиб булмайди. Иш юритишнинг бевосита асосларини эса турли хужжатлар ташкил килади.

Бугунги глобаллашув даврида узбек хужжатчилигида иш юритиш когозларининг тили ва услубидаги узига хос хусусиятларни аниклаш, хужжатчилик тарихини чукур урганиш, иш юритиш тилига доир муаммоларни аниклаш хамда узбек тилида юритиладиган хужжатчиликни янада такомиллаштиришга эхтиёж ошиб бормокда. Колаверса, узбек тилида хужжат турлари, шунингдек, хизмат хатлари тили ва услубини кенг урганиш, ёзишмалар тилидаги узига хосликларни аниклаш бугунги кунгача алохида тадки; этилмаган.

Иш юритишнинг тилга алокадор жихатлари "Узбекистон Республикасининг Давлат тили хакида"ги Конунида хам яккол аксини топган. "Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларида иш юритиш, хисоб-китоб, статистика ва молия хужжатлари давлат тилида юритилади, ишловчиларнинг купчилиги узбек тилини билмайдиган жамоаларда давлат тили билан бир каторда бошка тилларда хам амалга оширилиши мумкин",-деб алохида моддада иш юритиш хужжатлари тили коидалаштирилган.[ 1 ]

Хизмат хужжатлари тилини соф узбекчада юритиш, хужжатлар билан ишлашда узбек тилининг морфологик структураси, суз ясалиши, синтаксиси, орфоэпияси, орфографияси буйича етарли билимга эга булиш талаб этилади. Шу уринда айтиш жоизки, хозир хам баъзи хужжатлар мазмуни ва тилида русча оханг, русча гап курилишининг хиди ва терминлари сезилиб турарди. Масалан, турли ташкилотлардан бериладиган маълумотномалар: "Берилди ушбу маълумотнома шу хацдаким", деб бошланади, бу узбекча суз курилиши эмас, бу рус тилида ёзилган суз курилишининг узбекча таржимаси. Агар

узбекча булганда, "ушбу маълумотнома фалончи писмадончига шу хусусда берилди ", - дейилган булар эди.

Узбек хужжатчилигининг бой ва узок тарихи бор. Шундан келиб чикиб, хужжатчиликни мукаммал даражага олиб чикиш, хужжатлар матни ва тилини узбек тили негизида тузиш, расмий иш услубини такомиллаштириш мухим вазифа саналади. Мазкур сохада Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги "Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5850-сонли Фармони дастуриламал булиши лозим.[2]

Республикамизда расмий иш услуби ва иш юритиш тилини урганиш буйича илк кадамлар куйилган, хусусан, бир номзодлик диссертацияси химоя килинган.[3] Мустакиллик йилларидан кейин хам хужжатчилик сохасига оид бир канча адабиётлар ва кулланмалар яратилди. Жумладан, "Расмий услубнинг дипломатик ёзишмалар тури"[4], "Давлат тилида иш юритиш"[5] каби амалий кулланмаларни эътироф этиш жоиз. Бу кулланмаларда узбек тилидаги иш юритиш хужжатларига умумий таъриф ва тавсифлар берилган. Шунингдек, "Давлат тилида иш юритиш" кулланмасида иш юритиш хужжатлари каторида хизмат ёзишмалари турлари, шакллари ва мазмуни кабилар яхши ёритиб берилган. Мавжуд манбаларда хизмат ёзишмалари турлари, шакллари ва мазмунига эътибор берилган булиб, аммо хизмат ёзишмалари таркибига киритилган иш когозлари (хизмат хатлари)нинг тили ва услуби тулалигича изохланмаган, яъни хужжатларнинг морфологик, синтактик, грамматик аспектларига алохида эътибор каратилмаганлигини айтиб утиш зарур.

Хизмат ёзишмалари таркибига кирувчи турли хизмат хатлари тилининг алохида хусусиятларини урганиш, хужжат матнини тузишда линвистик меъёрларига амал килиш, иш юритишда узбек тилининг лексик-услубий, грамматик, морфологик ва синтактик жихатларига эътибор каратиш хужжатчиликда долзарб муаммолардан биридир.

Хужжатларнинг мазмуни ва таркиби узига хос меъёрларга ва лингвистик хилма-хиллика эга. Хизмат ёзишмалари тилининг асосий хусусияти унинг колиплашганлиги билан ажралиб туришидир. Бу уларни тузиш ва фойдаланишни осонлаштиради, тил ресурсларини тежайди, маълумотларнинг такрорланмаслиги учун хизмат килади.

Стандарт тузилмалардан фойдаланиш хизмат хатлари мазмуни ва матнида суз туркумлари: от, сифат, сон, феъл, олмош кабиларни ишлатишда хам маълум бир кулайлик яратади. Масалан, хизмат хатлари (ахборот хат,

даъво хати, талабнома, илова хат, илтимос хат, кафолат хати, суров хати, тасдиц хат, фармойиш хат, эслатма хат ва у.к.) билан ишлашда биргина сифат туркумига доир сузларнинг тахлилига эътибор каратамиз.

Хизмат хатлари матнида аслий ва нисбий сифатларнинг ишлатилиши расмий иш услубида узига хос хусусиятлардан бири эканлиги куринади. Бу каби хужжатлар матнида сифатларга мурожаат килиш, куйидаги заруратлар билан боглик:

- куп холда хужжатда ёритилаётган шахслар ва нарсаларнинг маълум

бир белгиларини очиб бериш (......катта ауамиятга эгалигини

таъкидлаймиз; курсатган улкан хизматлари учун миннатдочилик билдиради; ...буюк давлат арбоби уацида маълумотлар берилади; ....гузал ва бетакрор масканимиз тарихи эътироф этилади ва у.к.);

- нарса (шахс)ларнинг турли хусусият-холатларини ифодалаш

(....хурсанд уолда куришганимиздан бахтёрмиз; .....камтарин инсон

эканлигини эътироф этиш; ...цурилган янги иморатлар уацида статистик маълумот тайёрлаш;......улуг воцелик булганлигини айтибутиш ва у.к.);

- хужжатда акс этаётган нарсаларнинг хажми, вазни, улчови ва шаклини тасвирлаш (...катта даромад олиниши учун уаракат цилинди; семинар

иштирокчилари айлана стол атрофида суубатлашишди; ...... цалин мато

ишлаб чицариш учун дастгоуларга буюртма берилди; .....узун йул цуриш

ишлари бошланди; режани цисца муддатда бажариш белгиланди; кенг имкониятлар очилиши кутилади; ... баланд иншоот цурилишига жалб цилинади ва у.к.);

- макон ва замонни ифодалаш (эрталабки бадантарбия машцлари утказилди; цадимги давр уацида курсатув тайёрланди; ёзги таътил бошланганини маълум цилиш; бултурги уосил тузрисида таулилий маълумот тайёрланди ва у.к.).

Нисбий сифатлар хужжатларда курсатилаётган маълум бир атама ва терминларни ифодаловчи суз бирликларида хам фаол кулланилади. Масалан, илмий (иш)нинг натижалари тугрисида ахборот берилди; деворий (газета)да эълон цилинди; даврий (нашр) орцали маълумотлар бериб борилади; молиявий (маблаг) курсаткичлари айтиб утилди; моддий (рагбатлантириш) масаласи куриб чицилди; мажбурий (шартлар) уацида тулиц ахборот айтилди кабилар.

Шу уринда айтиш керакки, хужжатлар матнида сифат туркумига оид сузларни уз урнида тугри кулламаслик хужжат тилининг гализлигини келтириб чикариши мумкин. Масалан, хизмат хатининг бир тури булган

суров хати матнида ишлатиладиган "... маусулот ишлаб чицаришнинг юцори курсаткичи уацида маълумот беришингиз суралади" колипидаги "юцори курсаткич" бирикмаси урнида "баланд курсаткич", "унумдор курсаткич" ёки "яхши курсаткич" бирликларини ишлатиш мазмунан хато саналади. Айникса, хужжатлар матнида сифат туркумига оид синономик сузлар каторидан фойдаланишда хар бир сузга юкланган маънони тугри идрок кила билиш ва уз урнида тугри ишлатиш зарур. Хизмат хатлари мазмун жихатдан курсатмалар, суровлар, жавоблар, тушунтиришлар, хабарлар, таклифлар, илтимослар, кафолатлар беришга мулжалланган булиб, хужжат матнидаги хар суз ёки жумла мазмуни хам равшан булиши керак. Хужжатлар матнида узун жумлалар, мураккаблашган, уюшик булакли гаплар, эргашган кушма гаплар куп кулланади. Бундай мураккаб жумлалар кисмларини боглаш учун бириктирувчи, эргаштирувчи богловчилар (.....ва....; ...шундай булса уам;

.....уамда.....; асосларига кура ...; шу сабабли.....; шарти билан.....; шундай

тарзда.....; шундай уолатда......; шу сабабли...; шу туфайли....уацицатдан

уам....... ва бошцалар) равишдош, сифатдошли бирикмалар (...шунга

асосланиб айтиш; ....келишиб уал цилиш;)дан фойдаланилади.

Хизмат ёзишмалари давлатлар, идоралар, ташкилотлар, корхоналар уртасида, шунингдек, бир томондан шахс, бошка томондан жамият, давлат, муассаса уртасида урнатиладиган расмий муносабатлар сохасига хизмат килади. Шунинг учун расмий маънога эга булган хар бир суз, хар кандай грамматик курилиш, манзил эгасига жуда мухим ахамиятга эга булган хабарни олганлигини, унга жиддий ва масъулиятли муносабатда булиши, у ёки бу вазифани бажариши кераклигини билдиради.

-Хулоса ва таклифлар. Узбек хужжатчилигида фойдаланиб келинаётган хизмат хатларининг лингвистик меъёрларини тахлил килган холда куйидаги амалий таклифларни беришни лозим топдик:

- хужжатнинг мазмуни тулик ва мукаммал булишини таъминлашда тил бирликларидан тугри фойдаланиш;

- хужжатлар тилида барча суз туркумлари катори сифат туркумига оид сузларни хужжат мазмунига мос равишда тугри танлаш ва уз урнида ишлатиш;

- хужжатларнинг расмий хусусиятидан келиб чикиб матнда суз ва шаклни танлаш, жумлалар тузиш, маълумотни тугри етказиш;

- хужжатлар тилининг тулик ва тушунарли булишини таъминлаш;

- хизмат хатларининг мазмунида бир хил лингвистик дизайнга эга булган тил бирликларини уз урнида ишлатиш;

- хужжатларда лингвистик моделлар ва уларнинг нуткий вариантларидан тугри фойдаланиш;

- хизмат хатларида тегишли гапга мос келадиган синтактик моделни ва унинг нутк вариантини тугри танлай билиш;

- расмий маънога эга булган хар бир суз, хар кандай грамматик курилишни танлашда холисликка таяниш, хужжат юритишда жиддий ва масъулият билан муносабатда булиш.

REFERENCES

1. "Узбекистон Республикасининг Давлат тили хакида"ги Конуни (янги тахрирдаги). 10-модда.-Тошкент, 2017.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5850-сонли Фармони. - Тошкент, 2019 йил 21 октябрь.

3. Бабаханова Д.А. Официально-деловой стиль современного узбекского литературного языка. Авторефарат дисс. на соискание уч. ст. канд. филол. наук. -Ташкент, 1987.

4. Мухиддинова Х.С., Абдуллаева Н.А. Расмий услубнинг дипломатик ёзишмалар тури. - Тошкент: Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги Республика таълим маркази, 1997.

5. Аминов М., Мадвалиев А., Махкамов Н., Махмудов Н., Одилов Ё. Давлат тилида иш юритиш. Амалиий кулланма. - Тошкент: "Узбекистон нашриёти", 2020.

6. Кушнерук С.П. Документная лингвистика (русский деловой текст). Учебное пособие. -Волгоград: Издательство Волгоградского государственного университета, 1999. -34 с.

Головач А.С. Оформление документов. - Киев-Донецк, 1983.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.