Научная статья на тему 'РАДИОНУКЛИДЛАР БИЛАН ЗАРАРЛАНГАН ҲУДУДНИ ЧEГАРАЛАШ ВА БАРТАРАФ ЭТИШ УСУЛЛАР, УЛАРНИНГ АСОСЛАРИ'

РАДИОНУКЛИДЛАР БИЛАН ЗАРАРЛАНГАН ҲУДУДНИ ЧEГАРАЛАШ ВА БАРТАРАФ ЭТИШ УСУЛЛАР, УЛАРНИНГ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
12
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
радинуклид / нурланган ҳудуд / радиоактив модда / радиация / чегаралаш / изотоп / радиактив изотоп / сунъий нуклид / табиий нуклид.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Акбаров А.А.

Ушбу мақолада, нурланиши юқори бўлган ҳудудлардаги муаммолар, радионуклидлар билан зарарланган ҳудудларни чегаралаб қўйиш, у ердаги муаммоларни ҳал этиш усуллари ва сабаблари тўғрисида сўз юрутилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Акбаров А.А.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РАДИОНУКЛИДЛАР БИЛАН ЗАРАРЛАНГАН ҲУДУДНИ ЧEГАРАЛАШ ВА БАРТАРАФ ЭТИШ УСУЛЛАР, УЛАРНИНГ АСОСЛАРИ»

Акбаров А.А.

Узбекистан Республикаси Фавкулотда вазиятлар вазирлиги

Фуцара му^афазаси институи II басцич магистратура талабаси

РАДИОНУКЛИДЛАР БИЛАН ЗАРАРЛАНГАН ХУДУДНИ ЧЕГАРАЛАШ ВА БАРТАРАФ ЭТИШ УСУЛЛАР, УЛАРНИНГ

АСОСЛАРИ

Аннотация. Ушбу мацолада, нурланиши юцори булган уудудлардаги муаммолар, радионуклидлар билан зарарланган цудудларни чегаралаб цуйиш, у ердаги муаммоларни уал этиш усуллари ва сабаблари тузрисида суз юрутилган.

Калит сузлар: радинуклид, нурланган уудуд, радиоактив модда, радиация, чегаралаш, изотоп, радиактив изотоп, сунъий нуклид, табиий нуклид.

Akbarov A.A.

II stage graduate student Ministry of Emergency Situations of the Republic of Uzbekistan

Institute of Civil Protection

METHODS OF DELIMITING AND ELIMINATING AREA DAMAGED BY RADIONUCLIDES, THEIR BASIS

Abstract. This article talks about the problems in the areas with high radiation, demarcation of the areas affected by radionuclides, methods and reasons for solving the problems there.

Key words: radionuclide, irradiated area, radioactive substance, radiation, limitation, isotope, radioactive isotope, artificial nuclide, natural nuclide.

Кириш.

Барчамизга маълумки кучли нурланиш нафакат инсон, балки бутун тирик жонзотлар ва усимликлар учун хам нурланиш жуда зарарли хисобланади. Ана шу нурланиш бизга маълум булган ядровий портлашдан хосил булган кучли чакнаш сабабли юзага келган нурланиш оркали инсон организми мисли курилмаган даражада радиацияланади. Ёруглик нурланишида келиб чикган нурланувчи радионуклидлар ута хавфли хисобланиб кучли куйишга олиб келади. Мана шундай худудларда нурланувчи изотоплар инсон организмига, яъни ичак фаолиятига тушса ичак деворларидаги микроорганизмларни химоя килувчи кобикларга шикаст етказади, бунинг натижасида инсон ички организмларида турли

усимталар пайдо була бошлайди. Радиацияланган худудлардаги инсоннинг яшаш доимийлиги сустлашади. Ер усти ва ер ости ядровий портлашлар натижасида радиоактив моддалар ер юзасига хаво ва тупрок билан аралашган холда хаво окими буйлаб секин-асталик билан ерга тушади, бунинг натижаси кузга куринмайдиган радиактив из пайдо булади,бу из канчалик куп булса инсонларнинг яшашлари ва ишлашлари учун шунча куп хавф тугилади. Биз таъкидлаб утган холат ядро заряди билан ишлайдиган тармокларда, яъни атом электр станцияларида, гамма нурларидан фойдаланадиган лабараториялардаги авариялар натижасида хам келиб чикиши мумкин.

Мисол тарикасида, 1986-йилдаги Чернобил АЕСдаги кучли портлаш натижаси туртинчи энергоблокдан чиккан радиактив моддалар 30 километрли масофагача етган эди ва ана уша худуддаги барча тирик организмлар, объектлар шу жумладан барча ресурсларни шикастлаган эди. АЕСларда юзага келувчи радионуклидлар, ушбу худудда иссиклик ажратиб чикарувчи элементларни музлатиш жараёнида нейтронларни куршаб олинишида сувнинг сунъий радиактивлиги туфайли радионуклид юзага келади.

Душман билан жангларда кулланилган атом бомбалари натижасида хам жуда йирик худудлар шикастланади. Агар ушбу худудларда зарарсизлантириш чоралари курилмаса бу майдонларда бемалол яшаш, ишлаш имкони булмайди. Радиациявий, кимёвий ва бактериологик холатларни бахолаш фукаро мухофазаси бошлигиининг штаб ва объект мутахассисларининг мажбурий бурчи хисобланади.

Радиациявий холат бутун бир ахолига таъсир этувчи радиактив зарарланиш даражаси ва улчамини тушунамиз. Худудларнинг радиактив зарарланишининг бахоланиши портлашнинг сонига, турларига, портлаш вактига шамол тезлигига ва кувватига боглик.

Усуллар.

Физик нуктаи назардан олиб каралганда ядро томонидан альфа парчаланиш юз берганида узидан иккита нейтрон ва икки протондан иборат альфа заррачаларини узидан ажратади, альфа парчаланиш атом узидан алфани чикариб юборганда содир булувчи жараёндир. Парчаланадиган ядро асосий радионуклид ёки радиоизотоп деб аталади ва ушбу жараён камида битта нуклидни хосил килади. Радио нуклидлар сонини уз ичига олувчи радио изотоплар мавжуд булиб улар кимёвий элементлар жадвалида келтириб утилган, радиактив изотоплар кимёвий элементнинг парчаланувчи изотоплари саналади. Кимёвий элементлар жадвалида маълум 107 элементда 1100 дан ортик изотопи мавжуд булиб, уларнинг 270 га якини тугрун, 40 га якини табиий радиактивлик ва 800 тага якини сунъий радиактивлик хоссасига эга.

Куйида сунъий тарзда яратилган нуклид(1-расм) келтирилган:

1-расм. Сунъий нуклид америсиум-241 альфа зарраларини чикарадиган булут камерасига визуализация учун киритилган.

Зарарланган худудларни бахолаш куйидаги боскичларда амалга оширилади:

-радиактив шикастланган жойларнинг куламини куламини аниклаш; -радиактив нурланган худудларни харитага киритиш; -бошлангич шикастланиш вактини аниклаш; -радиациявий хавфсизликни таъминлаш дастурлаш; -ионлаштирувчи нурланиш манбаларидан фойдаланишда фукаролар олган нурланишниг шахсий дозаларини назорат килиш ва хисобга олишда ягона давлат тизимига амал килиш;

-радиациявий зарар сабабли фукаролар соглигига зарар етказилиш жуда хавфли булганлиги учун туланадиган товон турлари ва уларни белгилаб куйиш;

-шундай вазиятдаги авария туфайли фукароларнинг мол-мулкига етказилган зарарларни коплаб бериш;

-ионлаштирув нурлаш манбааларидан фойдаланиш билан боглик фаолият турларини белгилаш;

-ионлаштирувчи нурланиш манбааларини экспорт ва импорт килинишини хукумат томонидан йулга куйиш ва уни тартиблаш; -худудлар буйича тиббий-профилактик тадбирлар утказиш; -радиациявий хавфсизликни таъминлаш чоралари тугрисида фукароларга бериш;

-фукароларга нурланиш вазиятларида хавфсизлик чора-тадбирларини ургатиш;

-бундай аварияли вазиятларда радиацияланган фукароларга тиббий ёрдам курсатиш;

-радиацияланган худудларда фукароларнинг яшаш тарзига алохида тартибларни белгилаш;

-белгиланган худудларда юкоридагидек вазиятларни олдини олиш учун хавфсизлик чораларини куриш;

-радиактив авария юз берган такдирда зудлик билан керакли чора-тадбирларни куришни ташкил этиш ва амалга ошириш.

Тезлаштирилган чоралар курилгандан сунг радиациявий офат окибатларини бартараф этиш ишлари тезда бошланади. Айни пайтда радиациявий холат мониторинги, радионуклидларни сув ва озик-овкат махсулотлари билан истеъмол килишни чеклаш, зарарланган худуддан ахолини эвакуация килиш, деактивация килиш, тиббий курикдан утказиш, ахолини ижтимоийлаштириш, тушунтириш ва санитария-таргибот ишлари давом эттирилади. Бу боскич факат маълум бир вактда содир булади, дегани эмас. Чунки Чернобил АЕСдаги авария окибатлари халигача бартараф этилмаган.

Натижалар.

Бизга маълум булдики, хар хил массага эга булган радионуклидлар изотоплар деб аталиши, ушбу изотопларнинг парчаланиши нурланишга богликдир.

Радионуклидларнинг табиий таркалиши натижасида, атмосфера циркуляцияси, ёгингарчиликлар ва биологис занжирлар туфайли биосферада радионуклидларнинг таркалиши руй берди, бунинг окибатида технологик узгарган радиацион фон пайдо булди, натижасида атроф-мухитни ифлосланиши руй берди ва бунда жиддий эътибор каратишимиз лозим, чунки ахолининг хар кандай кушимча нурланишига стохастик эффектлар пайдо булиши хавфининг жиддийлашиши сифатида эътиборга олинади. Радионуклиднинг энг хавфлиларининг фарки энг паст фаоллиликга эгалари хисобланади, яшаб келаётган хаётимизда нафас олаётган хавойимизда, истеъмол киладиган махсулотларимизда барчасида чекланиб кулланилган радионуклидлар мавжуд булиб, улар доим текширув остида булади. Радионуклидлар 4 гурухга булинади: А,Б,В,Г. Радионуклидларнинг кай турга мансублигини аниклашда ва энг кам фаолликга эга булганлигини Сан К ва М 0029-94 буйича аниклаш мумкин.

Мунозара.

Хозирги вактда ядро куролларидан фойдаланиш ва уларни синаб куриш тухтатилган, аммо уран ва плутонийнинг парчаланиш махсулотлари булган узок яшовчи радионуклидлар биосферада яна 100 йилларча колиш эхтимоллиги мавжуд. Худудларда нурланишга эга булган объектларни текшириш, улардан радионуклид даражасини аниклаш хар бир объект, махсулот, ресурс учун алохида хисобланади.

Радионуклид билан зарарланган худудларда эхтиёт чораларини куриш жуда мухим жараёнлардан бири эканлиги аён, ушбу худудларни чегаралаш, хариталар оркали амалга оширилади, чегараланган худудларни каттик куриклаш лозим булади, бундай худудлар харбий кисмлар томонидан каттик куриклов остига олинади, худуд ичига кириш талаб этилган, кирувчи ходимлар махсус кийимларда киришлари лозим булади,

Узингизни радиациядан химоя килиш оддий иш эмас. Гамма нурлари ва рентген нурлари каби ионлаштирувчи нурланиш учун хеч кандай костюм уларнинг кириб келишига тулик тускинлик кила олмайди. Шунга карамай,

шахсий химоя воситаларини кийиш соглик учун хавф ва жарохатларни камайтиришда катта ёрдам беради. Махсус ок комбинезон, газ никоби ва кулкоплар радиацияланишдан химоялайди. Хавфли моддалар каби шахсий хдмоя воситаларидан согликни саклаш, кимё заводлари ёки захарли чикиндиларни тозалаш ва хар кандай захарли ёки хавфли моддалар билан ишлайдиган бошка сохалар ишчилари фойдаланадилар.

Радиация манбалари билан ишлайдиган одамлар учун кийимлар радиоактив моддаларнинг кириб келишини минималлаштириш учун мулжалланган. Шахсий химоя воситалари туплами одатда каска ва юз калкони, пулат бурунли этиклар, комбинезонлар, радиацияга чидамли калпокли костюм, нафас олиш аппарати ва шахсий монитордан иборат.

Костюмлар пахта ва поли аралашмасидан, оловга чидамли номех ёки пахтадан ёки полестер тусикдан тайёрланиши мумкин. Кургошиндан химоя килиш, шунингдек, радиация ишчилари фойдали деб биладиган радиациявий химоя шаклидир. Шуни таъкидлаш керакки, радиациявий химоя хакида гап кетганда, стандарт протоколда айтилишича, гамма каби ионлаштирувчи нурланишни тусиб куядиган нарса 6,6 фут бетон, 1,3 фут кургошин ёки 13,8 фут сувдир. Шахсий химоя воситалари кичик радиоактив чанг ёки заррачалар билан ташки ифлосланишнинг олдини олади, аммо улар одамни гамма нурлари каби ионлаштирувчи нурланишдан химоя кила олмайди. Улар радиоактив зарраларнинг тери билан алокасини камайтириш учун яратилган. Умуман олганда, тана камрови канчалик куп булса, шунча яхши ва материалшунослик сохасидаги узгаришлар билан келажакда янада илгор химоя костюмлари ишлаб чикарилиши мумкин.

Хулоса.

Хулоса килиб шуни таъкидлаш мумкинки, юкорида келтириб утилган барча маълумотлар фукаролар учун жуда мухим ва улар билиши лозим булган ахборотлардир. Радионуклид табиий жараёнда мавжуд булганлигида хам, сунъий равишда кулланилганда хам инсон учун хавфга айланиши мумкин.

Фойданилган адабиётлар:

1. Radioactivity: Weak Forces". Radioactivity. EDP Sciences. 12-avgust 2021-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 4-mart 2020-yil.

2. Stabin, Michael G. „3",. Radiation Protection and Dosimetry: An Introduction to Health Physics Stabin:. Springer, 2007. DOI:10.1007/978-0-387-49983-3. ISBN 978-0-387-49982-6.

3. Best, Lara „1.3",. Radiation Oncology Primer and Review. Demos Medical Publishing, 2013. ISBN 978-1-62070-004-4.

4. Loveland, W.. Modern Nuclear Chemistry. Wiley-Interscience, 2006 — 57 bet. ISBN 978-0-471-11532-8.

5. Litherland, A.E.; Ferguson, A.J. (1961). „Gamma-Ray Angular Correlations from Aligned Nuclei Produced by Nuclear Reactions". Canadian Journal of

Physics. 39-jild, № 6. 788-824-bet. Bibcode:1961CaJPh..39..788L. doi:10.1139/p61-089. ISSN 0008-4204.

6. „3. Nuclear and Atomic Spectroscopy",Spectroscopy, Methods in Experimental Physics, 1976 — 115-346 bet. DOI:10.1016/S0076-695X(08)60643-2. ISBN 9780124759138.

7. Martin, B.R.. Nuclear and particle physics: An introduction, 2nd, John Wiley & Sons, 31 -avgust 2011 -yil — 240 bet. ISBN 978-1-1199-6511-4.

8. Mould, Richard F.. A century of X-rays and radioactivity in medicine: with emphasis on photographic records of the early years, Reprint. with minor corr, Bristol: Inst. of Physics Publ., 1995 — 12 bet. ISBN 978-0-7503-0224-1.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.