Научная статья на тему 'ФИЗИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФРЕДЕРИК ЖОЛИОКЮРИНИНГ ҲАЁТИ ВА ЯДРО ФИЗИКАСИ СОҲАСИДА ЭРИШГАН ЮТУҚЛАРИГА ОИД ИЛМИЙ МАТЕРИАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ'

ФИЗИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФРЕДЕРИК ЖОЛИОКЮРИНИНГ ҲАЁТИ ВА ЯДРО ФИЗИКАСИ СОҲАСИДА ЭРИШГАН ЮТУҚЛАРИГА ОИД ИЛМИЙ МАТЕРИАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
95
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ядро физикаси / магнетизм ва акустика назарияси / Пьер ва Мария Кюри / П.Ланжевен / Ирен Кюри / Ирен ва Фредерик Жолио-Кюри / “бериллий нурланиши” / сунъий радиоактивлик. / ядерная физика / теория магнетизма и акустики / Пьер и Мария Кюри / П.Ланжевен / Ирен Кюри / Ирен и Фредерик Жолио-Кюри / «бериллиевое излучение» / искусственная радиоактивность.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Чариев Махамади Муминович, Абдиев Умирбек Бегматович

Мақолада ядро физикаси соҳасида буюк ишлар қилган, хизматлари учун Нобель мукофотига сазовор бўлган, шунингдек, халқлар ўртасида тинчликни ва дўстликни барқарорлаштиришга улкан ҳисса қўшган таниқли француз олими Фредерик Жолио-Кюрининг илмий-ижодий ишлари ҳақида қизиқарли маълумотлар келтирилган ва таҳлил этилган. Бу маълумотлардан фойдаланиб, талабаларнинг ядро физикасига оид билим, кўникма ва малакаларини янада ривожлантириш асосида физика таълими мазмунини такомиллаштириш имкониятлари баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В ПРЕПОДАВАНИИ ФИЗИКИ НАУЧНЫХ МАТЕРИАЛОВ О ЖИЗНИ ФРЕДЕРИКА ЖОЛИО-КЮРИ И ЕГО ДОСТИЖЕНИЯХ В ЯДЕРНОЙ ФИЗИКЕ

В статье представлена интересная информация о научной и творческой деятельности известного французского ученого Фредерика Жолио-Кюри, который проделал большую работу в области ядерной физики, получил за свои заслуги Нобелевскую премию, а также внес огромный вклад в дело мира и дружбы между народами. На основе этой информации описаны возможности совершенствования содержания физического образования на основе дальнейшего развития у студентов знаний, навыков и умений в области ядерной физики.

Текст научной работы на тему «ФИЗИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФРЕДЕРИК ЖОЛИОКЮРИНИНГ ҲАЁТИ ВА ЯДРО ФИЗИКАСИ СОҲАСИДА ЭРИШГАН ЮТУҚЛАРИГА ОИД ИЛМИЙ МАТЕРИАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ»

Чариев Махамади Муминович,

Термиз давлат университети "Назарий физика" кафедраси доценти, физика-математика фанлари номзоди

Абдиев Умирбек Бегматович,

Термиз давлат университети "Назарий физика" кафедраси мудири, педагогика фанлари доктори

ФИЗИКА ФАНИНИ УКИТИШДА ФРЕДЕРИК ЖОЛИО-КЮРИНИНГ ^АЁТИ ВА ЯДРО ФИЗИКАСИ СО^АСИДА ЭРИШГАН ЮТУКЛАРИГА ОИД ИЛМИЙ МАТЕРИАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

УУК: 535.334

ЧАРИЕВ М.М., АБДИЕВ У.Б. ФИЗИКА ФАНИНИ УЦИТИШДА ФРЕДЕРИК ЖОЛИО-КЮРИНИНГ ЦАЁТИ ВА ЯДРО ФИЗИКАСИ СОЦАСИДА ЭРИШГАН ЮТУЦЛАРИГА ОИД ИЛМИЙ МАТЕРИАЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Маколада ядро физикаси сох,асида буюк ишлар килган, хизматлари учун Нобель мукофотига сазовор булган, шунингдек, халклар уртасида тинчликни ва дустликни баркарорлаштиришга улкан х,исса кушган таникли француз олими Фредерик Жолио-Кюрининг илмий-ижодий ишлари х,акида кизикарли маълумотлар келтирилган ва тах,лил этилган. Бу маълумотлар-дан фойдаланиб, талабаларнинг ядро физикасига оид билим, куникма ва малакаларини янада ривожлантириш асосида физика таълими мазмунини такомиллаштириш имкониятлари баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ядро физикаси, магнетизм ва акустика назарияси, Пьер ва Мария Кюри, П.Ланжевен, Ирен Кюри, Ирен ва Фредерик Жолио-Кюри, "бериллий нурланиши", сунъий радиоактивлик.

ЧАРИЕВ М.М., АБДИЕВ У.Б. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В ПРЕПОДАВАНИИ ФИЗИКИ НАУЧНЫХ МАТЕРИАЛОВ О ЖИЗНИ ФРЕДЕРИКА ЖОЛИО-КЮРИ И ЕГО ДОСТИЖЕНИЯХ В ЯДЕРНОЙ ФИЗИКЕ

В статье представлена интересная информация о научной и творческой деятельности известного французского ученого Фредерика Жолио-Кюри, который проделал большую работу в области ядерной физики, получил за свои заслуги Нобелевскую премию, а также внес огромный вклад в дело мира и дружбы между народами. На основе этой информации описаны возможности совершенствования содержания физического образования на основе дальнейшего развития у студентов знаний, навыков и умений в области ядерной физики.

Ключевые слова и понятия: ядерная физика, теория магнетизма и акустики, Пьер и Мария Кюри, П.Ланжевен, Ирен Кюри, Ирен и Фредерик Жолио-Кюри, «бериллиевое излучение», искусственная радиоактивность.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

CHARIEV M.M., ABDIEV U.B. THE USE OF SCIENTIFIC MATERIALS IN TEACHING PHYSICS REGARDING THE LIFE OF FREDERIC JOLIO-CURIE AND HIS ACHIEVEMENTS IN NUCLEAR PHYSICS

In the article is provided interesting information about the scientific and creative activities of the famous French scientist Frederic Joliot-Curie, who implemented a lot of work in the field of nuclear physics, received the Nobel Prize for his merits, and also made a huge contribution to the cause of peace and friendship between peoples. On the basis of this information, the possibilities of improving the content of physical education are described on the basis of the further development of students' knowledge, skills and abilities in the field of nuclear physics.

Key words and concepts: nuclear physics, theory of magnetism and acoustics, Pierre and Marie Curie, P.Langeven, Irene Curie, Irene and Frederick Joliot-Curie, «beryllium radiation», artificial radioactivity.

Кириш. Маълумки, якинда кабул килинган Узбекистон Республикаси Президентининг "Физика сохасидаги таълим сифатини оши-риш ва илмий тадкикотларни ривожланти-риш чора-тадбирлари т^рисида"ги 2021 йил 19 мартдаги ПК-5032-сонли карорида физика фанини талабаларга ва укувчиларга укитиш сифатини янада ошириш ва янги илмий-методик ишланмалар яратиш буйича бажа-риладиган вазифалар белгилаб берилган1. Бу сохада етук физика сохасидаги олимларнинг илмий ижодий ишлари билан укувчи ва тала-баларни якиндан таништириш мухим амалий ахамият касб этади.

Хаётда шундай инсонлар яшаб утганки, килган ишлари, олиб борган илмий-ижодий фаолиятлари ва умуман, хаёти-фаолияти ёшларга ва колаверса, хаммага ибрат наму-насини утайди. Бундай инсонлар турмушимиз-нинг хамма сохаларида учрайди.

Фан сохасида, аникроFи ядро физикаси сохасида ана шундай ибрат намунасини узида мужассамлаштирган олим, француз физиги, Нобель мукофоти совриндори Фредерик Жолио-Кюридир. Унинг хаёт йули барча ёшлар учун ибрат мактабидир.

Мацсад. Олий укув юртларида физика фанини укитишда таникли француз олими Фредерик Жолио-Кюрининг илмий-ижодий ишлари билан талабаларни якиндан таништириш. Талабаларга ядро физикаси сохасидаги илмий кашфиётларнинг физик мохиятини кенгрок, тушунтиришда буюк олимларнинг

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 19 мартдаги "Физика сохасидаги таълим сифатини ошириш ва илмий тадкикотларни ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-5032-сонли карори.

илмий ишларига устуворлик бериш асосий максад килиб олинган.

Мавзу буйича илмий изланишлар олиб борган бошк,а олимлар.

Ядро ва элементар зарралар физикаси сохасида узок йиллар давомида салмокли илмий ишлар олиб борган олимлардан М.П. Шаскольская2, Б.Г.Кузнецов3 ва бошкалар Фредерик Жолио-Кюрининг жуда катта илмий изланишлари туFрисида илмий асар-лар ёзиб колдирганлар. Элементар зарралар-нинг физик табиати ва улардаги турли ходиса ва жараёнларни урганиш ва тадкик этиш, бу материалларни укитиш имкониятларига доир илмий-методик изланишлар Бикар Пьер4 ва Ф.Кедров5 томонларидан хам Фредерик Жолио-Кюрининг жуда куп илмий изланиш-лари келтирилган.

Мацоланинг илмий мо^ияти. Олий укув юртларида ядро ва элементар зарралар физи-касини укитишда буюк олимлар томони-дан килинган илмий ишларда, тадкикотларда тулик батафсил мохият очиб берилмайди. Шу нуктаи назаридан ушбу маколанинг илмий-лиги шундаки, талабаларга ядро ва элементар зарралар физикасига оид мавзулар укитилганда буюк олимларнинг шу сохага доир илмий изланишларини имкон кадар

2 Шаскольская М.П. Фредерик Жолио-Кюри, жизнь замечательных людей, - М.: Молодая гвардия, 1959. -208 с.

3 Кузнецов Б.Г. Фредерик Жолио-Кюри, ученый

и борец за мир, - М.: Госкультпросветиздат, 1952. -80 с.

4 Бикар Пьер. Фредерик Жолио-Кюри и атомная энергия. - М.: Государственное издательство литературы

в области атомная науки и техники. 1962. - 222 с.

5 Кедров Ф. Ирен и Фредерик Жолио-Кюри. - М.: Ато-миздат, 1973. -144 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

кенгрок, очиб бериш масаласига эътибор каратилади.

Тадцицот объекти. Тадкикотнинг объекти сифатида олий укув юртларида атом ядроси ва элементар зарралар физикаси курсини укитиш жараёни танлаб олинган.

Тадкикотда кулланилган метод ва усуллар.

Илмий-тадкикот ишларини олиб боришда сух,бат, кузатув, тажриба утказиш метод ва усулларидан фойдаланилди. Бундан ташкари талабаларда буюк олимларнинг илмий-ижодий ишларига доир етарлича билим, куникма ва малакаларини шакллан-тириш учун илмий-семинар машFулотлари ташкил этилди. Хусусан куйидаги семинар машFулотини ташкил этиш ва олиб борили-шини мисол тарикасида келтириб утамиз. 5140200-физика таълими йуналиши 3-курс талабаларига "Атом ядроси ва элементар зарралар физикаси" курси олиб борилади.

Маълумки, амалий машFулот дарсла-рида талабалар мисол ва масалалар ечади. Амалий машFулотларда ечиладиган мисол ва масалалар маълум принципларга асо-сан танланади. Биз томондан ташкил этилган илмий семинарда эса, х,ам назарий - х,ам амалий тушунчаларни камраб олиш ёки, наза-риянинг амалий татбикини бир вак,тда талабаларда яхлит тушунча х,осил килиш назарда тутилади. Шунингдек, талабаларни купрок, мустакил ишлаш куникмаларини ривожлан-тириш назарда тутилади. Шу нуктаи назари-дан семинар дарсида талабаларнинг илмий-ижодкорлик кобилиятларини ривожланти-ришга катта эътибор каратдик.

Бунда буюк олимларнинг илмий-назарий карашлари, уларнинг тажрибада исботлан-ган кашфиётларидан атом ядроси ва элементар зарралар физикаси курси маърузала-рини укитишда фойдаланиш буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилди. Семинар дарсида куйидаги самарали метод ва усуллар кулланилди: ак,лий х,ужум, муно-зара, муаммоли маъруза, кластер, кейс-стади ва бошкалар.

Семинар машFулотлари 15 х,афтага режа асосида так,симланган булиб, х,ар х,афтада 2 соатдан режалаштирилган. Хар семинар дарсида атом ядроси ва элементар зарралар физика курсида узлаштириши мух,им булган тушунча ва маълумотларни чукуррок урганиш

ва талк,ин килиб бориш назарда тутилган. Эътиборлиси шундаки, семинар машFулоти бошланишида буюк олимлар томонидан яра-тилган назариялар ва Fоялар мавзу доирасида келтириб утилади. Бу эса талабаларда шу мав-зуни имкони борича пухтарок, узлаштиришга х,амда кизикишларининг ортишига хизмат килади.

Асосий цисм. Фредерик Жолио-Кюрининг ^аёти ва фаолияти. Француз физиги Фредерик Жолио-Кюри 1900 йил 19 мартда тугилган. Унинг такдири ХХ аср физика фани билан узвий боFланган. Ядро физика-сидаги буюк кашфиётлар Жолио-Кюри х,аёт йулида чукур из колдирган. Бундан ташкари буюк физик жуда куп кучи ва энергиясини атом куролининг инсониятга кулланилишига карши курашга, халклар орасида дустлик ва тинчликни мустах,камлашга сарфлади.

Фредерик Жолио-Кюри Парижда тугилган. У оилада олтинчи, энг кичик фарзанд эди. Унинг отаси Анри Жолио Париж Коммунаси катнашчиси эди. Коммунанинг инк,илобий рух,ини оилада унинг онаси Фредерика Эмилия - ак,лли, мех,рибон ва инсонпарвар аёл х,ам куллаб-кувватларди. Ёш Жолионинг онаси айтган "Хаётда асосийси - нох,ак,ликка карши курашишдир", деган жумласи бир умр хотира-сида мух,рланиб колди.

Фредерик узининг илм олишини Париж атрофида жойлашган Лаканаль лицейида бошлади. Лекин у лицейдаги укишини тугата олмади. Ф.Жолио 1918-йилда узининг саф-дошлари билан биргаликда х,арбий хизматга чакирилди. Аммо уруш тезда тугади, унга вактинчалик армиядан бушатиб туриш муд-дати берилди ва бу Фредерик учун лицейдаги укишини тугатиб олишга имкон берди.

Армиядаги х,арбий хизмат унга мух,андис булиш туFрисидаги кабул килган карорини мустах,камлади. Илм олишнинг кейинги боскичи килиб у Париждаги физика ва амалий химия Мактабини танлади. Бу мактаб саноат учун етук мутахассислар тайёрлайдиган Олий таълим муассасаси эди. Аммо лицейда олган билимлари физика ва амалий химия Макта-бига кириш конкурси учун етарли булмади. Шу сабабли у аввал Лавуазье номидаги урта мактабга киришга мажбур булди. Бироз вакт утгандан сунг у аввал режалаштирган максадларини амалга оширди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

Фредерик Жолио физика ва амалий химия Мактабида уша даврнинг буюк физик-материалисти, магнетизм ва акустика наза-рияси буйича бир катор асарлар муал-лифи булган Поль Ланжевен билан учрашди. Дарснинг биринчи кунидан профессор П.Ланжевеннинг укиган маърузалари Фреде-рикни кизиктирди, хайратлантирди ва узига тортди. Тез орада профессор Ф.Жолионинг бир умрлик энг якин дусти ва маслахатчиси булиб колди.

Физика ва амалий химия Мактабида шуFулланиб юрган Фредерикда физи-кага, химияга, механикага катта кизикиш уЙFониб, у узида буюк кобилият борлигини сезиб колди. У куп вактини амалий ишларга ажратди. Отасининг уйидаги ванна хонаси хакикий лаборатория вазифасини утади. У ерда Жолио асбоблар ясади, химиявий таж-рибалар утказди ва бошланFич ижодий ишла-рини бажарди. Узининг ёзув столи устига Ф.Жолио журналдан киркиб олинган Пьер ва Мария Кюриларнинг фотографиясини осиб куйди. Уларга ухшаш - Ф.Жолионинг орзуси эди.

1923 йилда Фредерик Жолио физика ва амалий химия Мактабини тугатди ва укишдаги муваффакиятлари учун Пьер Кюри номидаги медаль билан такдирланди.

Ф.Жолио узининг мехнат фаолиятини амалиётчи-мухандис сифатида Эш Сюр-Элзайдаги (Люксембург) Арбеда пулат куйиш заводида бошлади. Бу ерда у бир неча ой ишлашга карамасдан, унинг иш фаолияти анча зафарли кечди: у бир неча асбобларни мукам-маллаштирди, газларнинг иссиклик ажра-тиш хоссаси буйича бир катор тадкикотлар утказди.

Тез орада уни яна харбий хизматга чакиришди, унга берилган вактинчалик арми-ядан бушатиб туриш муддати тугаган эди. Ф.Жолиони Пуатье шахридаги артиллерия мактабига жунатишди.

1925-йилнинг бошида Ф.Жолио узининг севимли укитувчиси П.Ланжевеннинг тав-сиясига кура, Париждаги танилган Радий Институтига, Мария Склодовская-Кюрининг шахсий лаборанти сифатида ишга кирди. Ф.Жолионинг дунё таниган олима М.С.Кюри билан биринчи учрашуви унда унутилмас таассурот колдирди. Таникли олима, кейинча-

лик Ф.Жолионинг эслашича, унинг келажагини аниклаб берди.

Илмий-ижодий ишлари. Фредерикнинг Институтда бажарган биринчи ишлари, радиоактив ва кучли аралашмали эритмалардаги айрим элементларнинг электрохимик хосса-ларини тадкик килишга баFишланди. У эле-ментларни эритмалардан ажратиш тезлиги-нинг боFланиш конунини яратди. Унинг шу максадларда ишлатиш учун ясаган асбоб радиоактив модда чукмасининг жудаям оз микдорда, масалан, 0,00000001 г ни хам жуда катта аниклик билан улчаш имконини берди, вахоланки, аввал бундай улчашнинг иложи йук эди. У турли юпка металл плен-каларнинг физик хоссаларини хам изчиллик билан урганди. Жолио тез орада узини сез-гир ва кашфиётчи экспериментатор сифатида курсатди. У куп назарий натижалар билан чекланиб колмасдан, уларни амалда куллаш буйича хам астойдил изланишлар олиб борди. Тез орада нашрларда унинг маколалари пайдо була бошлади.

Янги мутахассисликни эгаллаш бароба-рида Ф.Жолио жуда куп укир эди. Унинг машFулотларини Мария Кюрининг узи йуналтириб турар эди.

Шу лабораториянинг ёнида олиманинг кизи - Ирен Кюри, Фредерикнинг таъбири билан айтганда, "ноодатий сезгир ва поэти-клик хусусиятли, тоза калб ва акл эгаси булган, табиат яратган инсон" ишлар эди.

1926-йили Фредерик Жолио ва Ирен Кюри уз шахсий хаётларини боFладилар. Ирен Кюри Ф.Жолионинг нафакат умр йулдоши, балки илмий сохада ишончли дусти ва кейинрок тинчлик учун елкама-елка туриб курашган сафдоши эди.

1926 йилдан бошлаб улар уз тадкикот ишларини бирга утказдилар. Ф.Жолионинг нашр этилган барча илмий ишларининг ярми-дан купроFи (улар 120 та эди) турмуш УртоFи билан бирга бажарилган эди. Аввалрок улар "Ирен Кюри ва Фредерик Жолио" деб, кейинрок эса фамилияларини бирлашти-риб, "Ирен ва Фредерик Жолио-Кюри" деб чикарадиган булишди.

Фредерикнинг биринчи илмий иши "Радиоактив элементлар электролитик чукмаларини урганишнинг янги усули" - 1927-йилда нашр килинган эди. Шунда у биринчи илмий

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

даража - лиценциатни олди. 1930-йилда эса Фредерик Жолио-Кюри полонийнинг ради-охимияси сох,асида узок йиллар бажарил-ган тадкикот натижалари булган илмий иши буйича докторлик диссертациясини х,имоя килди. Ёш олим фаннинг Миллий фонди илмий ходими этиб тасдикланди. Шу вактдан бошлаб у энди фак,ат илмий тадкикот ишлари билан шуFулланиш имкониятига эга булди. Унинг к,изик,ишлари тулалигича ядро физика-сининг айрим муаммоларига йуналтирилди1.

Ф.Жолио бир катор радиоактив эле-ментларнинг ядровий характеристикала-рини тадкик килди, альфа-зарраларнинг утиб кетишидан кейин х,осил буладиган газлар-нинг ионлашишини урганди. Уз тажриба-лари учун у Вильсон камерасини такомиллаш-тирди ва аввалги натижаларга нисбатан 76 марта узунрок, треклар олишга эришди. Ушбу камера ёрдамида кейинчалик ядро физикаси фанининг дарсликлари ва монографияларида куп марта келтирилган оFир зарраларнинг тукнашишини ифодаловчи нодир фотонусха-ларни олди.

Келгусида бажариладиган тадк,ик,отлар учун альфа-зарраларнинг кувватли ман-балари талаб этилар эди. Айнан шундай тадк,ик,отлар учун ишлатиладиган уша давр учун х,али эришилмаган интенсивликли полоний манбаси нурланишларини тайёрлашнинг самарали усулларини Ф.Жолио-Кюри Ирен билан биргаликда ишлаб чикдилар. Бундай манбаларни яратиш юк,ори экспериментатор-лик мах,оратини талаб килар эди.

Кейинчалик машх,ур француз физиги Луи де Бройль: "Фредерик Жолио -Кюри мураккаб х,одисалар ичидан х,ам бир карашда керакли фактларни илFай оладиган, уткир акл эгаси, ажойиб экспериментатор эди", деб айтган эди.

"У тадк,ик,отларни жудаям яхши курар эди, деб давом эттиради де Бройль, - унинг узи х,ам буюк тадк,ик,отчи ва буюк тадкикотчиларга рах,бар х,ам эди".

1931 йилда Жолио ва Ирен Кюрилар "бериллий нурланиши" билан шуFулландилар. Бериллийни альфа-зарралар билан бомбар-димон килинганда у узини "бошк,ача" тутар

1 Сохина Л.П., Колотинский Я.И., Халтурин Г.В. Плутоний в девичьих руках. - М.: Екатеринбург, ЛИТУР. 2003. -160 с.

экан. Унинг атом ядролари х,ам Резерфорд тажрибасидаги енгил ядролар сингари парча-ланар эди, аммо ундан кур^ошиннинг калин катламларидан х,ам эркин утиб кета оладиган кандайдир нурланиш х,ам чикар эди. Бу х,одисани биринчи бор кузатган немис физиклари В.Боте ва Г.Бекер, уни альфа-зарраларни ютган ядролар чикараётган кучли утувчан электромагнит тулкинлар, гамма-нурлар, деб атадилар. Аммо Ирен ва Фредерик Жолио-Кюрилар утказган тажрибалар "бериллий нурланишлари"нинг электромагнит табиати х,акидаги фаразни инкор этдилар.

Кюрилар аникладиларки, бу нурланиш водород таркибли моддалар атомларидан водород ядросини уриб чикариш кобилиятига эга нурланиш экан ва унинг энергияси гамма-нурлар энергиясидан сезиларли катта экан.

Уз тажрибалари билан Кюрилар атом физикасининг энг буюк кашфиётларидан бири булган нейтроннинг очилишига тайёргар-ликни бажариб куйишган эди.

Шундай килиб, нейтрон учта серия - Гер-манияда В.Боте ва Г.Бекер, Францияда Фредерик ва Ирен Кюрилар, ва Англияда Дж. Чед-виклар тажрибалари утказилиши натижаси сифатида кашф этилди.

1934 йилда Ф. Жолио-Кюрининг таъкид-лашича, нейтроннинг массаси протоннинг массасидан бир мунча катта, бундан келиб чикадики, нейтрон бета-радиоактив булиши мумкин, бу фаразни 1951-йилда тажрибада тасдиклаш имкони булди.

1934 йил 15-январда Фредерик ва Ирен Жолио-Кюрилар француз Академиясига узларининг кашфиётлари - сунъий радиоак-тивлик х,одисасини кайд этишганлари х,акида доклад тавсия этишди; бу иш уларнинг номла-рини абадийдаштирди.

Турли элементларни альфа-зарралар билан нурлаш буйича утказган тажрибала-ридан Фредерик ва Ирен Жолио-Кюрилар куйидагиларни кайд этишди: алюминийни бомбардимон килиш натижасида электрон-лар ва позитронлар х,осил булди, бунда куйидаги ажойиб х,одиса кузатилди: бомбардимон килишни тухтатилганда х,ам позитрон чикиши давом этди. Худди шундай х,одиса бор ва магнийда ^ам кузатилар экан. "Бу тажрибалар мусбат электронлар нурланиши билан содир буладиган янги типдаги радиоактив-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

г

v.

ликнинг мавжудлигини тасдиклайди, - деб ёзишди Кюрилар. Алюминий х,олида реакция куйидагича содир булади, деб х,исоблаймиз:

Фосфор изотопи Р - яшаш даври 3 минут 15 секунд булган радиоактив изотопдир. У куйидаги реакция куринишида мусбат электрон чикариб, содир булади:

Бор ва магнийни х,ам нурлантирилганда шунга ухшаш реакциялар содир булишини ва ностабил ядролари х,осил булади, деб фараз килиш мумкин. изотоплари унча узок булмаган вакт давомида мавжуд булиб туришлари мумкин, шу сабабли уларни таби-атда кузата олмаймиз..."

Факат ажойиб ноодатий сифатларга эга булган тадкикотчиларгина жуда оддий экспе-риментал ускуналар ёрдамида шундай мух,им кашфиётлар кила олади! (Хисобга олиш керак, янги радиоактив изотоп унча узок яшамас-дан, уч минутдан кейин иккига булиниб кетар экан). Фредерик ва Ирен Жолио-Кюрилар биринчи булиб нафакат сунъий радиоактив-ликни кашф этишди, балки радиоактивлик-нинг янги тури - позитрон радиоактивликни х,ам очишди. Бу буюк ишлари учун 1935-йилда Фредерик ва Ирен Жолио-Кюрилар химия буйича Нобель мукофотига сазовор булишди.

Сунъий радиоактивликнинг очилиши ядро физикаси ривожи йулидаги янги боскич булиб тарихга кирди: у жуда куп тадкикотларнинг бошланишига йул очиб берди. Шундай тадкикотларнинг бири жуда мух,им натижа билан якунланди: келгусида атом энергетик курилмалар ва х,арбий ядровий техникалар учун "ёкилFи" турларидан бири булиб хиз-мат киладиган Плутоний - 239 кашф этилди. Бошка бир ишлар цикли эса кулланилиши замонавий фан, техника ва саноатнинг юкса-лишида катта бурилиш ясаган турли хил радиоактив изотопларнинг яратилишига олиб келди.

1935 йилнинг кузига келиб, Фредерик Жолио-Кюри бета-радиоактив изотопларни

биологик тадкикотлар ва тиббий диагно-стикада куллаш учун тажрибалар утказишни бошлади: бу тажрибалар фавкулодда жуда мух,им ва сермах,сул тажрибалар эди.

1935 йилда бутун дунё таниб улгурган Фредерик Жолио-Кюрини Сорбоннага профессор лавозимига таклиф этишди ва у учун алох,ида ядровий химия кафедрасини ташкил этишди. Икки йилдан сунг эса Коллеж де Фран-сда ядро физикаси ва химияси кафедрасига рах,барлик килди ва уни умрининг охиригача бошкарди. У бир вактда янги ташкил этилган илмий тадкикотлар Миллий марказидаги атом синтези Лабораториясига х,ам директорлик килди. Бир мунча кейинрок Фредерик Жолио-Кюри 7 МэВ га мулжалланган тадкикот ишла-рини утказиш учун зарур булган биринчи француз циклотрони курилишига х,ам рах,барлик килди.

Дунёга довруги кетиши ва юкори дара-жадаги иззат-х,урмат х,ам Фредерик Жолио-Кюрини узгартирмади. У х,ар доимгидай хормай-толмай ишлашни давом эттирди: курилишга рах,барлик килишга ва курилмалар ясашга, илмий ходимларга устозлик килишга, маърузалар укишга, илмий изланишлар олиб боришга ва ижтимоий фаолиятлар билан шугулланишга х,ам улгурди.

Уша йиллари буюк олим атом энергияси-дан фойдаланиш масалаларига х,ам диккатини ажратди. Унинг оFир ядроларнинг булиниши ва трансуран элементларнинг х,осил булишига доир олиб борган тадкикот ишлари бу сох,адаги биринчи ишлардан булди. Уран ядросини нейтронлар билан бомбардимон килганда унинг иккита радиоактив булакларга булинишини урганаётиб, у бу реакцияда икки-ламчи нейтронларнинг борлигини кайд этди. Ф.Жолио-Кюри француз олимлари Г.Альбан ва Л.Коварскийлар билан биргаликда 1939-йилнинг бошларида аникладиларки, нейтроннинг уран ядросига келиб тушиши натижасида урандан икки ва ундан ортик нейтронлар ажралиб чикар экан ва маълум бир шартларда яна иккита уран ядроси булиниб, ундан турттадан куп нейтрон ажралиб чикар экан ва х.к. Бу бажарилган ишлар атом энер-гияси ажралиб чикиш билан содир буладиган ядровий занжир реакциясини амалга ошириш имкони борлигидан далолат беради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

Ф.Жолио-Кюри ядро энергетикасига катта ах,амият бериб, техниканинг бу янги сох,асини яратишда узи х,ам фаол иштирок этди. П.Ланжевеннинг маълумот беришича, уруш-гача у ядровий ёкилFи билан ишлайдиган, х,ар бири 300000 кВт кувватли атом электро-станциялари, яъни "иссик,лик марказлари"ни куриш имконияти мавжудлиги х,ак,ида фикр билдирган эди. Аммо уруш унинг бу режа-ларини амалга оширишга имкон бермади. Фак,ат урушдан кейин Ф.Жолио-Кюри ва унинг ходимлари Францияда биринчи булиб 30Э ядро реакторини курдилар. Реакторнинг лойих,аси урушгача (1940-йилда) тайёрланган булиб, курилган реакторни ишга тушириш эса 15-декабрь 1945-йилда амалга оширилди.

Ф.Жолио-Кюрининг турмуш УртоFи билан бирга бажарган алох,ида ишлар цикли жуфт зарраларнинг "пайдо булиши" ва аннигиляци-ясига баFишланган эди.

Дунё олимлари Фредерик Жолио-Кюри ^ацида. Фредерик Жолио-Кюри фанга бебах,о х,исса кушди. Унинг хизматлари дунё олимлари томонидан тан олинган булиб, ёркин шахсий хусусиятлари эса у билан учрашган олимлар хотирасида учмас из колдирди.

Академик Бруно Понтекорво узок йиллар Ф.Жолио-Кюри билан бирга ишлаган булиб, унинг айтишича, Жолио-Кюри "узи билан мулокот килган х,ар бир шахснинг кайфиятини юк,ори кутариш кобилиятига эга эди.Фреде-рик атрофдагиларнинг юрагини эгаллаб олган эди".

Профессор Жан Тейяк Фредерик Ж.Кюри х,ак,ида шундай ёзган эди:"Жолио-Кюри буюк физикларни ва буюк рассомларни яратадиган х,иссиётга эга эди".

Роберт Оппенгеймер "Жолио-Кюри ХХ-аср илмий гуманизмининг энг ёркин вакили эди", деб х,исобларди.

Россия Фанлар Академиясининг мухбир-аъзоси А.И.Алиханьян: "У билан танишганим-дан сунг мен х,ар доим унинг темпераменти, ута чукур илмий эрудицияси ва х,ак,ик,ий уткир акл эгаси эканлигини бир умр хотирамда сак,лаб к,олганман", деб ёзган эди.

Фредерик Жолио-Кюри инсонларни катта иштиёк, билан яхши курар эди ва шу сабабли у, дунё таниган олим, катта илмий тадк,ик,отлар билан шуFулланувчи шахс сифатида х,ар доим

жамоат иши билан шуFулланишга вакт топар эди.

Иккинчи Жах,он Уруши вактида Франция душман томонидан куршовга олинган пайтда, Ф.Жолио-Кюри х,еч иккиланмасдан Каршилик х,аракати катнашчилари каторига кушилди ва "Миллий фронт"ни бошкарди. У узини Ватанининг содик фарзанди сифатида курсатди.

Фашизм устидан Fалаба козонилгандан сунг, Ф.Жолио-Кюри талантли ташкилотчи сифатида барча софдил инсонларнинг учинчи жах,он урушига к,арши курашига рах,барлик килди. "Тинчлик тарафдорлари ^аракати"нинг пайдо булиши унинг номи билан бевосита бOFЛИKl.

1950 йилдан бошлаб у Бутунжа^он Тинчлик Кенгашининг раиси эди. Унинг бу ута мух,им фаолияти юкори бах,оланди: 1951-йилда Фредерик Жолио-Кюри "Халклар уртасида тин-чликни муста^камлагани учун" деб номланган Халкаро мукофот билан такдирланди.

1946 йилдан бошлаб Ф.Жолио-Кюри Илмий ходимларнинг Бутундунё Федерациясини бошкарди.

Фредерик Жолио-Кюри давлатдаги барча кишиларининг катта дусти эди. У урушгача дустлик Жамиятининг фаол аъзоси, 1947-йил-дан бошлаб эса унинг Президенти булиб хиз-мат килди. Куп марта у турли мамлакатларга сафар килди, бир катор илмий конференция-ларда катнашди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

58 ёшида Ф.Жолио-Кюрининг юраги уриш-дан тухтади. Ер юзида фаннинг ривожлани-шига ва тинчликни саклашга кушган буюк хиз-матларини х,исобга олиб, француз х,укумати унинг учун миллий дафн маросимини уюш-тирди.

Бутун Франция халки дунё таниган буюк олимга, Бутунжах,он Тинчлик Кенгаши раи-сига узларининг сунгги х,урматларини бажо келтирдилар. Уни сунгги йулга нафакат дустлари ва уртоклари, балки улар учун фахр ва ифтихор рамзи, дуст, х,имоячи ва якин одами булган барча оддий одамлар кузатиб колдилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

г

v.

Фредерик Жолио-Кюрининг илмий-ижодий хyлоcaлapи ядро физикacи фaнининг ушбу мaвзyлapидa rçyллaнилиши тaвcия этилaди:

т.р. "Атом ядроси ва элементар зарралар физикаси" укув фанидаги мавзулар Фредерик Жолио-Кюрининг илмий-ижодий хулосалари

1 Радиоактивлик ходисаси Бир катор радиоактив элементларнинг ядровий характери-стикаларини тадкик килди

2 Сунъий радиоактивлик Сунъий радиоактивлик ходисасини 1934 йил 15 январда кашф этганлиги эълон килинди

3 Позитрон-радиоактивлик Турли элементларни альфа зарралар билан нурлаш тухтатилганда хам позитрон чикиши давом этишини аниклади

4 Альфа-парчаланиш. Бета-парчаланиш. Нейтроннинг кашф этилиши Бериллий элементини альфа зарра билан нурлатилганда у альфа заррани ютиб, янги нурланиш чикиши аникланди

S Электрон-позитрон жуфти ва бошка жуфт зарралар-нинг хосил булиши Электрон-позитрон жуфти ва бошка жуфт зарралар-нинг хосил булиши жараёнларининг физик холатларини аникладилар

б Полоний-239 ва бошка радиоизотопларнинг кашф этилиши Сунъий радиоактивлик кашф этилгандан сунг, атом энергетик курилмаларининг ёкилFиси булиб хизмат киладиган Поло-ний-239 кашф этилди

7 Бета-радиоактив изотопларнинг биологик ва тиббий диагностикада кулланилиши 1935 йилда Бета-радиоактив изотопларнинг биологик ва тиббий диагностикада кулланилиши буйича бир катор сермахсул тажрибалар амалга оширилди

S Зарраларни тезлаткичлар - циклотронлар 1937 йилда Франциянинг илмий тадкикотлар Миллий марка-зидаги атом синтези лабораториясига ва 7 МэВ мулжалланган биринчи циклотрон курилмаси яратилишига рахбарлик килди

9 ОFир ядроларнинг булиниши ва трансуран элемент-ларнинг хосил булиши Атом энергиясидан тинчлик максадида фойдаланишга баFишланган биринчи ишларини бошлаб берди

10 Занжир реакциялари. Ядролардан энергия ажратиб олиш. Ядро реакторлари. 1939 йил бошларида Г.Альбан ва Л.Коварский билан бирга-ликда нейтроннинг уран ядросига келиб тушиши натижасида занжир реакцияси бошланишини аникладилар

Xyлоca.

Уцувчи вa тaлaбa ёшлap Фредерик Жолио-Кюрининг rçyйидaги ижобий хис-лaтлapидaн ypнaк олишлapи тaвcия эти-лaди:

• Нохакликка карши кyрашиш.

• Ватанга садокат билан хизмат килиш.

• Илм ва фанга мехр yЙFониши.

• Олдинга куйилган максадни амалга оширишда катъийлик ва бор имкониятларни ишга солиш.

• Кизиккан сохаси yстида тинимсиз мехнат килиш.

• Севган фанига садокат ва юксак орзу-ларга интилиш.

• Хар-бир ишда ва илм олишда изчил-ликни намоён этиш.

• Узидан ёшларга ва кизикувчиларга рахбарлик килиш.

• Хар кандай ишдан буйин товламаслик ва тиришкоклик билан максадга интилиш.

• Олган билим ва куникмаларини амали-ётга, хаётга куллашга интилиш.

• Ижтимоий фаолият билан шyFyлланиш.

• Халклараро тинчлик ва дустликни мустахкамлашга хизмат килиш.

Бажарилган илмий иш укувчи ва тала-баларга нафакат фанга кизикиш, илм олиш сингари хислатларни шакллантиради, балки уларда инсонийликка хос булган хислатлар-нинг уЙFонишида, Ватанга мухаббат, мехнатга туFри муносабатда булиш каби кундалик хаётимизда аскатадиган тарбияни олишда хам алохида урин эгаллайди.

Олинган натижалардан, келтирил-ган хаётий мисоллардан фойдаланишни хозирги кунда тарбияланаётган ва илм ола-ётган таълимнинг барча буFим талабалари ва укувчиларига - умумий таълим макта-блари, хунар мактаблари, лицей, коллеж, техникум ва Олий укув юрти талабалари, шунингдек, укитувчилар малакасини ошириш ва кайта тайёрлаш тизими ходимлари учун тавсия этиш мумкин.

Бу хаётий мисоллар ва хулосалар уларга хаётларида туFри йулни танлашда факат ёрдам беради, деб уйлаймиз.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

с 22 ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ N у

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 19 мартдаги "Физика сох,асидаги таълим сифатини ошириш ва илмий тадкикотларни ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК.-5032-сонли карори.

2. Шаскольская М.П. Фредерик Жолио-Кюри, жизнь замечательных людей, - М.: Молодая гвардия, 1959. - 208 с.

3. Кузнецов Б.Г. Фредерик Жолио-Кюри, ученый и борец за мир, - М.: Госкультпрос-ветиздат, 1952. - 80 с.

4. Бикар Пьер. Фредерик Жолио-Кюри и атомная энергия. - М.: Государственное издательство литературы в области атомная науки и техники. 1962. - 222 с.

5. Кедров Ф. Ирен и Фредерик Жолио-Кюри. - М.: Атомиздат, 1973. - 144 с.

6. Сохина Л.П., Колотинский Я.И., Халтурин Г.В. Плутоний в девичьих руках, - М.: Екатеринбург, ЛИТУР. 2003. - 160 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.