Научная статья на тему 'АҲОЛИНИ ВА ҲУДУДЛАРНИ МУҲОФАЗАЛАШ ВА ЗАҲАРЛИ МОДДАЛАР БИЛАН БОҒЛИҚ ФАВҚУЛОДДА ВАЗИЯТЛАРНИ ЧОРАТАДБИРЛАРИ'

АҲОЛИНИ ВА ҲУДУДЛАРНИ МУҲОФАЗАЛАШ ВА ЗАҲАРЛИ МОДДАЛАР БИЛАН БОҒЛИҚ ФАВҚУЛОДДА ВАЗИЯТЛАРНИ ЧОРАТАДБИРЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
322
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кучли таъсир этувчи заҳарли модда / кимёвий хавфли объект / концентрация / хавф / заҳарланиш / қутқарув тузилмалари / разведка / шахсий ҳимоя воситалари / огоҳлантириш / муҳофаза. / strong-acting poisonous substance / chemically dangerous object / concentration / danger / poisoning / rescue structures / intelligence / personal protective equipment / warning / protection.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — А.Қ.Исоқов, А.Р.Холдоров, A.Б. Набиев, А.А.Ботиржанов

Мамлакатимиз ҳудудида жойлашган кимёвий хавфли обьектларда ишлатиладиган кучли таьсир этувчи заҳарли моддаларнинг турлари, уларнинг инсон организми ва атроф табиий муҳитга кўрсатиши мумкин бўлган салбий таьсирлари ҳамда улардан муҳофазаланишдаги мавжуд муаммолар қўтарилган. Шунингдек, кучли таьсир этувчи заҳарли моддаларга қарши курашнинг умумий усуллари кўрсатиб ўтилган ҳамда ушбу муаммоларни бартараф этишга доир тавсиялар кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROTECTION OF THE POPULATION AND TERRITORIES AND EMERGENCY MEASURES REGARDING TOXICS

The types of highly effective toxic substances used in chemically dangerous objects located on the territory of our country, their possible negative effects on the human body and the surrounding natural environment, as well as existing problems in their protection have been exacerbated. Also, general methods of combating toxic substances with a strong effect have been shown, as well as recommendations on the elimination of these problems have been made

Текст научной работы на тему «АҲОЛИНИ ВА ҲУДУДЛАРНИ МУҲОФАЗАЛАШ ВА ЗАҲАРЛИ МОДДАЛАР БИЛАН БОҒЛИҚ ФАВҚУЛОДДА ВАЗИЯТЛАРНИ ЧОРАТАДБИРЛАРИ»

А^ОЛИНИ ВА Х,УДУДЛАРНИ МУ^ОФАЗАЛАШ ВА ЗА^АРЛИ МОДДАЛАР БИЛАН БОГЛЩ ФАВЦУЛОДДА ВАЗИЯТЛАРНИ ЧОРА-

ТАДБИРЛАРИ А.Ц.Исоков

Наманган вилоят ФВБ Х,ФХ укув марказ услубчи укув марказ укитувчиси

А.Р.Холдоров

Наманган вилоят ФВБ Х,ФХ укув марказ услубчи укув марказ укитувчиси

A-Б. Набиев

Наманган давлат университети Х,аёт фаолияти хавфсизлиги кафедраси доценти

А.А.Ботиржанов Наманган давлат университети талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.6634164 Аннотация. Мамлакатимиз %удудида жойлашган кимёвий хавфли обьектларда ишлатиладиган кучли таьсир этувчи за%арли моддаларнинг турлари, уларнинг инсон организми ва атроф табиий му%итга курсатиши мумкин булган салбий таьсирлари %амда улардан му%офазаланишдаги мавжуд муаммолар цутарилган. Шунингдек, кучли таьсир этувчи за%арли моддаларга царши курашнинг умумий усуллари курсатиб утилган %амда ушбу муаммоларни бартараф этишга доир тавсиялар курсатиб утилган.

Калит сузлар: кучли таъсир этувчи за%арли модда, кимёвий хавфли объект, концентрация, хавф, за%арланиш, цутцарув тузилмалари, разведка, шахсий %имоя воситалари, ого%лантириш, му%офаза.

ЗАЩИТА НАСЕЛЕНИЯ И ТЕРРИТОРИЙ И ЧРЕЗВЫЧАЙНЫЕ МЕРЫ ОТ

ТОКСИЧНЫХ ВЕЩЕСТВ Аннотация. Обострились виды высокоэффективных токсичных веществ, используемых в химически опасных объектах, расположенных на территории нашей страны, их возможное негативное воздействие на организм человека и окружающую природную среду, а также существующие проблемы в их защите. Также были показаны общие методы борьбы с токсическими веществами с сильным действием, а также даны рекомендации по устранению этих проблем.

Ключевые слова: сильнодействующее ядовитое вещество, химически опасный объект, концентрация, опасность, отравление, спасательные сооружения, разведка, средства индивидуальной защиты, предупреждение, защита.

PROTECTION OF THE POPULATION AND TERRITORIES AND EMERGENCY MEASURES REGARDING TOXICS Abstract. The types of highly effective toxic substances used in chemically dangerous objects located on the territory of our country, their possible negative effects on the human body and the surrounding natural environment, as well as existing problems in their protection have been exacerbated. Also, general methods of combating toxic substances with a strong effect have been shown, as well as recommendations on the elimination of these problems have been made.

Keywords: strong-acting poisonous substance, chemically dangerous object, concentration, danger, poisoning, rescue structures, intelligence, personal protective equipment, warning, protection.

КИРИШ

Техноген тусдаги фавкулодда вазиятлар орасида кучли таьсир этувчи захарли моддалар билан боглик обьектлардаги авариялар узининг келтирадиган талофатлари юкорилиги билан ажралиб туради. Бундай обьектларда авария содир булган такдирда, факат обьект ишчиларининг саломатлигига хавф тугдирмасдан, балки унинг атрофида жойлашган худуд ахолисига хам хавф тугдиради. Чунки, улар юкори захарлилик хусусиятига эга булган ва маълум шароитларда (асосан кимёвиий хавфли объектлардаги аварияларда) одамлар ва жониворларнинг оммавий захарланишини келтириб чикара оладиган, шунингдек атроф мухитни зарарлай оладиган кимёвий бирикмалардир. Шу сабабли хам бундай турдаги авариялар содир булганда ахоли хавфсизлигини таьминлашнинг илмий-услубий асосларини ишлаб чикишга зарурат тугилмокда [5].

Кучли таьсир этувчи захдрли моддаларнинг асосий кисми автотранспортлар ёрдамида корхоналарга ташиб етказилади. Ташиш жараёнида уларнинг тукилиши кузатилса ёки кучли таьсир этувчи захарли моддалар билан боглик обьектларда авария содир булган такдирда зудлик билан таркалган модданинг тури, унинг атроф-табиий мухит ва инсонларнинг хаёти ва саломатлигига курсатиши мумкин булган салбий таьсирлари аникланади хамда олинган натижаларга асосан мухофазаланиш усуллари кулланилади [3].

Шу сабабли хам мустакиллик йилларида мамлакатимизда фавкулодда вазиятларнинг олдини олиш, улар содир булганида харакат килиш буйича яхлит давлат тизими ва унинг мувофиклаштирувчи органи сифатида Узбекистон Республикаси Фавкулодда вазиятлар вазирлиги ташкил этилди, соханинг зарур меъёрий-хукукий базаси шакллантирилди [1].

Бизга маьлумки, обьектларда ишчи-ходимларни кимёвий захарланишдан мухофаза тадбирлари корхонадаги хизмат тузилмалари, куткарув тузилмаларига кирувчи куткарувчилар томонидан амалга оширилади. Шу сабабли хар бир куткарувчи захарли моддаларнинг хоссаларидан хабардор булиши талаб этилади. Шу билан бирга захарли моддалар билан ишлайдиган ишчи ва ходимлар хам захарли моддаларнинг инсон организмига курсатадиган салбий таьсирлари, улурдан мухофазаланиш усуллари, захарли моддалардан мухофазаланишда кулланиладиган замонавий шахсий химоя воситалари турлари ва улардан фойдаланиш усулларини билишлари талаб этилади.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Мазкур сохасидаги асосий долзарб масала бу кучли таьсир этувчи захарли моддалар ишлатиладиган ишлаб чикариш корхоналарининг ишчи-ходимлари хамда корхона атрофидаги ахолини ФВ юз берганда тугри харакат килишга ургатиш, корхона ходимларини малакасини ошириш ва дастгохлар созлигини доимий назорат килиш оркали юзага келиши мумкин булган ФВнинг олдини олиш ёки унинг талофатларини минималлаштиришни таьминлашнинг илмий-услубий асосларини ишлаб чикилмаганлиги хамда мамлакатимизда малакали кадрларни тайёрлашдан иборатдир. Шунингдек, фукаро мухофазаси борасида мунтазам равишда амалга ошириладиган ишларни узлуксиз равишда такомиллаштириб борилиши; фукаро мухофазаси мутахассислари илгор тажриба усулларини амалий тарзда эгаллаб олиши, методик, психологик ва бошка жихатдан энг

сунгги ютукларини мунтазам равишда узлаштириши, иш амалиётига татбик этиб бориши зарурлигини англай олиши; куткарув ишлари ва бу жараёнини такомиллаштириш, уни мазмунини чукурлаштириш ва сифатини ошириш максадида зарур химоя ишларини ташкил этилиши зарурлиги муаммонинг долзарблигини белгилайди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Купинча ишлаб чикариш технологик жараёнларининг ва иншоотларни эксплуатация килиш коидаларининг бузилиши натижасида захарли моддалар таркалиши ва улардан ахолини мухофаза килиш чора-тадбирларини амалга оширилиши талаб этилади.

Радиациявий, кимёвий ва ёнгин хавфи бор шахарлар ва ахоли пунктларини, КТЭЗМ, портлаш хавфи бор булган ва биологик воситалари булган обьектларни, одамга кучли таъсир этувчи моддалар ташийдиган транспорт воситаларининг темир йул узелларини, нефт-газ конлари, нефт кувурлари, гидроузеллар ва бошка обьектларнинг руйхати аник келтирилади. Талофат худудидаги, шунингдек кушни худудлардаги эпидемиологик, эпизоотик, элифитотик ва сейсмик фаол худудлар, табиий офатлар буладиган жойлар, саноат ва кишлок хужалигига етиши мумкин булган зарарлар хамда шу худудлардаги ахоли сони ва куриладиган тахминий талофатлар микдори курсатилади.

Кучли таъсир этувчи захарли моддаларнинг бир неча турлари мавжуд, уларнинг физикавий хоссалари турлича булиб, бугувчи, нафас олиш органлари оркали инсон тана аьзоларига салбий таьсир курсатиш хусусиятига эга. Кучли таъсир этувчи захарли моддалар билан инсон организми захарланганда модда турига караб захарланиш белгилари турлича булади.

^уйида бир неча кучли таъсир этувчи захарли моддаларнинг физикавий хоссалари ва инсон организмига салбий таьсирларини куриб чикамиз [3]:

Аммиак

Аммиак КНэ - рангсиз бугувчи хусусиятга эга булган, уекир хидли захарли газдир. У инсон организмига таьсир этганда аввало нафас олиш органларига салбий таьсир курсатиб, бурун битиши, йутал, нафас олишнинг кийинлашиши, юракнинг тез-тез уриши, пулсь уришининг тезлашиши кузатилади. Аммиакнинг буги терини ва шиллик каватларнинг таьсирчанлигини ошишига, кичишиш, терининг кизариши, кузнинг ачишиши ва ёшланишига олиб келади. Унинг ишлаб чикариш корхоналарида хаводаги йул куйиладиган концентрацияси 20мг/м3. 40мг/м3 концентрациясида инсонлар хидидан сезишлари мумкин. 500мг/м3 ни ташкил килса, инсонларда нафас олган захоти улим холати кузатилади.

Хлор

Хлор - СЬ2 яшил- сарик тусли уткир бугувчи хидли захарли газ хисобланади. Инсон организми хлор билан захарланганда- кукракда огрик пойдо булиши, куз ёшланиши, курук йутал, кунгил айнаш, кайт килиш, мувозанатни йукотиш, нафас етишмаслик холатлари кузатилади.

Х,лорнинг ишлаб чикариш корхоналарида хаводаги йул куйиладиган концентрацияси 1 мг/м3. Х,лорнинг минимал сезиладиган микдори 2 мг/м3, 10 мг/м3 концентрацияси эса инсон организмига салбий таьсир курсатади. Агар унинг хаводаги

микдори 100-200 мг/м3 га тенг булса 30-60 дакика шу жойда булган инсон учун хавфли хисобланади, концентрацияси ундан ортиб кетса, кескин улим содир булади. МУ^ОКАМА

Юкорида курганимиздек, хар бир кимёвий захарли модданинг чегаравий йул куйиладиган концентрацияси мавжуд. ^уйидаги омиллар сабабли кучли таьсир этувчи захдрли моддалар билан боглик обьектларда авария содир булиши хамда захарли моддаларнинг чегаравий йул куйиладиган концентрацияси ошиб кетиши окибатида корхона ишчи-ходимлари ва ён атрофдаги ахолининг саломатлигига салбий таьсир курсатиши мумкин:

- хавфли обьектларнинг нокулай жойлашуви;

- ишлаб чикариш воситаларининг эскириши, авария холатига келиши;

- кучли таъсир этувчи захарли моддалардан фойдаланиш, саклаш ва ташишнинг ортиши;

- ишчилар касбий махоратининг, мехнат маданиятининг тушиб кетиши хамда малакали кадрларнинг камайиб кетиши;

- рахбар ходимларнинг масьулиятсизлиги, ишлаб чикариш ва технологик жараёнларда интизомнинг тушиб кетиши;

- кимёвий хавфли обьектлар холатининг етарли даражада назорат килинмаслиги;

- зарарли ва хавфли омилларни назорат килиш тизимининг мукаммал эмаслиги;

- техника хавфсизлиги коидаларига амал килиш даражасининг тушиб кетиши.

Кучли таъсир этувчи захарли моддалар (КТЗЭМ) билан боглик булган обьектларда авария ва халокатлар окибатларини бартараф этишда авария-куткарув ва бошка кечиктириб булмайдиган ишларни ташкил этиш, уз вактида ва сифатли разведка ишларини олиб бориш мухим ахамиятга эгадир.

Разведкани радиация ва кимёвий разведка тузилмаларидан ташкил этилган гурух звенолари олиб боради хамда куйидаги ишларни амалга оширади[2]:

1. Авария содир булган жой ва кучли таьсир этувчи захарли модда тури, шунингдек худуд ва обьектнинг захарланганлик даражаси ва кулами аникланади

2. Зарарланган худуд чегарасини айланиб утилади хамда худуддан чикишнинг хавфсиз йуналишлари аникланади.

3. Тупрок, сув ва бошка ташки мухит обьектларидан намуналар олинади ва тахлил килиш учун лабораторияга юборилади.

4. Кимёвий зарарланган худуд учогидаги одамлар холатини бахоланади.

5. КТЭЗМнинг худудга ёки атмосферага таркалаётганлиги аникланиши биланок обьект ишчи ва хизматчилари хамда якин атрофда яшовчи ахолига хавф хакида хабар берилади.

Авария содир булган обьектда биринчи навбатда кучли таъсир этувчи захарли моддаларнинг тукилиши ёки таркалишини тухтатиш тадбирлари амалга оширилади хамда зарарланган худуднинг чегараси белгиланади. Бу худудга авариянинг окибатларини бартараф этишда катнашмайдиган шахсларнинг киришларига рухсат этилмайди. Бу худуд

алохида махсус ишчи ва хизматчилардан ташкил топган гурух томонидан ураб олинади[3].

КТЭЗМлар билан зарарланган хавонинг таркалиш йуналишини, зарарланган худудлардан хавфсиз чикиш йулларини ва мухитни аниклаш учун гидрометеорологик кузатишларига алохида этибор берилади. Авария содир булган худуддан чикиш учун энг киска шамол эсадиган ва баландликдан утадиган шамол йуналишига перпендикуляр булган йуналиш танланади.

Жабрланганларга энг киска вакт ичида тиббий ёрдам курсатилади.

Зарарланган учок чеклангандан кейин захарланган худудларни зарарсизлантириш ишлари олиб борилади. Обьектларни, асбоб ускуналарни зарарсизлантириш манбаи сифатида КТЭЗМнинг нейтраллаштирувчи моддалар танланади.

КТЭЗМ билан зарарланган учокда олиб борилаётган ишлар жараёнида хавфсизлик талабларига риоя килиш лозим, жалб этиладиган мутахассислар газникоб, мухофаза кийими хамда шахсий химоя воситалари, дори-дармон кутиси билан таьминланадилар. Зарарланган худудда иш бошлашдан олдин жалб этилган куткарувчилар билан КТЭЗМ тури ва содир булган вазият хакида йурикнома утказилади [4]. ХУЛОСА

Х,озирги кунда ишлаб чикариш жараёнида, кишлок хужалиги ва хаётимиз мобайнида юзлаб хар хил кимёвий бирикмалар ишлатилмокда. Улар инсоният, хайвонот олами ва усимлик дунёси учун зарарли хисобланиб, уларнинг сони кун сайин ортаётганини куришимиз мумкин. Шу сабабли хам, юзага келиши мумкин булган фавкулодда вазиятлар хавфи ортаверади. Табиий, техноген ва экологик тусдаги фавкулодда вазиятлар, авариялар ва фожиалар окибатларини тугатиш буйича тупланган тажрибалар, фукаролар мухофазасида олинган назарий билимлар, юкорида таъкидланган ФВларда, фукароларни онгли равишда тез, катъиян харакат килишга, иктисодиёт тармокларини тезда кайта тиклаб, уни ишга тушириб юборишга ва талофот курганларга уз вактида керакли ёрдамларни курсата олишга ургатади. Албатта, бу вазифалар, табиий офатлар, авария ва талофотларнинг табиати, тавсифи, келиб чикиш сабаблари ва уларни келтирадиган окибатларини чукур урганиш натижасидагина амалга оширилади. Шу сабабдан фукаро мухофазаси ходимлари олдига жуда катта маъсулият (харбий даврда хам, тинчлик даврида хам) фукароларни ФВлар рухида укитиш вазифасини куяди.

Узбекистонда турли характердаги фавкулодда вазиятларни бартараф этиш, талофатлар куламини торайтириш, инсонлар хаёти ва улар томонидан яратилган моддий бойликларга етадиган зарарларнинг олдини олиш ёки уларни камайтиришни таъминлашда иштирок этадиган барча хизматларнинг узаро муносабатларини белгиловчи ва тартибга солувчи катор конунлар ва шу сохага таалукли булган Вазирлар Махкамасининг карорлари ва бошка меъёрий-хукукий хужжатлар кабул килинган хамда хаётга жорий этилмокда.

Кучли таъсир этувчи захарли моддалар билан боглик фавкулодда вазиятлардан ахолини ва худудларни мухофаза килиш тизимини янада такомиллаштириш буйича тавсиялар [6]:

1. Кимёвий хавфли объектларда (бундан кейин матнда КХО деб юритилади) захарли моддаларни захарлилиги камрок моддалар билан алиштириш ёки умуман хавога

захарли моддалар ажралиши учун шароитни киркадиган янги технологияларни жории этиш;

2. Эскирган технология ва ускуналарни замон талабларига жавоб берадиганлари билан алмаштириш;

3. Ишлаб чикариш жараёнларини механизациялаштириш. Натижада, мехнат жараёни осонлашади, ишчиларни захарли моддалар билан мулокотда булиши сезиларли даражада чегараланади.

4. Иш зонасидаги хаво мухити холати устидан доимий назорат олиб бориш хамда самарали шамоллатиш тизимларини урнатиш;

5. КХО ни ахоли яшаш худудидан узокрок майдонга жойлаштириш;

6. КХО ишчи-ходимлари билан доимий йурикномалар утказиш, шунингдек боскичма-боскич уларни шахсий химоя воситалари билан таъминлаш.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ахолини ва худудларни фавкулодда вазиятлардан мухофаза килишнинг хукукий асослари ( меъёрий-хукукий хужжатлар туплами ). l том. 9-10 б.

2. Нигматов И., Тожиев М. „Фавкулодда вазиятлар ва фукаро мухофазаси". Дарслик -Т.:Иктисод-Молия, 2011. 24-26 б.

3. Ф.А.Абидова, А.Б.Абидов. "Кучли таъсир этувчи захарли моддаларнинг хусусиятлари". УзР ФВВ ФМИ - 2013. 4-7 б.

4. Р.С.Собиров. "Кучли таъсир этувчи захарли ва радиоактив объектлардаги узига хос ёнгинларни учириш", услубий кулланма. УзР ФВВ ФМИ - 2017. 15-18 б.

5. Турагалов Т.Ж., Илёсова З.Ф. Фавкулодда вазиятлар. (кискача русча-узбекча энциклопедик изохли лугат). - Т.,ФМИ, 2016. 123 бет.

6. Шарипов А.Х. "Кимёвий хавфли объектда ва темир йул транспортида кучли таъсир этувчи захарли моддаларни саклаш", услубий кулланма. Тошкент темир йул мухандислари институти, 2010. 13-15 б.

Интернет ресурслари:

7. www.Lex.uz

8. www.ziyonet.uz

9. www.google.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.