Научная статья на тему 'ТАРИХ ФАНИНИ ЎҚИТИШГА ОИД ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР МАСАЛАСИ'

ТАРИХ ФАНИНИ ЎҚИТИШГА ОИД ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
53
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дарслик / XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларига келиб фан-техника соҳасида кучли "портлаш" / Индустриал тараққиёт / табиий заҳиралар / Кашфиётлар / салбий оқибатлар / textbook / a strong "explosion" in science and technology from the end of the XIX century to the beginning of the XX century / Industrial development / natural resources / Discoveries / negative consequences.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович

Мазкур мақолада тарих фани орқали ўқувчиларга экологик муаммоларни тарихи, саноатни ривожланиши, инсон эхтиёжини ошиш ва уни эколгия таъсири ҳақида сўз юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PROBLEM OF ENVIRONMENTAL PROBLEMS IN THE TEACHING OF HISTORY

This article tells students about the history of environmental problems, the development of industry, the growth of human needs and its impact on the environment through the science of history.

Текст научной работы на тему «ТАРИХ ФАНИНИ ЎҚИТИШГА ОИД ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР МАСАЛАСИ»

ТАРИХ ФАНИНИ УЦИТИШГА ОИД ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР

МАСАЛАСИ

Гайдаров Сулаймон Амиркулович

ТВЧПДИ Тарих ва тиллар факультети, Тарих кафедраси катта

укитувчиси, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD). haydarov sulaymon82@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада тарих фани оркали укувчиларга экологик муаммоларни тарихи, саноатни ривожланиши, инсон эхтиёжини ошиш ва уни эколгия таъсири хакида суз юритилади.

Таянч сузлар: дарслик, XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларига келиб фан-техника сохасида кучли "портлаш", Индустриал тараккиёт, табиий захиралар, Кашфиётлар, салбий окибатлар.

THE PROBLEM OF ENVIRONMENTAL PROBLEMS IN THE TEACHING OF

HISTORY

Haydarov Sulaymon Amirkulovich

Faculty of History and Languages, Senior Lecturer, Department of History, CSPI, Doctor of Philosophy (PhD) in Pedagogy haydarov sulaymon82@mail.ru

ABSTRACT

This article tells students about the history of environmental problems, the development of industry, the growth of human needs and its impact on the environment through the science of history.

Keywords: textbook, a strong "explosion" in science and technology from the end of the XIX century to the beginning of the XX century, Industrial development, natural resources, Discoveries, negative consequences.

КИРИШ

XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларига келиб фан-техника сохасида кучли "портлаш" юз берди. Олимларнинг фикрича, инсоният тарихи давомида яратилган кашфиётларнинг ярмидан купи айнан шу даврга тугри келади.

Индустриал тараккиёт кишилик жамияти турмуш шароитини мисли курилмаган даражада юксакка кутариш билан бир каторда табиий комплекснинг бузилиши, табиий захираларнинг тугаллана бориши кун сайин яккол

кузатилмокда. Кашфиётлар инсониятни Ой сари "бир кадам" яккинлаштирган булсада, бир вактнинг узида уз салбий окибатларини хам курсата бошлади.

Инсониятнинг бугунги кунда табиатга килаётган хужумлари шу кадар шиддатли тус олдики, ер юзида одам таьсирига дуч келмаган биронта табиий жараён колмади хисоб.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хрзирги кунда инсон фаолияти таьсири доирасидан ташкари булган табиат ёки табиий мухитнинг бирор-бир булаги йук. Айникса, техник тараккиёт ривожининг юксак даражасига кутарилиши натижасида табиатнинг энергетик, захиравий ва экологик инкирозга учраши кун сайин кучлирок сезилмокда.

Инсон фаолиятида машиналаштиришнинг биринчи ринга тиши билан металлга булган талабнинг кучая бориши натижасида табиий захираларнинг янги ва янги турлари очилиши, темир, мис рудалари, рангли металл ишлаб чикаришда кенг кулланилиши натижасида чикинди махсулотлар кун сайин орта бориши, табиий ландшафтлар, дарё режими ва иклим узгариши содир булиши кузатилмокда.

Масалан, инсоният хозирги кунда хар йили 3 млрд тонна нефтни ёкилги учун ишлатади. Агар бу табиий захирани ишлатиш шу йусинда давом этса, орадан 40 йил утар-утмас нефт захираси тулалигича тугаши мумкин. Аммо мавжуд вазиятни узгартириш енгил кечмайди. Чунки хозирги кунда мавжуд технологик жараён дастгох ва машиналарнинг 50 фоизи нефтни ёкилги сифатида куллаш хисобига ишлайди.

Электр куввати ишлаб чикаришда жуда зарур булган бойитилган уран ва плутоний моддалари эса бир вактнинг узида ядровий курол таркатиш борасида хам катта хавф тугдиради. Бу уз навбатида "Тинчликни истасанг урушга тайёрлан" кабилида дунёда куролланиш авж олиб кетиши ва бу захираларни хавфсиз холатда саклаш учун жуда катта микдорда маблаг ажратилаётганлигига сабаб булмокда.

Фан-техниканинг ривожланиши урбанизация даражасининг ошиб кетишига хамда саноатлашган шахарларнинг пайдо булишига олиб келди. Йирик завод, фабрикалардан ажралиб чикаётган захарли моддаларнинг атмосферага кутарилиши натижасида хаво таркибининг бузилиши, хароратнинг исиб бориши билан боглик жиддий муаммолар тугилди. Синоптикларнинг таъкидлашича, охирги юз йил ичида дунё харорати бир даражага кутарилган. Хдроратнинг кутарилиши билан кутб музликлари эриб сув купаймокда, океанларнинг майдони кенгайиб, денгиз сувларининг сатхи кутарилиб кетаяпти. Дарё ва денгиз сохилларида ёки паст текисликларда жойлашган купгина шахарлар сув остида

колиб яшаш учун яроксиз холга келади. Катта-катта хосилдор ерлар чул ва сахроларга айланмокда. Бу эса уз навбатида хайвонот оламининг кирилиб кетишига сабаб булади. Узи шундай хам саноатнинг ривожланиши, инсоннинг яшаш учун кураши, янги ерларнинг узлаштирилиши куплаб хайвон ва жониворларнинг йукотиб юборди. Бу билан экологик мувозанат бузилди.

МУХ,ОКАМА

Ишлаб чикариш жараёнида хар йили атмосферага юзлаб млн. тоннага якин табиий мухитни ифлослантирувчи зарарли ва захарли моддалар ажралиб чикади. Булар орасида асосийлари карбон оксидлари, олтингугурт, азот ва бошка карбон водород бирикмалари хисобланади. Бу иншоатлар атрофида кул ва шлак уюмлари тогдек кутарилади. Факат битта иссиклик электростанцияси млрд. тонна шлак уюми хосил килади. Умуман хар йили ер юзида инсонинг хужалик фаолияти натижасида ажраладиган чикинди моддалар микдори 600 млн.тоннага тенг.

Ер атмосферасининг юкори кисмида жойлашган озон катлами узига хос бир калкон булиб, хаммамизни куёшнинг ультрабинафша нурларидан химоя килиб туради. Аэрозол ва холодильникларга кулланиладиган газлар озон билан таьсирга киришиб, унинг кучини киркади. Бу озон катламининг емирилиб, унинг тешилишига олиб келади. Атмосфера катламини ёриб утган куёш радиацияси инсон хаётига катта хавф тери раки, катаракта каби касалликларнинг авж олишига сабаб булмокда.

НАТИЖАЛАР

Хрзирги пайтда инсоният сув такчиллигига учраши хам кун сайин сезилмокда. Чунки ичиладиган дарё сувининг катта кисми саноатда кулланилмокда. Инсониятнинг сувга булган йиллик талаби 5000 млрд.куб.м га баробар булиб турган бир пайтда, бир тонна полимер матони ишлаб чикариш учун 3-5 тонна ичимлик суви сарфланади. Электр куввати 1млн.кВт.га тенг булган битта атом электростанциясига нисбатан икки баробар куп сув сарфлайди.

^ишлок хужалик экинлари максулдорлигини ошириш максадида турли хил захарли химикатлар, хусусан, микроорганизмларга карши фунисидлар, ёввойи бегона утларга карши гербисидлар, хашоротларга карши инсектисидлар сингари инсон хаёти учун хавфли булган захарли моддалар куланилади. Захарли химикатларни куллаш натижасида кишлок хужалик экинлари хосили 1.5-2 баробар ортади, аммо пестисидларнинг колдиги усимликларнинг танаси, мева ва уругларида аккумуляция килиниб, инсон организмига тушади ва уни аста-секинлик билан захарлай боради.

ХУЛОСА

Умуман олганда ишлаб чикаришнинг энергетик хажми кун сайин камаётир, махсулот ишлаб чикариш учун сарфланадиган энергия микдори кейинги 10 йил ичида 4 баробарга ошди. Масалан, АКЩда бир литр сут ишлаб чикариш учун ярим литр ёккилги сарф этилиши фикримизнинг далили була олади.

Ер юзида хозирги кунда инсон уз кундалик хаётида 70 мингдан ортик турли-туман синтетик кимёвий моддалардан фойдаланади. Х,ар йили улар сафига 1500 таси кушилади. Атрофни мухофаза килиш агентлигининг маьлумотига Караганда, хозирги кунда сотувда булган мавжуд 70 минг кимёвий моддалардан 3500 таси инсон соглиги учун захарли ёки потенциал захарли модда хисобланади.

Айни кунда атроф-табиий мухитни мухофаза килиш мухим вазифалардан бири булиб колмокда. Атроф табиий мухитни мухофаза килиш ва мавжуд булган табиий ресурслардан окилона фойдаланиш хамда инсон билан табиат уртасидаги муносабатларни тартибга солишга кумаклашадиган конунчилик, технологик, иктисодий ва бошка чораларни ишлаб чикиш инсоният хаёти учун мухим ахамият касб этади.

Жахонда табиий ресурсларга эга булмаган мамлакат йук хар кандай мамлакатнинг иклим шароити, географик жойлашуви ва ундаги табиий бойликлар узига хос хамда такрорланмас жихатлари билан намоён булади. Шу туфайли хар бир давлат уз конунчилигида атроф мухитни мухофаза килиш ва табиий ресурслардан фойдаланиш юзасидан тегишли нормаларни узининг шароитидан келиб чикиб ишлаб чикади.

Шуни таъкидлаш лозимки, Узбекистон Республикасининг "Мухофаза этиладиган табиий худудлар тугрисида"ги конунига асосан, ноёб табиат комплекслари, табиат ёдгорликлари, усимлик ва хайвонларнинг генетик фондини саклаш, табиий жараёнларни урганиш, табиий мухитнинг мониторингини амалга ошириш, ахолини экологик жихатдан тарбиялаш ва табиатни мухофаза килиш ахамиятига эга булган худудлардан хужалик фойдаланишни чеклаш. Ушбу вазифалар ер ва сув кенгликларини устивор экологик, илмий, маданий, эстетик ва санитария-согломлаштириш ахамиятига эга булган кисмини мухофаза килишга каратилганлиги билан тавсифланади.

Шунингдек, улар табиий объектларнинг айрим турларини саклаб колиш максадида амалга оширилиши лозим булган чора-тадбирлар йигиндисини хам уз ичига камраб олади.

Илмий, техник, экологик ва бадиий билимларни хамда бу борада фан-техника тараккиёти натижасида эришилган ютукларни табиатни мухофаза килишни маънавий жихатдан таъминлаш максадида жамоатчилик онгига сингдириш ва уларнинг атроф мухитни мухофаза килиш юзасидан дунё карашини узгартириш

хамда бу вазифаларни амалий фаолият оркали бажариш учун фаоллигини ошириш максадида таргиб килиш йули билан амалга оширилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисига мурожаатномаси. Халк сузи газетаси. 2020 йил 25 январь. №19 (7490).-2-б.

2. Юлдошев И.А. Укувчилар мустакил таълимини ташкил этишда мобил технологиялардан фойдаланиш.// Замонавий таълим.-Т.: 2017.-№12.-65-70 б.

3. Khaydarov S.A. Use of products of the fine arts in teaching history of Uzbekistan. International Journal of Research. Volume 06 Issue 03 March 2019. - P40-44. Impact factor 5.6.India.

4. Khaydarov S.A. Pedagogic and didactic possibilities of using. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. 2020/Volume 24 Issue 8. Page 1475-1479.(2020.15.03)

5. С.Хайдаров. Узбекистон тарихи фани дарслари самарадорлигини оширишда тасвирий санъат воситаларининг роли. "Science and Education" Scientific Journal September 2020/Volume 1 Issue 6. Page 174-179.

6. С.А.Хайдаров. Педагог-укитувчиларда ахборот-коммуникация куникмасини шакллантириш асослари. "Science and Education" Scientific Journal Oktober 2020/Volume 1 Issue 7. Page 610-617.

7. С.А. Хайдаров. Узбекистон тарихини укитишда "Зафарнома" дан фойдаланишни имкониятлари. "Science and Education" Scientific Journal Oktober 2020/Volume 1 Issue 7.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисига мурожаатномаси. Халк сузи газетаси. 2020 йил 25 январь. №19 (7490).-2-б.

2. Юлдошев И.А. Укувчилар мустакил таълимини ташкил этишда мобил технологиялардан фойдаланиш.// Замонавий таълим.-Т.: 2017.-№12.-65-70 б.

3. Khaydarov S.A. Use of products of the fine arts in teaching history of Uzbekistan. International Journal of Research. Volume 06 Issue 03 March 2019. - P40-44. Impact factor 5.6.India.

4. Khaydarov S.A. Pedagogic and didactic possibilities of using. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. 2020/Volume 24 Issue 8. Page 1475-1479.(2020.15.03)

5. С.Хайдаров. Узбекистон тарихи фани дарслари самарадорлигини оширишда тасвирий санъат воситаларининг роли. "Science and Education" Scientific Journal September 2020/Volume 1 Issue 6. Page 174-179.

6. C.A.XaögapoB. negaror-yKHTyBHHnapga ах6орот-коммуннкацнa KyHHKMacHHH maKrnaHTHpHffl acocnapn. "Science and Education" Scientific Journal Oktober 2020/Volume 1 Issue 7. Page 610-617.

7. C.A. XaögapoB. Y3ÖeKHCTOH TapHXHHH y^HTHrnga "3a$apHOMa" gaH ^oöganaHHmHH HMKOHH^raapn. "Science and Education" Scientific Journal Oktober 2020/Volume 1 Issue 7.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.