Научная статья на тему 'КИМЁВИЙ ХАВФЛИ ОБЪЕКТЛАРДА АВАРИЯЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

КИМЁВИЙ ХАВФЛИ ОБЪЕКТЛАРДА АВАРИЯЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

455
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фавқулодда вазият / кимѐвий хавфли объект / заҳира / кимѐвий авария / кўлам / барқарорлик / олдини олиш / такомиллаштириш. / extraordinary situation / chemically hazardous object / reserve / chemical accident / dimension / strength / prevention / advancement.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ф. А. Абидова

Мақолада кимѐвий хавфли объектлардаги аварияларнинг келиб чиқиш сабаблари ва талофатлари очиб берилган. Шунингдек, кимѐвий хавфли объектларнинг барқарорлигини таъминлаш ва фавқулодда вазиятларни олдини олиш учун бажариладиган тадбирларни такомиллаштириш бўйича таклифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVEMENT OF ACCIDENT PREVENTION MEASURES AT CHEMICAL DANGEROUS FACILITIES

The article presents the causes and consequences of accidents at chemically hazardous оbjects. Also, proposals were made to ensure the stability of chemicallyhazardous and to improve emergency prevention measures.

Текст научной работы на тему «КИМЁВИЙ ХАВФЛИ ОБЪЕКТЛАРДА АВАРИЯЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-854-865

КИМЁВИЙ ХАВФЛИ ОБЪЕКТЛАРДА АВАРИЯЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Ф. А. Абидова

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти

АННОТАЦИЯ

Маколада кимёвий хавфли объектлардаги аварияларнинг келиб чикиш сабаблари ва талофатлари очиб берилган. Шунингдек, кимёвий хавфли объектларнинг баркарорлигини таъминлаш ва фавкулодда вазиятларни олдини олиш учун бажариладиган тадбирларни такомиллаштириш буйича таклифлар келтирилган.

Калит сузлар: фавкулодда вазият, кимёвий хавфли объект, захира, кимёвий авария, кулам, баркарорлик, олдини олиш, такомиллаштириш.

IMPROVEMENT OF ACCIDENT PREVENTION MEASURES AT CHEMICAL DANGEROUS FACILITIES

ABSTRACT

The article presents the causes and consequences of accidents at chemically hazardous о^еСБ. Also, proposals were made to ensure the stability of chemically-hazardous and to improve emergency prevention measures.

Kewwords: extraordinary situation, chemically hazardous object, reserve, chemical accident , dimension, strength, prevention, advancement.

КИРИШ

Иктисодиёт тармоклари жадал ривожланаётгани, ишлаб чикариш технологияларининг мураккаблашиб бораётгани, ахоли сони купайиб, урбанизация жараёни тезлашаётгани, хавфли табиий жараёнларнинг тез-тез содир булаётгани ва кулами кенгайиб бораётгани, шунингдек, трансчегаравий хавфларнинг мавжудлиги табиий хамда техноген хусусиятдаги фавкулодда вазиятларни келтириб чикариш хавфини янада оширмокда.

2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича ишлаб чикилган Хдракатлар стратегиясида

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-989-995

республика микёсида фавкулодда вазиятларни олдини олиш ва бартараф этиш тизимини такомиллаштиришга оид вазифалар белгилаб куйилди. Ушбу вазифалардан келиб чиккан холда, Фавкулодда вазиятларни олдини олиш ва бартараф этиш тизими самарадорлигини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида меъёрий-хукукий хужжатлар кабул килинган [1].

Таъкидлаш керакки, потенциал хавфли объектларда содир булиши мумкин булган техноген тусдаги фавкулодда вазиятлар инсонларнинг хаёт шароитларини издан чикишига, уларни жабрланиши хамда атроф-мухитнинг ифлосланиши каби окибатларни келтириб чикариши хеч кимга сир эмас. Кимёвий хавфли объектлар (КХО) хам шундай объектлар каторига киради ва ахолига кучли таъсир этувчи захарли моддаларнинг таркалиши билан боглик фавкулодда вазиятларга олиб келувчи кимёвий авариялари билан хавф солади.

Кимёвий авария деганда атроф-мухитга кучли таъсир этувчи захарли модда тукилиши ёки хавога чикиши натижасида инсонларни захарланишига ёки нобуд булишига, озик-овкат махсулотлари, чорва моллари, усимликлар ва атроф мухитни кимёвий захарланишига олиб келувчи авария тушунилади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ер юзида кучли таъсир этувчи захарли моддалар (КТЗМ) нинг ташилиши, фойдаланилиши, сакланиши жараёнида йилига минглаб бундай авариялар содир булиши кузатилади. 2011 йили Челябинс шахридаги "Челябинск-Главный" станциясида тухтаб турган вагонларнинг бирида кимёвий модданинг бугланаётганлиги кузатилган. Текширувлар натижасида шиша идишларнинг синиши окибатида уларда сакланаётган бром моддасининг вагон ичига тукилганлиги аникланган. Вагон махсус хавфсиз худудга олиб борилиб, зарарсизлантирилишига карамасдан, 132 кишининг захарланиши кузатилган, жумладан 50 киши касалхоналарга ёткизилган.

2012 йили Ростов вилоятининг Самарский кишлогида кунгабокар ёги ишлаб чикарувчи хусусий цехда аммиак моддасининг таркалиши кузатилган. Авария окибатида 2 нафар ишчи аёл курбон булган, 8 киши турли даражаларда захарланиб, касалхонага жойлаштирилган.

Юкорида келтирилган мисоллардан куришимиз мумкинки, кимёвий аварияларни таркалиш куламининг катта булиши сабабли, уларнинг олдини олиш ва бартараф этиш, ахоли ва худудларни фавкулодда вазиятлардан мухофаза килишда долзарб муаммолардан бири хисобланади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-989-995

Кимёвий авариялар захарли газларни таркалиши, суюкликларни тукилиши, уларни бир лахзалик ва доимий бугланиши, ёниб кетиши, турли портлашларга сабаб булиб, бинолар, асбоб-ускуналарнинг ва ишлаб чикариш технологияларининг бузилиши, суюкликларни ёниб кетиши, атроф мухитнинг ифлосланиши, шахсий химоя воситаси булмаган инсонларнинг захарланиши каби окибатларга олиб келади.

Тахлиллар шуни курсатадики[2], КХО да содир буладиган кимёвий авариялар захарли моддаларнинг таркалиши буйича турт турга ажратилади: КТЗМнинг бирламчи булути пайдо булиши билан кузатиладиган; КТЗМнинг тукилиш ва бирламчи ва иккиламчи булути пайдо булиши билан кузатиладиган;

КТЗМнинг тукилиши ва иккиламчи булути пайдо булиши билан кузатиладиган;

атроф мухитнинг (тупрок, сув манбалари, технологик асбоблар)нинг захарланиши билан кузатиладиган.

Юкоридаги жараёнларни инобатга олган холда, булутнинг хосил булиши ва атрофга тез таркалиши, тезкор мухофаза тадбирларини олдиндан курилиши, авария хавфи тугилганда эса мумкин кадар энг киска муддатда амалга оширилишини такозо килади. Аварияларнинг келтирадиган зарари ва окибатлари манбани ёпиш ва бартараф этиш жараёнининг канчалик тез ва сифатли амалга оширилишидан ташкари, корхонада олдиндан амалга оширилган мухандислик-техник тадбирларга хам богликдир.

Россияда В.А. Владимиров бошчилигидаги олимлар томонидан мамлакатдаги мавжуд КХОлар, уларнинг ахолига таъсири, ахолига хабар бериш тизимининг холати, разведкани ташкил этишда фойдаланиладиган асбоб-ускуналарнинг холати урганилиб, тахлил килинганда куйидаги камчиликлар аникланган[2]:

-авария фактларини аникловчи тизими, хабар бериш тизимининг самарадорлигининг пастлиги. Жумладан, 80 фоиз КХОга авария фактларини аникловчи тизимлар урнатилганлигига 20 йилдан ошганлиги сабабли, улар маънавий эскирганлиги, шунингдек 10 фоиз КХОлардагина локал хабар бериш тизими мавжуд;

-кузатув тармоги ва лаборатория назорати, разведка булинмаларининг тайёргарлик даражасининг пастлиги. Жумладан, кимёвий холатни назорат килувчи автоматик тизимнинг мавжуд эмаслиги. Мавжуд приборларни

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-989-995

ишга тайёрлаш муддатининг узоклиги, хажмий-масса микдорининг катталиги, индикаторларнинг сезиш микдорини пастлиги, приборларни маънавий эскириб кетганлиги.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Таъкидлаш керакки, КХОларда кучли таъсир этувчи захарли моддалар кенг микёсда ишлатилиши, сакланиши сабабли, кимёвий авариялар хавфи юкори хисобланади. Жумладан, Россияда 3300 та КХОлар мавжуд булиб, уларда захарли моддаларнинг захиралари сакланади. Энг куп кулланиладиган ва сакланадиган кучли таъсир этувчи захарли моддаларнинг 50% ни аммиак, 35% ни хлор, 5% ни хлорид кислотаси ташкил килади. Корхоналардаги захарли моддаларнинг умумий микдори бир млн тоннани ташкил этиб, кимёвий захарланиш эхтимоли мавжуд зонада 44 млн. киши яшаши аникланган[3].

Шу билан биргаликда бизнинг республикамизда хам аммиак, хлор, сульфат кислотаси, азот кислотаси каби кимёвий хавфли моддаларнинг катта захираларига эга 279 та иктисодиёт объектлари мавжуд булиб, улардаги умумий кимёвий моддалар захираси тахминан 400 минг тоннани ташкил этади[4].

КХОларда аварияларни бартараф этиш жараёнида КТЗМ нинг таъсир этиш вакти хамда кимёвий захарланиш худудининг кулами куйидаги факторларга боглик булади[5]:

-КТЗМнинг физикавий-кимёвий хоссаларига; - КТЗМнинг атроф мухитга, сув хавзаларига таркалган микдорига; -метеорологик холатга (шамолнинг йуналиши, тезлигига); -хабар бериш ва курилган чораларнинг тезкорлигига; -ишчи ходимларнинг аварияни бартараф этиш тадбирларини амалга оширишга тайёрлик даражаси.

Бундан ташкари, авария келтириб чикарадиган талофатлар микдори объект хамда унинг атрофида жойлашган ахоли пунктининг оралик масофасига, ахоли пунктида истикомат киладиган ахоли сонига, ахолини КТЗМлардан мухофазаланиш даражасига яъни шахсий мухофаза воситалари билан таъминланганлигига, кимёвий мухофазаланиш буйича билим ва куникмаларига, умумий мухофаза иншоотларининг мавжудлигига ва уларнинг холатига, КХОларда ташкил этилган мухандислик-техник тадбирларнинг амалга оширилиш сифатига, объектнинг баркарор фаолият курсатиш

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-989-995

кобилиятига, авария содир булган вактдаги об-хаво холатига, кеча-кундуз вактига боглик булади.

Фавкулодда вазиятларни бартараф этишдан кура, унинг олдини олиш чора тадбирларини амалга ошириш иктисодий жихатдан афзал хисобланади. КТЗМларнинг атрофга таркалишининг олдини олиш, авариялар содир булган такдирда бартараф этиш ишларини зудлик билан амалга ошириш максадида КХОларда ташкилий тадбирлар амалга оширилиши зарур.

Хрзирги кунда республикамизда фаолият курсатаётган КХОнинг баркарор ишлашини ва ишлаб чикаришдаги хавфсизликни таъминлаш максадида куйидаги тадбирлар амалга оширилмокда[6]:

ишчи ходимларни фавкулодда вазият тугрисида уз вактида хабардор этиш учун алока ва хабар бериш тизимини доимий ишчи холатида саклаш;

фавкулодда вазиятларни олдини олиш ва бартараф этиш харакатлари режасига домий равишда узгартиришлар киритиш;

Фукаро мухофазаси хизмати ва тузилмаларини асбоб ускуналар билан жихозлаш ва тугри харакат килишга тайёрлаш;

ишчи ходимларни шахсий химоя воситалари ва умумий мухофаза воситаларидан тугри фойдаланишга, фавкулодда вазиятлар вактида узини мухофаза килиш усулларига ургатиш;

объектларда тактик махсус укув машклари ва машгулотларни вактида утказиб туриш;

объектнинг баркарор ишлашини таъминлаш максадида, коммунал тизимларга жумрак, сурма копкок, кран каби учириш асбобларини ишчи холатини доимий назорат килиш;

захарли газлар ишлатиладиган цехларда уларни назорат килувчи газанализаторлар, шамоллатиш тизимини ишчи холатда саклаш;

захарли газлар ишлатиладиган цехларнинг дераза ва эшик оралигига ва объект территориясининг зарур жойларига сув тусиклари урнатиш максадида сув кувурлари урнатиш;

КТЗМ омборларини ер остига куриш;

газ балонлар сакланадиган омборларда вентиляция ускуналарини ишчи холатида саклаш;

панажойларни доимо шай холатда саклаш;

корхонада ёнгин хавфсизлиги талабларини амалга оширилишини доимий назоратини амалга ошириш;

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-989-995

кимёвий назорат постларини жихоздаш ва шай ходатда сакдаш.

Аммо, таъкидлаш керакки, олиб боридаётган тадбирдар КХО дарда хавфсиздикни таъминдашда етарди эмас. Шу сабабди бундай объектдарда содир булиши мумкин булган авариядарнинг олдини олиш, тадбирдарни такомиллаштириш максадида куйидаги асосий чора-тадбирдар компдексининг амалга оширилиши таклиф этидади:

- хавфсиз технологиялардан фойдаланиш, объектнинг хавфсиз фаодиятини таъминловчи ташкидий, мухандисдик-техник, махсус ва бошка чораларни оддиндан куриш, аварияларда кучли таъсир этувчи захарли моддаларни (КТЗМ) объект санитар химоя зонасидан ташкарига чикишини чегаралаш;

- атроф-мухитни кимёвий захарланишини назорат кидиш тизимини яратиш ва асбоб-анжомлари билан таъминдаш;

- объектда авария содир будгандиги тугрисида тезкор хабар бериш тизимини, биринчи навбатда объект атрофида жойдашган ахоли пунктдарида махаллий хабар бериш тизимини яратиш;

- ахоли, ишчи ва хизматчидар, иктисодиёт объектдари ва ижтимоий мухитни мухофаза кидиш буйича тадбирдарни режалаштириш;

- КТЗМни нейтралдовчи моддалар захирасини яратиш;

-КТЗМ дарнинг технология учун зарур будадиган энг кам микдорда сакдаш хамда ударни юклаш-тушириш жараёнида техника хавфсиздиги коидаларга амал кидиш;

- КТЗМлардан химояданиш воситалари ва усуддари буйича ишчи-хизматчидар ва ахолининг бидим ва куникмаларини ошириб бориш, ударни шахсий мухофаза воситалари ва панажойлардан фойдаланиш коидаларига ургатиш;

-КХО да кимёвий холатни назорат кидувчи автоматик тизимдарни такомиллаштириш ;

-КХО дарда фойдаланиладиган КТЗМлар микдорини, худуд редьефини, корхона ички хусусиятдарини, ахолининг мухофазаланганлик даражаларини инобатга олган ходда хавфни баходаш усдубиётининг идмий асосдарини ишдаб чикиш;

-КХОдаги содир булган авариядар ва ударнинг окибатдари тугрисида ахборотдар жамданган маъдумотдар банкини ташкил этиш,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-989-995

ХУЛОСА

Шундай килиб, КХОларда таклиф этилган чора-тадбирлар комплексининг тулик бажарилиши, кимёвий авариялар билан боглик фавкулодда вазиятларни олдини олиш тадбирларини такомиллаштиришга хизмат килади.

REFERENCES

1.Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 июндаги "Фавкулодда вазиятларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этиш тизими самарадорлигини тубдан ошириш чора - тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5066-сонли Фармони.

2.Владимиров В.А., Долгин Н.Н. и др. Готовность ГСЧС к ликвидации чрезвычайных ситуаций при крупномасштабных химических авариях (анализ, выводы, предложение). Стратегия Гражданской защиты: проблемы и защиты. 2012 г. 1 том 2. 97-150 с.

3.Мастрюков Б.С. Опасные ситуации техногенного характера и защита от них. Учебник. Москва. Изд. Центр Академия, 2009, 315 с.

4. Узбекистон Республикаси Табиатни мухофаза килиш давлат кумитасининг "Узбекистон Республикасида атроф-мухит холати ва табиий ресурслардан фойдаланиш тугрисида" миллий маърузаси.:Т 2008,-Б. 169 б.

5.Ястребов Г.С. Безопасность жизнедеятельности и медицина катастроф. Учебное пособие. Изд. восьмое. Ростов-на -Дону. "Феникс" 2013 г.-397 с.

6. Абидова Ф.А., Жабборов Б. Кимёвий хавфли объектда авария-ларни олдини олиш усуллари. ТКТИ. Илмий конференция. 2018 й. 8 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.