Научная статья на тему 'САНОАТ ЧИҚИНДИЛАРИДАН ОЛИНГАН СИРТ ФАОЛ МОДДАЛАРНИ ПИЛЛАКАШЛИК КОРХОНАЛАРИГА ҚЎЛЛАШ'

САНОАТ ЧИҚИНДИЛАРИДАН ОЛИНГАН СИРТ ФАОЛ МОДДАЛАРНИ ПИЛЛАКАШЛИК КОРХОНАЛАРИГА ҚЎЛЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

113
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Пилла / сирт фаол модда / сақлаш / пиллани чувиш / хом ипак / солиштирма сарф.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Шарифжон Cулаймонов

Мақолада пиллачилик ва пиллакашлик саноатида пиллаларни турли хил омиллардан ҳимоя қилиш хамда пилла қобиғининг табиий хусусиятларини сақлаб қолишда кимѐвий препарат СФМ лар ѐрдамида модификация қилиб сифатли хом ипак олиш технологияси яратили. Илмий тадқи қот ишимизда пиллаларни турли зараркунандалардан сақлаш мақсадида “Биокимѐ” заводи чиқиндилари (бардо ва сивуш мойи)ни, лаборатория шароитида синтезлаб олинган сирт фаол модда (СФМ) дан фойдаландик. Тайѐрланган СФМ пилланинг таркибидаги моддаларга яқин гидроксил, карбоксил гуруппалари мавжуд. Модданинг муҳити нейтрал бўлиб, заҳарли эмас, шу билан бирга модданинг таркибида қобиқхўр қўнғизлар ва ҳашоратлар емайдиган амино гуруҳлари мавжуд. Пиллакашлик корхонасида ишлайдиган ишчилар соғлиғига салбий таъсир кўрсатмайди. Кимѐвий препаратлар билан ишлов берилган пиллаларни вақтлар бўйича чувилганда назорат вариантига нисбатан 1 кг хом ипак олиш учун 6 соатда 560 гр, 9 соатда 610 гр, 12 соатда 510 гр пилла тежалиши аниқланди ва назоратдаги пиллаларга нисбатан модификация қилиш ҳисобига пилланинг чувилишини 1.5 – 1.7 % оширишга эришилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «САНОАТ ЧИҚИНДИЛАРИДАН ОЛИНГАН СИРТ ФАОЛ МОДДАЛАРНИ ПИЛЛАКАШЛИК КОРХОНАЛАРИГА ҚЎЛЛАШ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-894-900

САНОАТ ЧЩИНДИЛАРИДАН ОЛИНГАН СИРТ ФАОЛ МОДДАЛАРНИ ПИЛЛАКАШЛИК КОРХОНАЛАРИГА ЦУЛЛАШ

Шарифжон Cулаймонов

Андижон машинасозлик институти Sulaymon.72@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада пиллачилик ва пиллакашлик саноатида пиллаларни турли хил омиллардан химоя килиш хамда пилла коботининг табиий хусусиятларини саклаб колишда кимёвий препарат СФМ лар ёрдамида модификация килиб сифатли хом ипак олиш технологияси яратили. Илмий тадкикот ишимизда пиллаларни турли зараркунандалардан саклаш максадида "Биокимё" заводи чикиндилари (бардо ва сивуш мойи)ни, лаборатория шароитида синтезлаб олинган сирт фаол модда (СФМ) дан фойдаландик. Тайёрланган СФМ пилланинг таркибидаги моддаларга якин гидроксил, карбоксил гуруппалари мавжуд. Модданинг мухити нейтрал булиб, захарли эмас, шу билан бирга модданинг таркибида кобикхур ку^излар ва хашоратлар емайдиган амино гурухлари мавжуд. Пиллакашлик корхонасида ишлайдиган ишчилар соFлиFига салбий таъсир курсатмайди. Кимёвий препаратлар билан ишлов берилган пиллаларни вактлар буйича чувилганда назорат вариантига нисбатан 1 кг хом ипак олиш учун 6 соатда 560 гр, 9 соатда 610 гр, 12 соатда 510 гр пилла тежалиши аникланди ва назоратдаги пиллаларга нисбатан модификация килиш хисобига пилланинг чувилишини 1.5 - 1.7 % оширишга эришилди.

Калит сузлар: Пилла, сирт фаол модда, саклаш, пиллани чувиш, хом ипак, солиштирма сарф.

КИРИШ

Илмий техник тараккиётни тезлатиш масалаларини омалга ошириш куп холларда янги техника технологияларни яратиш ва уларни тула урганишга узвий боFлик булади. Гап асосан хозирги кунда мустакил республикамизни иктисодиётини тула мустахкамлаш учун, саноат корхоналарини тула янги техника технологияларга утказиш фан техника ютукларидан фойдаланиш, юкори самарадорликка ва иш унумдорлигига эга булган охирги яратилган дастгохлар хамда ускуналардан тула фойдаланиш кераклигини курсатмокда,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-894-900

чунки саноат корхоналарининг имкониятлари хозирги кунда тез суратда ошиб бораётган харидорларнинг талабларига мос келмаётганлиги бунга мисолдир.

Республикамиз мустакиллиги шароитида бозор иктисодиёти талабларидан келиб чиккан холда пилла ва хом ипакнинг сифатини жахон андозалари даражасига кутариш ута долзарб вазифалардан хисобланади [1].

Пилла ва ипак махсулотлари ишлаб чикарувчи илFор давлатларда ишлаб чикарилаётган хом ипак сифати халкаро андозаларнинг 5А ва 4А синфларига мансуб булиб, жахон бозорида уларни бир килограми 30-35 АКШ доллари атрофида бахоланмокда. Республикамиз пиллакашлик корхоналарида ишлаб чикарилаётган хом ипак сифати эса В ва С синфга мансуб булиб, 1 килограмми 15-16 доллардир [2]. Республикамизда ишлаб чикарилаётган хом ипакнинг сифатини пастлиги ипак корхоналарининг техник даражасини юкори эмаслиги, ипакчиликнинг деярли барча сохасида кулланилаётган технологик жихозларни эскирганлигида булса, иккинчи асосий сабабларидан бири, бу етиштирилаётган пилла сифатининг пастлигидир.

Узбекистонда хар йили 20-22 минг тоннага якин тирик пилла тайёрланади [3]. Бу кимматбахо хом ашёни тайёрлаш хажми буйича Республикамиз жахонда Хитой, Х,индистон, Бразилия каби давлатлардан сунг туртинчи уринни эгалласада, пилла ва ундан ишлаб чикариладиган ипакнинг сифати, уларнинг технологик хусусиятлари ва бошка курсаткичлари буйича хамон оркада колиб келмокда [4]. Хитой ва Х,индистон давлатларида етиштирилаётган саноат пиллаларида чувишга яроксиз пиллалар улуши 3-5 фоиз, хом ипак чикиши 4244 фоиз булиб, пиллаларини аксариятини (95-98 %) уртача катталикдаги пиллалар ташкил этади ва мана шу курсаткичлар асосида хом ипакнинг сифати таъминланади. Узбекистонда эса бу курсаткичлар мос равишда чувишга яроксиз пиллалар улуши 25-30 фоиз, хом ипак чикиши 26-29 фоизни ташкил этади. Х,озирги кунда етиштирилаётган пиллаларнинг сифати чувиш корхоналарининг талабини тула кондира олмайди. Шу сабабдан кейинги даврда 1 кг хом ипак олиш учун 10-12 кг ва ундан ортик хул пилла сарф булиши кузатилган.

Пиллакашлик корхоналарида пиллани чувиш самарадорлиги пилланинг сифатига, ишлаб чикарилаётган хом ипак ассортиментларини хом ашёси булган пиллага таъсир килувчи омилларни урганиш ва етиштириш холатларини тадкик этиш мухим ахамиятга эга.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-894-900

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Пиллакашлик корхоналарининг ишини узлуксиз таъминлаш учун пиллалар пиллакашлик корхона омборхоналарида сакланади. Ташки куринишдан бу оддий х,олат хдсоблансада, лекин технологик жараёнлар учун жуда мухим ахдмият касб этади. Пилла хом ашёсини саклаш натижасида унга турли хил омиллар таъсирида пилла катлам структурасининг бузилишини олдини олиш учун кимёвий препаратлар ёрдамида курук пилла кобшини чанг ва бошка омиллардан саклаш усуллари буйича соха олимлари Л.Ю.Юнусов, Х.А.Алиева, А.О.Бахриддинов ва бошкаларнинг асарларида кенг ёритилган [5,6,7,8].

НАТИЖАЛАР

Республикамизда фаолият курсатаётган пиллакашлик корхоналарининг ишини узлуксизлигини таъминлаш учун пиллалар пиллакашлик корхона омборхоналарида сакланади. Ташки куринишидан бу оддий холат булиб куринсада жуда мухдм ахдмият касб этади. Пиллакашлик корхоналардаги ушбу муаммоларни бартараф килиш максадида пиллани чувишга салбий таъсир курсатмайдиган ва шу билан бир вактда кобикнинг яхши хулланишига ёрдам берувчи кимёвий препаратлардан фойдаланиб тажриба ишлари утказилди [9].

Андижон машинасозлик институти ва Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институтининг "Ипак технологияси" кафедраси лабараториясида Андижон «Биокимё» заводи чикиндилардан фойдаланилган холда барда-колдик фракцияси КОН 10 % ли эритмаси 100оС хароратда 1,5 соат кайнатилиб, эритма филтрдан утказилади. Совутилган филтрат H2SO4 кислотаси ёрдамида нейтраллангандан сунг бу моддага ТЭА кушиб, 60оС хароратда бир оз киздирилади. Совутилган система яна H2SO4 кислотаси ёрдамида нейтрал холатга келтирилган сунг тайёр САМ хосил булади. Сирт актив моддалар урнини босувчи бу янги препаратлар билан Андижон "Ипакчи" маъсуляти чекланган жамиятнинг пиллакашлик корхонасида пилла чувилиш жараёнини яхшилаш учун Ипакчи - 1 навли пиллани чувишдан бир неча соат олдин тайёрланган САМ лар билан модификация килиб лаборатория шароитида чувиб курилди. Олинган натижалар № 1 расмда келтирилди.

Модификация килиш хисобига, пилланинг чувилишини 1-2% оширишга эришилди.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-894-900

1- расмдан куриниб турибдики чувилишдан олдин янги сирт фаол модда билан модификация килиниб чувилган пиллалар, назорат вариантидаги пиллаларга нисбатан 1.5-1.7 % га куп хом ипак олиш имконини берди.

1-расмдан куриниб турибдики сирт фаол модданинг 5% ли концентрацияси билан модификация килинганда, вакт утган сари хом ипакни чикиши ортганлиги 9 соатдан кейин модификация килинганда эса хом ипакни чикиши пасайганлигини курсатади.

Пиллани чувишдан олдин СФМ билан (5%ли концентрация) модификация килиш натижалари

45

40

Ипак чикиши 35

30

□ Хом ипак чикиши

□ Назорат

6 9 12

1-расмдаги диограммадан маълум.тбулишича пиллани чувишдан олдин сирт фаол модданинг 5 % ли концентрация билан модификация килиб чувилганда, хам ипак чикишини купайиши чувишдан 6 соат олдин тайёрланган кимёвий препаратлар билан модификация килиб чувилганда назорат вариантига нисбатан 7.2 % га, 9 соат олдин модификация килиб чувилганда 8.1 % га, 12 соат олдин модификация килиб чувилганда назоратга нисбатан 6.3 % га хом ипакни чикиши ортганлиги аниклади.

Шундан келиб чиккан холда хом ипак ишлаб чикариш жараёнида пилла сарфига сирт фаол моддаларнинг таъсири тахлил килинди ( 2-расм).

Хом ипак олишда пилла сарфига СФМ таъсири

Солиштирма сарф

4

2

0

□ Солиштирма сарф

□ Назорат_

6

9

Вакт

12

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-894-900

2-расмдан маълум булишича пиллани чувишдан олдин сирт фаол модда билан модификация килиб чувилганда назорат вариантига нисбатан 1 кг хом ипак олиш учун 6 соатда 560 гр, 9 соатда 610 гр, 12 соатда 510 гр пилла тежалиши аникланди.

Тадкикот натижалардан келиб чикиб пиллани чувишдан олдин сирт фаол моддалар билан модификация килиш яхши натижалар бериши аникланди.Пиллани чувишдан олдин модификация килишнинг оптимал варианти деб 9 соат олдин кимёвий препаратлар билан модификация килиш тавсия килинди.

Х,озирги кунда пиллани модификация килиш учун оптимал концентрасияси ва вакти буйича биокимё заводи чикиндиларидан тайёрланган сирт актив моддани, модификация килиш жараёнини механизациялаш ва автоматлаштириш устида тадкикот ишлари олиб борилмокда.

МУХОКАМА

Тадкикот натижаларининг илмий ахамияти пиллани саклаш ва чувиш жараёнига салбий таъсир киладиган турли хил омиллар таъсирдан химоя килиш оркали сиртни фаоллаштирувчи моддалар таъсирида хом ипакни чикишини купайтириш сифат курсаткичларини яхшилаш, пиллани саклаш хамда чувиш жараёнида хосил буладиган нуксонли холатларни бартараф этиш усуллари ишлаб чикилгани, сиртни фаоллаштирувчи моддалар билан оптимал концентрацияда пилла хомашёсига ишлов бериш оркали сифатли хом ипак олиш жараёни самарадорлигини оширишга эришилгани билан изохланади.

Республикамизда етиштирилаётган пилланинг технологик хоссалари ва ишлаб чикарилаётган хом ипакнинг хусусиятлари буйича жахон андозалари талабларига мос келмайди. Бунга сабаб, биринчидан узимизда етиштирилаётган ипак курти зоти ва дурагайларидан олинган пиллаларнинг технологик курсаткичлари хорижий давлатларда яратилаётган зот ва дурагайларникидан оркадалиги булса, иккинчидан ипак куртини саноат асосида парвариш килинмаслиги, курт бокишга мулжалланмаган биноларда, хар хил иклим шароитларда парваришланишда булганлиги сабабли етиштирилаётган пиллаларнинг 10-12 % ни коботида йирик нуксони булган ва чувилмайдиган, яроксиз пиллалар ташкил этади [10].

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-894-900

ХУЛОСА

1.Амалий тадкикотлар жараёнида ипакчилик саноатида ишлатилиши мумкин булган сиртни фаоллаштирувчи моддаларнинг пилла коботини модификация килишга ярокли булган концентрацияси аникланди. Бунинг учун асосий критерия килиб модификация килинган пиллаларнинг сакланиш муддатини аргумент, ишлаб чикариладиган хом ипак микдорини функция сифатида киёсий таккосланди ва тегишли тавсиялар ишлаб чикилди.

2.Республика туманларида етиштириладиган пиллаларга дастлабки ишлов бериш жараёнида, уларни саклашдан олдин сиртни фаоллаштирувчи моддалар билан модификациялаб, 3 ойдан 9 ойгача муддат сакланиб, модификацияни хом ипак чикиш микдорига боFлик эканлиги ишлаб чикариш шароитида текширилиб, исботланди.

3. Назарий ва амалий тадкикотлар асосида эришилган натижаларни саноат микёсида жорий этиш учун пиллаларни куритадиган контейнерли агрегатларга, пиллаларга сиртни фаоллаштирувчи моддаларни ёки сувда эрийдиган препаратларни пуркаш мосламаси зарурлиги аникланди ва бу мослама ишлаб чикариш жараёнида синовдан утказилди.

REFERENCES

1."Узбекипаксаноат" уюшмаси фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари туFрисидаги"ги: Узбекистон Республикаси Прездентининг 29.03.2017 йилдаги ПК-2856 сонли карори.

2.Алимова Х.А., Ахунбабаев О.А., Гуламов А.Э. (2017). Безотходная технология производства и переработки натурального шёлка. //Значение интеграции науки и решение актуальнкх проблем при организация производства и предприятиях текстильной промышленности: Тез.док.межд.науч. прак. конф. 27-28 июль - Маргилон. Часть-1. -С. 13-17.

3.Рахимов А.Ю., Рахимов А.А., Мирзахонов.М.М. (2018). "Юкори сифатли мул пилла хосилини етиштиришда метрологик шароитларнинг урни". Узбекистон Республикаци Фанлар академиясининг 75 йиллигига баFишланган Республика илмий амалий конференцияси. Тошкент-Навоий. 153. б.

4.Рахимов А.Ю., Сулайманов Ш.А. 2005). Пилланинг кимёвий препарат билан модификация килиб, чувиш жараёнларини яхшилаш. //Тукимачилик муаммолари. -№ 1. (-Б. 11-12.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-894-900

5.Юнусов Л.Ю., Исламбекова Н.М. (2002). Ипак махсулотларининг физик -кимёвий ва таркибий тузилиши назарий асослари. Кулланма. Тошкент. 120 б.

6.Юнусов Л.Ю. (1990). Тукимачилик саноатида кулланиладиган ёрдамчи кимёвий моддалар. УзНИИНТИ. -Тошкент.

7.Алимова Х.А. (2014). Проблемы создания безотходной технология производства и перпеработки натурального шелка. (Обзор). - Ташкент: ГФНТИ.

8.Бобохонов Ф.О., Исламбекова Н.М. (2004). Янги сирт фаол моддалар ёрдамида пиллаларни зараркунандалардан саклаш имкониятларини урганиш. //Ж.Тукмачилик муоммолари. - №2. -С. 8-9.,

9. Сулаймонов Ш.А. (2021). Пиллакашлик саноати корхоналарида махсулот ишлаб чикариш жараёнларида кимёвий препаратларнинг урни. Узбекистон республикаси инновацион ривожланиш вазирлиги илмий журнал. №4 83-91 бет.

10. 2017-2021 йилларда пиллачилик тармоFини комплекс ривожлантириш чора-тадбирлари дастури туFрисидаги: Узбекистон Ресспубликаси Вазирлар Махкамасининг 11.08.2017 йилдаги 616 сонли карори.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.