Научная статья на тему 'РАҚС НАФИС САНЪАТ ТАРИХИГА БИР НАЗАР'

РАҚС НАФИС САНЪАТ ТАРИХИГА БИР НАЗАР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
226
85
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
рақс / санъат / давр / театр

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Рухсора Айтмирзаева, М.У.Адашева

Рақс санъати узоқ тарихий ривожланиш даврини босиб ўтган ҳамда бошқа санъат турлари билан бир вақтда, бир ўзакдан келиб чиққан. Рақс аждодларимиз учун ҳаётда доимий меҳнат фаолиятини тиклашда муҳим восита бўлиб хизмат қилган. Шу билан бирга инсон меҳнат фаолияти орқали нафақат рақсга, балки қўшиқ, театр, тасвирий санъатга ҳам мурожаат этган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РАҚС НАФИС САНЪАТ ТАРИХИГА БИР НАЗАР»

РАКС - НАФИС САНЪАТ ТАРИХИГА БИР НАЗАР

Рухсора Айтмирзаева М.У.Адашева

Узбекистан давлат хореография академияси

Аннотация: Ракс санъати узок тарихий ривожланиш даврини босиб утган хамда бошка санъат турлари билан бир вактда, бир узакдан келиб чиккан. Ракс аждодларимиз учун хаётда доимий мехнат фаолиятини тиклашда мухим восита булиб хизмат килган. Шу билан бирга инсон мехнат фаолияти оркали нафакат раксга, балки кушик, театр, тасвирий санъатга хам мурожаат этган.

Калит сузлар: ракс, санъат, давр, театр

DANCE IS A LOOK AT THE HISTORY OF FINE ART

Ruxsora Aytmirzaeva M.U.Adasheva Uzbekistan State Academy of Choreography

Abstract: The art of dance has gone through a long period of historical development and, at the same time as other arts, originated from a single core. Dance has served as an important tool for our ancestors in restoring constant labor activity in life. At the same time, through his labor activity, man turned not only to dance, but also to singing, theater, fine arts.

Keywords: dance, art, period, theater

Ракс санъати халкларнинг энг кадимий санъат турларидан бири булиб, кадимий ракслар ибтидоий даврда яшаган инсоннинг мехнат жараёнида ва атрофдаги ходисалардан олган хис-туйгулари ва таассуротлари билан боглик холда юзага келган. Дастлаб кушик ва суз билан боглик холатда ривожланган ракс, кейинчалик мустакил санъат турига айланган.

Бошка сохаларга караганда санъатнинг катта тарбиявий кучга эга эканлиги маълум. Жозибали ракс юракларга эзгулик улашади, гузал ва нафис харакатлар инсонни ракснинг назокатли оламига олиб киради. Ракснинг сирли ва мафтункор харакатлари инсон кунглини завкка тулдиради, унинг тафаккурини бойитишга хизмат килади.

Х,ар бир халк раксларида узига хос ижро услуби, харакатларнинг тасвирий воситалари мавжуд булиб, ракслар шу халкнинг тарихий, ижтимоий, географик шароитлари таъсирида таркиб топган ва ривожланиб келган. Х,ар бир халкнинг

I ГсОТ^^^^Н http://oac.dsmi-qf.uz

узига хос, бир - бирига ухшамайдиган ракс санъати мавжуд булиб, унинг куй -тароналарида, харакатларида ранг - баранглик, халкнинг бой хаёлоти, гузаллиги ва узлиги намоён булади.

Ракс санъатида ижрочининг уйгун тана харакати ва холатлари, юзидаги имо - ишоралари, ритм, темп оркали бадиий образ яратиши ракснинг асосий ифода воситалари хисобланади.

Узбекистон худудида бундан кирк минг йил аввал яшаган инсонлар уз хис-туйгулари, хаяжонлари ва изтиробларини турли восита хамда харакатларда ифодалашга харакат килганлар. Бу ракслар хакидаги дастлабки маълумотлар республикамиз худудларида жойлашган тог коятошларга чизиб колдирилган куплаб тасвирлар оркали хозирги кунга етиб келган. Узбек ракс санъатининг кадимийлиги, унинг шакл ва турларининг бойлиги аждодларимизнинг асосан дехкончилик ва хунармандчилик билан шугулланганидан дарак беради.

Зардуштийликнинг мукаддас "Авесто" китобида ракс санъатининг бронза хамда илк темир даврида икки йуналишда ривожлаганлиги хакида маълумотлар мавжуд. Узбекистон худудида топилган турли тасвирлар, археологик топилмалар бу ерда ракс жуда кадимийлигидан ва бундан уч минг йил бурун Узбекистоннинг жанубий туманларида профессионал ракс санъати шакллана бошлаганидан гувохлик беради.

Шахар маданиятининг усиб бориши ракс санъатининг ривожланиши, мураккаб шаклларининг пайдо булишига хам сабаб булди. Ракснинг жанрлари, турлари, туркумлари кенгайиб, халкнинг маиший хаётида уз урнига эга булиб борди. Республикамизниг турли худудларида, жумладан, кадимий шахарлари булган Бактрия, Сугдиёна, Сурхондарёнинг Зараутсой камари, Фаргонанинг Суратсой ва Саймалитош манзили, Самарканднинг Илонсой ва Оксой худуди хамда Хоразмдан топилган куплаб ёдгорликлар узбек ракс санъатининг кадимийлигидан гувохлик беради. Бактрия ва Сугдда топилган кадим ёдгорликлар кушик куйлаш манзаларини узида акс эттирган.

Шу каби ёдгорлик намуналари Самарканд ва Панжикент чегаралари худудида хам топилган булиб, уларнинг барчаси мамлакатимизда кадимдан ракс санъати ривожланиб келганига гувохлик беради.

Урта Осиёда VII асрдан бошлаб ислом дини хукмрон динга айлангани ва санъатнинг ривожига тускинлик килгани боис, урта асрларда ракс санъатининг мавжудлиги хамда унинг ривожи хакидаги маълумотлар, тасвирий санъат ёдгорликлари ва ёзма манбалар нихоятда кам сакланган.

IX - XII асрларга келиб ракс санъатида ривожланиш юз беради, кадимий ракслар тикланади ва улар Навруз, Мехржон хамда Сада байрамларида намойиш этилади.

644

http://oac.dsmi-qf.uz

Oeogarnap capofinapuga npo^eccuoHan caHtaT öopraH capu Top goupagaru -yfi hhh caHtarara afinaHuö, yHuHr uxnaM, khhhk maKrnapu pHBO^ Tona öomnagu. XIV-XVI acpnapga YpTa Ocuega $eoganu3M MagaHuaTu rynnaraH gaBpga capofi caHtaTH ^agan puBo^naHHÖ, KaTTa MTyKgapra эpнmgн.

PaKc caHtaTH TeMypufinap gaBpuga KeHr paBHaK Tongu. AMup TeMyp MoBopayHHaxpHH MyxuM MagaHufi MapKa3napgaH öupura afinaHTupumu öouc, 6y epga MagaHuaT Ba caHtaTra эtтн6op HuxoaTga Kynafigu. AMup TeMypHuHr xyKMgopnuK gaBpuga MagaHuaT, arnM-^aH, MetMopnunuK, TacBupufi caHtaT, metpuaT Ba MycuKa caHtara WKcaK gapa^aga puBo^naHgu. Xara; cafiunnapu Ba öafipaMnap TamKun этнпн6, öyHuHr Harn^acuga oMMaBufi MafigoH paKcu puBo^; Tongu.

TeMypufinap gaBpuHuHr ToMoma xaMga paKc caHtara xaKuga MatnyMoraap MaB^yg öynuö, 6y öopaga 3axupugguH MyxaMMag EoöypHuHr "EoöypHoMa", 3afiHugguH Bocu^ufiHuHr "Eagoet yn-BaKoe" Kaöu acapnapuHu ranra onum MyMKuH. YpTa OcueHuHr энцнкпoпegнк ohumu A6y Anu uöh cuho, MycuKamyHoc A6y Hacp Oapoöufi, AögypaxMoH ^oMufi, capofi MycuKanucu ^apBem Anu ^aHrufiHuHr MycuKa caHtarara goup unMufi puconanapu MyxuM MaHÖa öynuö, ynapga MycuKufi ToBym xycycuaTnapu, aKycTuKa, MycuKa nonrynapu, paKc puTMu Ba ycynnapu Kaöu MaB3ynap epuranraH.

fflaxapnapga caBgo Ba xyHapMaHgnunuKHuHr puBo^naHumu xaMga ynapHuHr uxracocnaHumu caHtaraopnap xaeraga xaM aHna y3rapumnapra caöaö öyngu. npo^eccuoHan apracraap (capofi apracTnapugaH TamKapu) Typnu xyHapMaHg Kocuönap Kaöu y3uHuHr KarraK KoHyH - Kouganapura эгa öynraH Maxcyc ^xnapra öupnamraHnap. fflyHu anoxuga Kafig этнm 3apypKu, Kyn Kocuönap eKu yromMa at3onapu Maxcyc MapocuM yfiuHnapuHu u^po этнmнн xaM öunraHnap: paKKocnuK ynapHuHr ukkuhhu xyHapnapu xucoönaHraH.

XIX acp oxupu Ba XX acp öomnapuga y3ÖeK paKc caHtara "KaTTa yfiuH" homhu fiupuK maKngaru öup KaHna paKcnapgaH (6y ^aHpgaru paKcnapHuHr acocu afiHaH my paKcHuHr y3u öynraHu ynyH, ynapHuHr xaMMacuHu xaM my hom öunaH ropuramap эgн), "XoHa 6a3M" geö aTanyBnu paKcnapgaH, oMMaBufinamrapunraH paKcnapgaH, цнpккa xoc öup KaHna yfiuHnapgaH Ba u^ponunapu npo^eccuoHan paKKoc öynMaraH нмпpoвнзaцнa yfiuHnapugaH uöopaT эgн.

Xaпкнмнзнннг xopeorpa^uK Mepocuga "KaTTa yfiuH"HuHr MaB^ygnuru y3ÖeK paKcuHunr KaTTa Tapuxra эгa экaнпнгн Ba Kyn acpnapgaH öepu puBo^naHuö KenaeTraHugaH gapaK öepagu.

XX acpnapga paKc caHtara Eyxopo, Xopa3M Ba OaproHa paKcu fiyHanumnapuga Ba 3aMoHaBufi caxHa Tanaönapu acocuga KafiTa umnaHraH caxHaBufi xa^K paKcu cu^aTuga xaMga Munnufi paKc эпeмeнтпapнgaн ^ofiganaHraH öaneT cneKTaKnnapu Tap3uga puBo^naHuö Kengu.

I fcclT^^^^HI 645 http://oac.dsmi-qf.uz

Узбекистон Мустакилликка эришган даврдан бошлаб ракс санъати ривожига алохида эътибор берилди, кадимги урф-одат, анъана ва маросимлар кайта тикланди. Ракс санъати янгича шакл ва тез суръатларда ривожланиб, утган давр мобайнида ракс санъатининг бой анъаналари узига хос талкин ва мазмунга эга булди.

Узбек халк ракслари ранг - баранг куринишларга эга булиб, бу турли минтакаларда жанр, мавзу, раксларга кизикишнинг турличалиги билан белгиланади. Халк ракслари хажвий, лирик, драматик жанрларга эга булиб, уларда мехнат, маиший мухит, инсон ва табиатнинг узаро муносабатлари анча содда акс эттирилади.

Халк ракси билан биргаликда мумтоз ракс туркуми хам мавжуд булиб, унинг ижро усули ва анъаналари авлоддан-авлодга утиб, сайкал топиб келмокда. Дастлаб турли тарихий боскичларни босиб утиб, сунгра асосан профессионал ракс усталари томонидан ижро этилган миллий ракс шакли ва харакатлари тартибга келтирилган.

"Узбек халкининг кухна ракс санъатини тиклаш анъанавий ракс санъатини таснифлаш жадвалини тузиб чикиш имконини берди. Унда туртта ракс "мактаб"ининг гувохи буламиз: фаргонача, бухороча, хоразмча хамда тогли халклар ракслари. Ана шу турт тизимга хос ракслар хар бирининг хаётини, машхур мавзу ва мазмунларни мураккаб йусинда ифода этувчи рамзли, тимсолли пластик олами мавжудлигини, узига хос хореографик тафаккур замирига курилганлигини эътироф этиш лозим".

Фойдаланилган адабиётлар

1. Авдеева Л. Танцевальное искусство Узбекистана. Т. 1960.

2. Каримова Р. Узбек ракслари Чулпон наширёти 2003.

3. Саитова Э.Узбек раксини урганиш услубиёти 2016.

4. ФМ Азатова, ЗК Фазлиева.АСРЛАРГА ТАТИГУЛИК РА^С АСАРИ// Oriental Art and Culture,(6) 8 2021

5. ЗК Фазлиева.УЗБЕК СА^НА РА^СИ ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ ЙУЛЛАРИ//Oriental Art and Culture. -2020.-№. III 6

6. СШ Маннонов, ЗК Фазлиева.ИБТИДОИЙ ПАНТОМИМАЛАР: УЙИНЛАР ВА СЮЖЕТЛАР//Oriental Art and Culture 2 (3), 99-105 4 2021

7. SF qizi Yangiboyeva, ZK Fazliyeva.O'ZBEK MILLIY RAQS SAN'ATIDA MAQOM JANRINING O'RNI//Oriental Art and Culture 2 (1), 32-35 2021

8. ИМ Иманкулова, ЗК Фазлиева. АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ДАВЛАТ АКАДЕМИК КАТТА ТЕАТРИ СА^НАСИДА "ЛАЗГИ ^АЛБ ВА СЕВГИ РА^СИ" БАЛЕТИ СЦЕНОГРАФИЯСИДА ЗАМОНАВИЙ ТАЛ^ИН/Юriental Art and Culture 2 (4), 295-302 2021

I ГссЮ^^^В! http://oac.dsmi-qf.uz

9. OM A3aTOBa, 3K OasnueBa. "MYHO^OT" ACP.ftAPrA TATHrY.HHK PA^C ACAPH//Oriental Art and Culture 2021

10. O3 KaMapSeKOBHa. Pas;c aHcaMSnnapu H^oguga y3SeK mkMHH pas;c MaKTaSnapHHHHr ycnySun H$oganaHHmH//International scientific-practical online conference on Emergency management and public health research in Asia. 2020

647

http://oac.dsmi-qf.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.