Научная статья на тему 'МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕК РАҚС САНЪАТИ ТАРИХИНИ ДАВРЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ ВА ХОРЕОГРАФИЯ САНЪАТИНИ ЎРГАНИШДА МАНБАЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕК РАҚС САНЪАТИ ТАРИХИНИ ДАВРЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ ВА ХОРЕОГРАФИЯ САНЪАТИНИ ЎРГАНИШДА МАНБАЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
612
55
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Балетмейстер / композицияия / драматургия / рақс ансамбллари / фестивал / кулминация / экспозиция

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Усманова Гуласал Нормуҳаммад Қизи

Мазкур мақола ўзбек рақс санъатининг янги тарихий шароитдаги тараққиёти таҳлилига бағишланган илк фундаментал тадқиқот бўлиб, унда 1991-2021 йилларда Ўзбекистонда миллий рақс санъатининг бадиий-маданий ҳаётида кечган жараёнлар, янги ижодий йўналишлар ва анъанавий шаклларнинг мутаносиблиги масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕК РАҚС САНЪАТИ ТАРИХИНИ ДАВРЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ ВА ХОРЕОГРАФИЯ САНЪАТИНИ ЎРГАНИШДА МАНБАЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

МУСТАКДЛЛИК ЙИЛЛАРИДА УЗБЕК РАЦС САНЪАТИ ТАРИХИНИ ДАВРЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ ВА ХОРЕОГРАФИЯ САНЪАТИНИ УРГАНИШДА МАНБАЛАРНИНГ АХДМИЯТИ

Усманова Гуласал Нормухаммад кизи

Rus_rock@bk.ru Узбекистон давлат хореография академияси

Аннотация: Мазкур макола узбек ракс санъатининг янги тарихий шароитдаги тараккиёти тахлилига багишланган илк фундаментал тадкикот булиб, унда 1991-2021 йилларда Узбекистонда миллий ракс санъатининг бадиий-маданий хаётида кечган жараёнлар, янги ижодий йуналишлар ва анъанавий шаклларнинг мутаносиблиги масалалари ёритилган.

Калит сузлар: Балетмейстер, композицияия, драматургия, ракс ансамбллари, фестивал, кулминация, экспозиция.

THE ISSUE OF CIRCULATION OF THE HISTORY OF UZBEK DANCE IN THE YEARS OF INDEPENDENCE AND THE IMPORTANCE OF SOURCES IN THE STUDY OF THE ART OF CHOREOGRAPHY

Usmanova Gulasal Normuhammad kizi

Rus_rock@bk.ru Uzbekistan State Academy of Choreography

Abstract: This article is the first fundamental study devoted to the analysis of the development of Uzbek dance in the new historical context, which covers the processes of artistic and cultural life of national dance in Uzbekistan in 1991-2021, new creative directions and the balance of traditional forms.

Keywords: Batetmeister, composition, dramaturgy, dance ensembles, festival, culmination, exposition.

Узбекистон санъати тарихини олиб карайдиган булсак, узбек санъатшунослигининг фан сифатида ривожланиши ХХ аср бошларига тугри келади. Узбекистон санъатининг раксшунослик йуналишида олиб борилган илмий-амалий тадкикот ишларининг асосий муаллифлари сифатида Любов Авдеева хамда Розия Каримовани келтириб утиш лозим.

Узбекистонда бугунги кунгача айнан узбек ракс санъати муаммоларига багишланган илмий мавзуларда олиб борилган илмий тадкикот ишлари тахлили куйидагича: 1965 йилда Л.А.Авдееванинг "Традиции и новаторство в

узбекской хореографии"1, Г.Хамраеванинг "Общие законы сценической хореографии и национальный образ танца: на примере анализа программы ансамбля «Бауор»"2, диссертацияси, 1987 йилда Т.Г.Литвинованинг "Формирование каракалпакского народно-сценического танца"3, 1991 йилда эса М.В.Исроиловнинг "Уйгурский танец на территории Средней Азии и Казахстана "4 мавзусидаги номзодлик диссертациялари химоя килинган.

Узбек раксшунослик илмининг тахлил натижаларига кура охирги номзодлик диссертацияси хам (1991 йил 24 декабрда) хдмоя килинган. Ушбу химояга хам жорий йилда 30 йил булди.

Мустакиллик йилларида миллий ракс санъати анчайин такомиллашиб, ривожланди. Янги анъаналар, услублар, майдон ракслари, театрлаштирилган хореографик спектакллар сахналаштирилди, янги-янги профессионал ракс ансамбллари, балетмейстер ва раккос-раккосалар кашф килинди, давлат тадбирлари, халкаро фестивал ва спорт мусобалари ташкил этилиб, узбек ракси етакчи санъат турига айланиб, мавкейи тобора юксалди.

Узбек ракс санъатинининг шаклланиш ва тараккий этиш жараёнини илмий кузатишлар узбек балетмейстерлик санъати ХХ асрнинг 20-йилларидан боскичма-боскич тадрижий жараёнларни босиб утганлигини курсатади. Аммо узбек ракс санъатининг умуман тарихий жараёни урганилганида, бу боскичларни 6 даврдан иборат эканлиги маълум булди.

Узбекистон санъатшунослигида санъат тарихи, уни даврлаштириш масалалари етакчи олимлар - М.Е.Массон, Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель, Э.В.Ртвеладзе тадкикотларида акс эттирилган.

УзРФА академиги А.А.Хакимов узининг 2010 йилда нашр этилган "Искусство Узбекистана. История и современность" номли тадкикотида Узбекистон санъати тарихини куйидаги даврларга таксимлаган:

Биринчи давр - Милоддан аввалги 2 минг йиллик, яъни замонавий Узбекистон минтакасида Бактрия, Сугд ва Хоразм каби учта йирик тарихий-маданий худуд шаклланиши даври.

Иккинчи давр - милоддан аввалги I минг йилликнинг I ярми, яъни илк давлатчилик тузилмалари даври санъати.

Учинчи давр - милоддан аввалги IV асрдан милодий IV асрга кадар, яъни эллинизм билан боглик бадиий маданиятнинг юксалиш даври,

1 Авдеева Л. Традиции и новаторство в узбекской хореографии. Автореферат дисс. насоиск. канд. искусс. -Ташкент: 1965. - 104 с.

2 Хамраева Г.Р. Общие законы сценической хореографии и национальный образ танца: на примере анализа программы ансамбля «Бахор». дис...канд.наук.искусс.- Ташкент: 1986. - 164 с.

3 Литвинова Т.Г. Формирование каракалпакского народно-сценического танца. дис...канд.наук.искусс.-Ташкент: 1987. - 140 с.

4 Исроилов М. В. Уйгурский танец на территории Средней Азии и Казахстана. дис...канд.наук.искусс.-Ташкент: 1991. - 155 с.

I ГссЩ^^В! 451 http://oac.dsmi-qf.uz

Туртинчи давр - V - VIII асрлар, яъни илк урта аср маданияти даври.

Бешинчи давр - IX - XIII асрлар, яъни Моварроунахр давлатлари маданияти ва санъати.

Олтинчи давр - XIV - XVI аср бошланиши, яъни Амир Темур даври санъати.

Еттинчи давр - XVII аср - XIX асрнинг биринчи ярми - узбек хонликлари, яъни Хоразм, Бухоро ва Кукон хонликлари санъати.

Саккизинчи давр - XIX асрнинг иккинчи ярми - XX асрнинг охири, яъни Туркистон улкаси Россия таркибига, сунг совет давлати таркибига кирган даври.

Тущизинчи давр - 1991 йилдан - мустакил Узбекистон даври санъати.

Узбекистон театршунослигида узбек театр санъати тарихини даврлаштириш масалалари билан етакчи олимлардан М.Р.Рахмонов, М.Х,Додиров, Л.А.Авдеевалар шугулланишган. Академик М.Р.Рахмоновнинг археологик топилмалар, тарихий ва филологик манбаларга, тасвирий ва амалий санъат ёдгорликларига, фольклор ва ёзма асарларга асосланиб, "Узбек театри тарихи" каби тадкикотларида кадимий анъаналарга эга булган узбек театрига мураккаб тарихий-бадиий тизим сифатида ёндошиб, унинг 2,5 минг йиллик тарихга эга эканлигини аниклаган.

М.Р.Рахмонов тадкикотларида суз, хатти-харакат, мусика, кушик, ракс, пластикани узида мужассамлаган узбек театр санъати ривожланиши тарихи куйидаги олтита даврга таксимланади:

Биринчи давр - м.а. I минг йиллик - м.а. IV аср.

Иккинчи давр - Урта Осиёда эллинистик театр даври м.а. III аср - м. IV аср.

Учинчи давр - илк урта аср театри - V - IX аср.

Туртинчи давр - ривожланган феодализм даври театри - IX - XVII асрлар,

Бешинчи давр - XVIII аср - XIX аср охири театри.

Олтинчи давр - ХХ аср бошланиши - янги узбек театрини вужудга келиши.

М.Т.Тулахужаева фикрича, мазкур даврлаштириш тизими асосида узбек ракс санъати тарихини хам даврлаштириш мумкин. Х,акикатдан хам узбек ракс санъати тарихини урганиш давомида ушбу даврлаштириш тизими мос эканлиги урганилди. Аммо ХХ асрни камраб олган олтинчи давр ушбу тадкикотда узбек профессионал ракс санъати вужудга келиши ва ривожланиши даври деб белгиланди.

ХХ асрда профессионал узбек ракс санъати куйидаги даврларда шаклланиб, ривожланди:

- шаклланиш даври (1920-1940 йиллар);

- ривожланиш даври (1940-1990 йиллар);

- тараккиёт даври (Мустакиллик даври)

Мустакиллик даври (1991-2021 йиллар)

- Мустакилликнинг биринчи ун йиллиги (1991-2001 йиллар);

- Мавжуд ансамблларнинг тугатилиши ва янги ансамблларнинг пайдо булиши (2003-2011 йиллар);

- Узбек ракс санъатида янги, ёш ансамблларнинг ташкил этилиши (20112017 йиллар);

- Миллий ракс санъатида уйгониш даври пойдеворининг яратилиши (2017-2021 йиллар)

Мустакиллик даврида миллий ракс санъатини илмий жихатдан урганиш жараёни киска хронологияси куйидаги вокеалардан иборат булди. "Бахор" ансамбли раккосаларидан бири Гулсум Хамраева 1986 йилда ""Бахор" ансамбли фаолияти хакида (1957-1077 йиллар дастурлари тахлили мисолида)" мавзуида, М.Исроилов 1991 йилда "Узра Осиё ва Козогистон худудларида уйгур ракслари" мавзуида номзодлик диссертацияларини химоя килишди. Афскуски бугунги кунгача хореография санъати муаммолари хакида бошка номзодлик ёки докторлик диссертациялари химоя килинмади.

Л.Авдеева ва Р.Каримова Санъатшунослик институти "Театр ва хореография" булимида олиб борган илмий фаолиятлари мобайнида узбек хореография санъати амалиётини мунтазам равишда жонланиб туриши учун улкан хисса кушган. Уларни илмий-амалий кулёзма рисолалари, монографиялари анъанавий профессионал санъатнинг бадиий услубларини, ракс суръати ва сийратини ёритишга багишланганлиги билан ахамиятлидир.

2001 йилда Санъатшунослик илмий тадкикот институти томонидан Узбекистон Республикаси мустакиллигининг 10 йиллигига багишланган "Узбекистон санъати" (1991-2001 йиллар) туплами нашр эттирилди. Мазкур китобда "Опера ва балет", "Ракс санъати" маколалари тарихий нуктаи назардан пухта ёзилган ва талайгина мисоллар билан бойитилган. "Ракс санъати" маколасининг бир кисми Узбекистон вилоятлари худудларидаги фольклор-этнографик ансамбллар таркиби, репертуарига багишланган булса, колган кисмида "Тановар" ракс театри ижодиги багишланган ва бу ижодий гурух спектакллари, ракс дастурлари атрофлича тахлил этилган.

2008-2009 йилларда Санъатшунослик инстиутида М.Тулахужаевани (Фан ва технологияларни ривожлантириш кумитаси) гранти асосида нашр этилган "Зрелищные искусства Узбекистана в системе художественной культуры Узбекистана ХХ века" тупламини 1.2 жилдларида "бу танкид эмас, лекин таъкидлаш жоизки тетар, кино, сценография ва цирк тарихи, узига хос

хусусиятлари ёритилган, лекин хореография мутахассислари булмагани учунми ракс санъати хакида макола йук -деган эди5.

2012 йилда "Санъат" нашриёти томонидан "Бахор" ансамблининг истеъдодли ракккосаси Г.Хдмраеванинг "Ракснинг миллий киёфаси" (Национальный образ танца) монографияси узбек ва рус тилларида нашр этилган.

2009 йилдан бошлаб Тошкент давлат миллий ракс ва хореография олий мактабида утказилган хореография санъати ва таълим методикасига багишланган илмий-амалий конференцияларда катнашган педагоглар, илмий ходимлар, магистрлар истеъдодли талабаларнинг маърузалари нашр этиб келинган. 2012 йилда утказилган Республика илмий-амалий конференция мавзуси "Глобаллашув жврвёнидахореография санъати сохасида миллийликни саклаш муаммолари"6 деб номланган.

2014 йилда нашр этилган туплам таркибига "М.Тургунбоева ижоди ва унинг узбек сахна хореографияси ривожи учун кушган хиссаси"7 мавзусидаги илмий-амалий анжуман материаллари киритилган.

2015 йилда нашр этилган туплам таркибига "Узбек хореографияси санъатида ворислик масалалари"8 конференция материаллари киритилган.

2016 йилда нашр этилган туплам таркибида "Узбекистон хореогарафия санъати: анъана ва замонавийлик"9 мавзусига багишланган конференция материаллари киритилган булиб, мазкур тупламда хореогарафия санъатига эндигина кириб келаётган ёш олимларнинг сохага оид катор фикр-мулохазалари баён этилган.

2017 йилда нашр этилган туплам таркибида "Узбекистонда хореографик таълимни замонавий холати ва ривожланиш истикболлари"10, 2018 йилда эса "Узбекистонда миллий ракс ва хореография таълимининг долзарб масалалари"11 мавзуларига багишланган конференция материаллари киритилган.

5 Т.Юлдашев. Узбек раксшунослиги тарихига бир назар. "Узбекистонда ракс санъати ривожи ва истикболлари: ижтимоий жараёнлар" 11-Республика илмий-амалий конференцияси материаллари., Т.,2019. 19-б.

6 Глобаллашув жарвёнида хореография санъати сохасида миллийликни саклаш муаммолари. (Илмий-амалий анжуман материаллари). Т., 2012. 180 б.

7 Мукаррама Тургунбоева ижоди ва унинг узбек сахца хореографияси ривожи учун кушган хцссаси. (Илмий-амалий анжуман материаллари). Т., 2014. 238 б.

8 Узбек хореографияси санъатида ворислик масалалари (Республика илмий-амалий анжумани материаллари). Вопросы преемственности в узбекском хореографическом искусстве (Сборник материалов республиканской научно-практической конференции). Т., 2015. 224 б.

9 Узбекистон хореогарафия санъати: анъана ва замонавийлик. (Республика илмий-амалий анжумани материаллари). Т., 2016. 171 б.

10 Узбекистонда хореографик таълимни замонавий холати ва ривожланиш истикболлари. (Республика илмий-амалий анжумани материаллари). Т., 2017. 186 б.

11 Узбекистонда миллий ракс ва хореография таълимининг долзарб масалалари. (Республика илмий-амалий анжумани материаллари). Т., 2018. 200 б.

2019 йилда нашр этилган туплам "Узбекистонда ракс санъати ривожланиши ва истикболлари: ижтимоий жараёнлар"12 деб номланиб, унинг 19-20 сахифаларида санъатшунослик фанлари номзоди Тохир Юлдашев томонидан мустакиллик даврида хореография санъатини илмий жихатдан кандай урганилганлиги ёритилган.

2020 йилдан бошлаб Узбекистон хореография академиясида утказилган хореография санъати ва таълим методикасига багишланган илмий-амалий конференциялар халкаро микёсда утказиладиган булиб, I-Халкаро илмий-амалий конференция "Марказий Осиё халкларининг маданий хамкорлик истикболлари"13 деб номланган. Мазкур конференция пандемия шароити туфайли онлайн тарзда утказилиб, унда дунёнинг куплаб мамлакатларида айнан хореография санъати сохасида фаолият юритаётган педагоглар, илмий ходимлар, магистрлар истеъдодли талабалар иштирок этдилар.

Мустакилликка эришилганидан сунг, Хореография санъатига ихтисослаштирилган таълим муассасаларини илгор жахон тажрибалари асосида яратилган янги авлод дарслик, укув кулланмалари хамда даврий нашрлар билан тизимли таъминлаш максадида жуда куплаб укув адабиётлари нашр этилди. Аввалари миллий ракс санъати буйича укув дарсликлари жуда камлиги боис, бугун хореография академиясининг мутахассислик фанлари буйича деярли барча укув адабиётлари яратилди. Буларга мисол, К.С.Сагатов хамда М.Мухамедовалар томонидан "Узбекистон маданияти ва санъатининг фидоийлари"14 укув-услубий кулланмасида миллий ракс санъатига бугунги кунга кадар уз хиссасини кушиб келган узбек ракс санъатининг асосчилари, раккос-раккосалар, балетмейстерлар ва айнан ушбу сохада таълим бераётган профессор-укитувчиларнинг ижодий фаолиятларига багишланган булса, О.К.Комарова "Методика преподования народного-сценического танца"15, А.А.Магдиева "Методика изучения народного-сценического танца"16, К.Б.Ибрагимова "Методика изученияи историкого-бытового танца"17, К.С.Сагатов "Методика преподавания кассического танца (мужской класс)"18,

12 Узбекистонда ракс санъати ривожланиши ва истикболлари: ижтимоий жараёнлар. (II-Республика илмий-амалий конференцияси материаллари). Т., 2019. 188 б.

13 Марказий Осиё халкларининг маданий хамкорлик истикболлари. I-Халкаро илмий-амалий конференцияси материаллари. Т., 2020. 504 б.

14 Сагатов К.С., Мухамедова М. "Узбекистон маданияти ва санъатининг фидоийлари" (Укув-услубий кулланма). -Т.: "Навруз" нашриёти, 2019 йил. 156 бет.

15 Комарова О.К. "Методика преподования народного-сценического танца" (Учебное пособие). - Т.: Изд. "Навруз". 2019 г. 312 стр.

16 Магдиева А.А. "Методика изучения народного-сценического танца" (Учебное пособие). - Т.: Изд. "Навруз".

2019 г. 400 стр.

17 Ибрагимова К.Б. "Методика изученияи историкого-бытового танца" (Учебное пособие). - Т.: Изд. "Навруз".

2020 г. 178 стр.

18 Сагатов К.С. "Методика преподавания кассического танца (мужской класс)" Учебное пособие - Т.: Изд. "Навруз". 2020 г. 180 стр.

Р.Р.Искандарова "Классик ракс"19, А.И.Ешимбетованинг "Халк сахна раксини укитиш услубиёти"20 каби укув кулланмалари нашр этилди.

Миллий ракс санъатида юкори малакали кадрларни тайёрлаш ва уларни сохадаги асосий адабиётлар билан таъминлаш максадида У.Мухамедова "Узбек раксини сахналаштириш амалиёти"21, Л.Н.Насибулина "История узбекского хореографического искусства"22, М.М.Махмудова "Узбек раксини укитиш услубиёти"23, Г.Н.Усманова "Узбек раксини урганиш услубиёти (Бухоро ракс мактаби)"24, З.К.Фазлиева "Узбек раксини урганиш услубиёти (Фаргона ракс мактаби)"25, Ш.Ш.Жалилова "Узбек раксини укитиш услубиёти"26, Э.Я.Саитова "Узбек раксини урганиш услубиёти (Сурхон ракс мактаби)"27, Э.Я.Саитова "Узбек раксини урганиш услубиёти (Уйгур ракс мактаби)"28, Д.М.Абдухакимова "Ракс композицияси асослари"29 хамда Г.Н.Усманованинг "Ракс композицияси асослари"30 каби асосий мутахассислик фанларига оид укув кулланмалари нашр этилди.

Миллий ракс санъати мустакилликнинг дастлабки йилларида амалий ва услубий жихатдан урганилии куйидаги вокеалардан иборат булди. Мустакиллик йилларида Узбекистон халки хаётининг барча сохаларида булгани каби маданият ва санъат йуналишларида хам янги, тарихий туб ислохотлар амалга оширилиши кенг йулга куйилди. Бу борада улкан тарихий ва жахоншумул ишлар амалга оширилди. Жумладан:

- Халкимизнинг тарихий хотираси тикланди ва буюк аждодларнинг юбилейлари ташкил этилиб, тарихий сиймолар хореографик спектаклларида уз аксини топа бошлади;

- Совет даврида такикланган асори-атикалар, маданий мерос, кадриятлар миллий-тарихий онгни шакллантиришга йуналтирилди, бу айникса, Навруз туй-томоша, сайлларидаги фольклор-этнографик уйинлар, ракс асарлари билан коришиб, профессионал сахна куринишида намоён булди;

19 Искандарова Р.Р. "Классик ракс" (Укув кулланма). -Т.: "Навруз" нашриёти, 2021., 200 бет.

20 Ешимбетованинг А.И. "Халк сахна раксини укитиш услубиёти" (Укув кулланма). -Т.: "Навруз" нашриёти, 2020 йил. 74 бет.

21 Мухамедова У.Н. Узбек раксини сахналаштириш амалиёти. Дарслик. -Т.: "Навруз" нашриёти, 2020., 480 б.

22 Насибулина Л.. История узбекского хореографического искусства. Учебное пособие. - Т.; Издателство "Навруз", 2019 г. 266 стр.

23 Махмудова М.М. Узбек раксини укитиш услубиёти. Укув кулланма. - Т.; "Навруз" нашриёти, 2020. 100 бет.

24 Усманова Г.Н. Узбек раксини урганиш услубиёти (Бухоро ракс мактаби). Укув кулланма. - Т.; "Навруз" нашриёти, 2020. 208 бет.

25 Fazliyeva Z.K. O'zbek raqsini o'raganish uslubiyoti (Farg'ona raqs maktabi). O'quv qo'llanma. -Т.: "Навруз" нашриёти, 2020. 116 bet.

26 Жалилова Ш.Ш. Узбек раксини укитиш услубиёти. Укув кулланма. - Т.; "Навруз" нашриёти, 2020. 104 бет.

27 Саитова Э.Я. Узбек раксини урганиш услубиёти (Сурхон ракс мактаби). - Т.; "Навруз" нашриёти, 2020. 130 бет.

28 Саитова Э.Я. Узбек раксини урганиш услубиёти (Уйгур ракс мактаби). - Т.; "Навруз" нашриёти, 2020. 90 бет.

29 Абдухакимова Д.М. Ракс композицияси асослари. Укув кулланма. -Т. "Навруз" нашриёти, 2019. 87 б.

30 Усманова Г.Н. Ракс композицияси асослари. Укув кулланма. -Т. "Фан зиёси" нашриёти. 2021. 140 б.

- Халкимиз уз миллий тилига эгалик хукукини кулга киритди, эндиликда мустакил булган давлат уз она тилида ку йланган миллий куй-кушик, улан-лапар, яллаларига эга булиб, уларга мос янги ракс композицияларини хамда ракс сюиталарини яратиш имкониятига эга булди;

- Миллий онг, миллий рух, диний эътикодлар, халк одатлари тикланди;

- Халк ижоди, миллий уйин ва ракслар, тарихий меъморчилик санъати, купгина анъанавий ижод турларига яна хаёт бахш этилди. Халк одатлари, маросимлари ва байрамлар, айникса миллий байрамларимиз тикланди; (Навруз, Руза хайити, Курбон хайити) янги байрамлар (Мустакиллик куни, Укитувчилар куни, Хотира ва кадрлаш, Конституция, тил байрами кабилар) жорий этилиб, халк маънавий хаётига янги рух ва мазмун багишлади. Албатта, жорий килинган мазкур маросим ва байрамларда бошка санъат турлари каби хореография санъати етакчилик килиб, узбек ракс санъатига янги услуб ва шакллар киритилишига, янги ракс асарларининг яратилишига туртки булди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Мустакилликнинг дастлабки йилларида Республикамизда маданият сохасининг янги тизими вужудга кела бошлади. Жумладан, Республика "Маънавият ва маърифат" кенгаши, "Таълим маркази", "Узбеккино", "Узбекнаво", "Узбекракс", "Узбекмузей", "Узбектеатр", Бадиий академия, Миллий маданий марказлар каби куплаб маданий-маърифий ташкилотларнинг тузилиши республика маънавияти асосий сохаларининг равнак топишига замин булди. Хуллас, мустакиллик шарофати билан халк ижодининг ранг-баранг турларининг тикланиши халкимизнинг тарихий онги, миллий маънавиятини шакллантириш ва равнак топтиришда мухим омил булди.

Мустакиллик йилларида хар бир санъат тури уз ривожланиш йулини топиб олди десак хато килмаган буламиз. Хусусан, ушбу даврда ракс санъатида юксалиш ва эришилган ютуклар, куплаб ансамблларнинг ташкил этилиши кишини кувонтиради. Негаки ансамбллар уртасида ижодий ракобатнинг юзага келиши натижасида ракснинг барча турлари ривожланишига хамда жахон сахналарида муносиб урин эгаллашига туртки булганини кузатиш мумкин. Уларнинг хар бири узининг дастури, йуналиши ва услубига эга. Концерт заллари ва турли халк байрами ва тадбирларини безаб турган, уларнинг жозибадор ва навфосатли утишида ушбу ансамллар самарали мехнат килишмокда. Бирок улар томонидан амалга оширилган ижобий ишлар факатгина матбуотдаги оммабоп маколларда ёритилаётганини таъкидлашимиз жоиз. Бугунги кунда ракс ансамбллари фаолияти илмий тадкикотчи, раксшунослар томонидан урганилмаганлиги, ансамбллар ижоди хакида етарли илмий манба, каталог, буклет нашр килинмаган.

Мустакил Узбекистон канчадан-канча давлатлар билан дипломатик алокалар мезонида утказилган тадбирларнинг барчасида узбек ракс

ансамбллари узларининг гузал миллий раксларини намойиш этиб келишган ва бу хол тинимсиз равишда давом этиб келмокда. Фикримизча, ракс ансамблларининг давлат тадбирлари ва фестивалларда катнашиш жараёнини ва балетмейстерларимиз томонидан яратилаётган турли ракс асарларини илмий тахлил этиб, тарих зарваракларида колдирмогимз лозим. Юртимизда жуда куп балетмейстерлар, раккос-раккосалар ижод киладилар ва куплаб ракс асарлари яратадилар. Х,ар бир байрамда камида 60 дан зиёд ракс асарлари сахналаштирилди. Мустакилликнинг илк кунларидан то шу кунгача булиб утган давлат тадбирлари-ю, бошка фестивалларга камида 200 дан зиёд раккос ва раккосалар ва 10 дан ортик балетмейстерлар жалб этилди.

Мустакилликка эришганимизга мана уттиз йил булган булсада, бу балетмейстер, раккосаларнинг ижоди ва уларнинг сахналаштирган ракс асарларини бирор-бир раксшунос ёки шу соханинг мутахассиси ёритиб утмади. Бу эса халк орасида мустакиллик даврида миллий ракс санъатида хеч кандай узгариш булмаган деган фикр тугдирди. Авваллари хар бир балетмейстер ва раккосанинг ижодини ёритиб утадиган фильмлар суратга олинган. Х,агто аввалги узбек филмларида хам раккосаларга алохида ургу берилган. Аммо бугун шунча кино-филмлар суратга оладиган замонавий техника воситалари булса хам бугунги кунда ушбу соха яхши ёритилмаётгани тадкикот давомида маълум булди.

Хореография сохасидаги мана шу муаммоларни хал килиш максадида бугунги кунда Президентимиз Ш.Мирзиёев томонидан куплаб Карор ва Фармонлар доирасида юртимизда хореография санъатида ижод килаётган ва илмий изланишлар олиб бораётган ёш тадкикотчиларимизга кенг йул очилди. Уларга давлатимиз томонидан турли хил грантлар хам ажратилмокда. Аста-секин укув адабиётлари, турли ракс мактабларига багишланган китоблар, укув кулланма ва монографиялар чоп этилиши йулга куйилди.

Узбек ракс санъатини ривожлантириш йулида мутасадди ташкилотлар хамда соха мутахассислар янгидан-янги инновацион лойихалар устида изланмокда. Бунга мисол сифатида Узбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлигининг ФЗ - 202001063 ракамли "Хореографик терминлар изохли лугати ва унинг мультимедиа шаклини яратиш" мавзусидаги амалий тадкикотдир. Бу тадкикот 2020 йилнинг апрель ойидан - 2021 йилнинг март ойларида олиб борилди. Мазкур лойиханинг рахбари УзДХА профессори, филология фанлари номзоди Равшан Жомоновдир. Ушбу лойиха жараёнида узбек ракс санъатида мавжуд ракс мактабларининг асосий кул, оёк холат ва харакатлари учта тилга: узбек, рус ва француз тилига таржима килинди. Бугунги кунга кадар мазкур харакатлар, факат рус тилида акс эттирилган эди. Бундан ташкари мазкур лойиха давомида узбек алифбоси тартибида барча

узбек ракс харакатларининг номланиши, кандай ижро этиш услуби жойлаштирилган. Энг асосийси харакатларнинг видео дарслиги хам тайёрланди. Бу узбек ракс санъатида эришилган катта ютуклардан бири десак, муболага булмайди.

Бундай лойихалардан яна бири Узбекистон давлат хореография академияси укитувчиси Ш.Худойназарова томонидан яратилган булиб, лойиха Узбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлигининг С-202003161 ракамли "Хореография санъати оркали имконияти чекланган болаларнинг жамиятдаги фаоллигини ошириш" мавзусидаги инновацион лойихаси хисобланади. Лойиханинг асосий максади имконияти чекланган болаларда хореографик машгулотлар утиш оркали уларнинг жамиятдаги урнини, фаоллигини хамда узига булган ишончини янада оширишга ёрдам бериш. Бугунги кунда мазкур лойиха устида лойиха рахбари алохида ишчи укув дастурлар тайёрлаб, имконияти чекланган болаларга бепул дарслар ташкил килмокда.

Узбекистон давлат хореография академияси талабалари томонидан химоя килинаётган курс ишлари, битирув малакавий ишлар, магистрлик диссертацияларида мазкур муаммолар ёзилиб, муаммонинг ечими хам ёритилмокда. Уйлаймизки, энди раксшунос олимларимиз сони ортиб боради, улар уз ишларини пухта урганиб, докторлик диссертацияларини хам химоя киладилар ва мустакил Узбекистонимизда ижод килаётган ва бу сохадаги барча узгаришларни ёритадилар.

Изланишимиз натижасида раксшунос олимларнинг илмий манбалари, узбек ракс маданиятига оид илмий рисолалари услубий асос вазифасини утади. Шу туфайли кадимдан уз кучини йукотмай келаётган амалиёт ва назария билан чамбарчас боглик булиб, тарихий йул, тажрибалар илмий тахлил килинишини талаб килишини изохлаш, шу нуктаи назардан ёндошиб, миллий ва замонавий узбек ракс гурухлари фаолиятини назарий асослаш талаб этилади. Ракс сохасига оид катор адабиётлар ва илмий маколалар чоп эттирилган булса-да, хали килиниши лозим булган ишлар талайгина. Х,ар бир балетмейстерларнинг уз услубини, раккос-раккосаларнинг ижодий фаолиятини, ракс ансамбли ёки концерт номерларини тахлил килиш, унга илмий ёндашиш, илмий умумлашма ва хулосалар бериш оркали сохани ривожлантириш амалий ахамият касб этиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар

1. И.В. Смирнов Искусство балетмейстера. М.: Искусство, 1986-192с.10 ст

2. Захаров Р. Записки балетмейстера. - М.: Искусство, 1976. -351 с.

3. Авдеева Л.А. Танцевальное искусство Узбекистана -Т.: Государственное издательство художественной литературы Узбекской ССР, 1966. 192-Б.

4. Каримова Р. Бухарский танец (методическое пособие). -Т.: Издательство литературы и искусства имени ГафураГуляма, 1977. 128-Б. 5. Каримова Р. Узбекские танцы в постановке ИсахараАкилова-Т.: Издательство литературы и исскуства имени ГафураГуляма, 1987. 398-Б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.