Научная статья на тему 'ЭРКАКЛАР РАҚСИ МИЛЛИЙ МАДАНИЯТИМИЗНИНГ АЖРАЛМАС ҚИСМИ СИФАТИДА'

ЭРКАКЛАР РАҚСИ МИЛЛИЙ МАДАНИЯТИМИЗНИНГ АЖРАЛМАС ҚИСМИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
211
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақс / меҳнат рақси / тақлид / атрибут / якка рақс

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Охунова Гульхаё

Ушбу мақолада ҳар бир миллатнинг ўзигагина хос бўлган эркаклар рақсининг ўзига хос хусусияти халқнинг хаёт тарзи ва урф одатлари аксини ифодасини топгананлиги ҳамда рақс орқали табиат ҳодисалари, қушлар, ҳайвонларга тақлид элементларни кўриш мумкинкинлиги ҳақида баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭРКАКЛАР РАҚСИ МИЛЛИЙ МАДАНИЯТИМИЗНИНГ АЖРАЛМАС ҚИСМИ СИФАТИДА»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

ЭРКАКЛАР РАЦСИ МИЛЛИЙ МАДАНИЯТИМИЗНИНГ АЖРАЛМАС

ЦИСМИ СИФАТИДА

Охунова Гульхаё Узбекистон давлат хореография академияси

Аннотация: Ушбу маколада хар бир миллатнинг узигагина хос булган эркаклар раксининг узига хос хусусияти халкнинг хаёт тарзи ва урф одатлари аксини ифодасини топгананлиги хамда ракс оркали табиат ходисалари, кушлар, хайвонларга таклид элементларни куриш мумкинкинлиги хакида баён этилган.

Калит сузлар: ракс, мехнат ракси, таклид, атрибут, якка ракс

MEN'S DANCE AS AN INTEGRAL PART OF OUR NATIONAL CULTURE

Oxunova Gulxayo Uzbekistan State Academy of Choreography

Abstract: This article explains that the uniqueness of men's dance, which is unique to each nation, is a reflection of the way of life and customs of the people, and through the dance you can see elements of nature, birds, animals.

Keywords: dance, labor dance, imitation, attribute, solo dance

Узбек миллий ракс санъатини дунёга машхур килган ракслардан бири Лаган раксидир. Эркаклар раксларини яккахон раксларига келсак, Узбекистонда энг танилганларидан бири "Лаган" ракси. Ушбу эркаклар ракси Фаргона услубида яратилган. Ракс халкимизнинг машхур доира, ногора, сурнай, карнай каби чолгу асбоблари журлигида ижро этилади. Сахна куринишининг усуллари халкдан келиб чиккан. Ракс Узбекистон Давлат "Шодлик" ашула ва ракс ансамблининг яккахон раккосларидан бири Назриддин Шерматов томонидан ижро этилган эди. Пастановканинг характери уйнокирок. Унда раккос лаганни кулларида ушлаб, бир маромда кайрокдан овоз чикариб ижро этади. Унинг либосига келсак, кора рангдаги турт бурчакли гаримдори ок гулли дуппида булади. Дуппи тушиб кетмаслиги учун унга ингичка резина уланади. "Яктак" миллий узбек кийими булиб, унинг енги узун булишига карамасдан ракс ижро этилганда кайрилган холда булади. "Белбог" махсус турт бурчакли румол булиб, учбурчак холда букланади ва белга богланади. Сунг кора шим ва кора лакланган этик кийилади. Ракс ижро этиш жароёнида бошка керак булган асбобларга келсак, раккосга "Кайрок" яъни (канстаньетарларга) ухшаш асбоб керак булади. Шунингдек иккита лаган,

I ГсОТ^^^^Н 604 http://oac.dsmi-qf.uz

биттаси темирдан 16 см узунликда булиши керак, иккинчиси эса тошдан булиб 10 см булади. Тошдан ясалган лаган катта бармок кумагида кул кафтига босилади. Темирдан ясалган лаган хам худди шундай куйилиб кулнинг учинчи ва туртинчи бармоклари кумагида бажарилади. Лаганни енгил урган холда раккос узига хос овозга эга булган усуллар яратади. Айтиш жоизки лаганлар иккита кулда хам ушланади. "Лаган" ракс харакатларининг комбинациялари асосан Фаргона услубларидан, "Лаган" раксининг ижрочисининг кул харакатлари бошка ракслардан олинган тирсакларнинг текислиги билан ажралиб туради.

Инсонларнинг турмуш тарзини акс эттирувчи мехнат ракслари туркумига кирувчи "Чупонлар" ракси 1965 йилда Коракалпогистонда ижро этилган. Коракалпок халки азал-азалдан чорвачилик билан шугулангани сабабли уларнинг бу маиший касби "Чупонлар" раксида уз аксини топган. Унда шу соха билан шугулланаётган одамларнинг мехнати ва характери ракс харакатлари оркали яккол намоён булади. Раксда еттита раккос йигитлар катнашади. Баъзи холларда бештагача булиши хам мумкин. Ракс 2т а тактдан иборат. Биринчи кисмида пантомимали сахна куриниши булиб, унда Чупон най чалиб тудани уйготади. Шунда бирданига тудага кашкир ташланади. Чупон тудани куткариш максадида кашкирни улдиради. Иккинчи кисмда чупонлар кашкирлардан тудани саклаб колингани туфайли хурсандчиликларини ракслар оркали ифодалайдилар.

Ижроччиларнинг костюмларига этибор берсак, ок рангли тиззадан сал баландрок куйлак кийилади. Сунг кора рангли узунлиги куйлакдан сал калтарок нимча кийилади. Шим жигаррангда булади. Раккосда шунингдек ингичка кизил йул-йул тиззадан сал пастрок халатни кийганини хам кузатиш мумкин. Бошга калпок кийилади. Оёкларда эса юмшок этиклар булади. Ракснинг барча иштирокчиларининг кулларида таёк, шунингдек биринчи чупонда таёкдан ташкари най хам булади. Яна бир мехнат раксларидан "Баликчилар" ракси булиб, Бу ракс коракалпокларнинг анъанавий ракси хисобланади, у 1957 йилда сахналаштирилган. Хужайли туманида колхозчи Отажонов ракс асосчисига "Шагала" номли кадимги халк пантомимасини курсатади. Беозор халк пантомимаси узининг образга бойлиги, харакатларининг узига хос куринишлари билан ижодкорни ром этади. Ракснинг асосий элементи чагалакнинг сувдан баликни тутиши раксда гавдаланади. Лекин ракс композициясини тулик намойиш этиш учун бир харакатнинг узи камлик килади. Шунда ижодкор баликчиларга мурожаат килиб уларнинг мехнат жараёнини, характерини урганиб чикади. Сунг уларнинг мехнати осон эмаслигини, табиатнинг турли хил тускинликлари мавжудлигини ижодкор тушунади. Бизнингча, бундай холат уларда хазилкашлик хислатини уйготади.

ПМ^^^в 605 http://oac.dsmi-qf.uz

Рахсда Оролнинг хурсанд мехнаткаш "Баликчилар"нинг харакатлари гавдаланади. Ракс уч кисмдан иборат булиб, улар "Баликчилар кушиги", "Чимбай- намасы", "Шагала-намасы" кабилардир. Раккосларнинг либосларига келсак, бунда ок рангли куйлак четларига кизил тасма тикилган булади. Кора сатин матосидан тикилган камзул ва тук рангли шим кийилади. Бошга сабзи рангли кушок кийилади. Этиклар эса кора рангда булади. Раксни ун бештага якин раккос йигитлар ижро этади. Коракалпок ракс мактабининг ташриф когози деса буладиган "Айкулаш" оммавий коракалпок ракси 1959 йилда яратилган ва Коракалпок уйини асосида сахналаштирилган. Ой тулганида раксга угил-кизлар тушадилар ва уйиннинг асосий маъноси кушни ва овулдошларнинг угил-кизлари орасида хазил кушик танловлари утказилади. Уйинда ким юткизса, кейинги уйинда уз овулининг бекларига айланадилар. Раксдаги эркаклар либоси ок матодан тикилган куйлак, унинг енгларида ва ёкасига накшлар туширилган булади. Сунг кук калин матодан тикилган урта узунликдаги камзул кийилади. Шим тук кук рангда булиб этик ичига киргизилади. Оёкка кора этик ва бошга коракул телпаги кийилади. Бу бобда келтирилган эркаклар ракслари хакидаги маълумотлар, уларни таърифланган узига хосликлари баъзи халкларни, аждодларимизни санъатга булган эхтиёжини тулик булмаса-да куз олдимизга келтиришга ёрдам беради. Лекин таассуротларимиз янада аникрок булиши учун биз эркаклар ракси фидойилари ва уларни бадиий услублари хакида суз юритишимиз керак. Барчасини хисобга олганда, эркаклар ракси нихоятда чукур тарихга эга. Энг кадимги горлардаги деворий суратларда хам асосан ракс тушаётган экаклар тасвирланган. Негаки уша даврларда ов билан асосан экаклар шугулланганлиги маълум. Овдан олдин улар уз ракслари билан ов бароридан келишини юкори кучлардан сураб ракс тушган булсалар, овдан кейин ов натижасида берилган ризкка шукроналик ва улдирилган жонворлар рухларидан кечирим сураш маъносида ракс тушилган. Шу аснода эркаклар уз хурсанчилиги, муваффакиятини, юкори кучларга булган миннатдорчилик, садокати кабиларни уз ракслари оркали ифодалаган. Раксларда уйгун 18 та харакатларни таъминлаш максадида каттик предметлар (масалан, таёк, суяк, тош ва бошкалар) билан оханг (хозирги мусика) каби бериб турилган.

Жамият тараккий этаётган жараёнларда ижтимоий-маданий онг шакилланиб хаёт кечира бошлаганда хам эркаклар ракси ривожланишда давом этди. Х,ар бир даврнинг узига хос хусусиятлари булгандек, узига хос ракслари хам пайдо булди ва ривожланди. Даврлар узгаришига карамай барча миллатларнинг эркаклар раксига жанговорлик, чакконлик, пластикага бойлик, шижоатлилик сингари хусусиятлар хос булиб колаверди; куриниб турибдики кундалик хаётни да учрайдиган, дехкончилик, чорвачилик, овчилик каби

I ГсОТ^^^^Н http://oac.dsmi-qf.uz

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

xyHapnap 6nnaH acocaH эpкaкпap hmh 6ynraH. ffly ca6a6nn afiHaH Ma3Kyp

MMymnap эpкaкпap pa^cnga y3 H^ogacHHH Tongn. X,ap 6np MHnnaTHHHr y3HrarHHa

xoc 6ynraH Ba KynpoK myrynnaHagnraH WMyrnnapn 6ynagn. KaficHgnp MHnnar acocaH gexKoHHHHHK 6nnaH myrynnaHca, Som^acn nopBannnHK Ba xoKa3onap 6nnaH Mamryn 6ynagn. AfiHaH mynap ynapHHHr эpкaкпap paKcnapnga aKC этagн, xaMMacHHH HHo6arra ohh6, эpкaкпap pa^cnra Ta6nHfi mapoHT, ^oHBopnap xaM y3 TatcnpHHH yTKa3raH. 3pKaKnap pa^cnga Ta6nar xogncanapn, xaM, Kymnap, xafiBOHnapra Taxing эпементпapнн Kypnm MyMKHH.

ro^opnga Kypn6 yranraHgeK xap 6np MHnnarnHHr y3HrarHHa xoc 6ynraH эpкaкпap pa^cnga y3 ym6y xan^HKHr xaeT Tap3H Ba yp$ ogaraapn aKcHHH -H^ogacHHH TonraH. KynrHHa xonnapga pa^cnapHMHr HOMnaHHmn ym6y pa^c Kaficn MexHaT ®;apaeHH 6nnaH 6ofhhk 6ynca, xyggn myHra MoHaHg HoMnaHraH. An6arra xap 6np pa^c HHgHBHgyan y3Hra moc 6ynraH nn6ocnap TaHnaraH 6ynH6, ynap o6pa3 aparnmra epgaM 6epraH, pa^cnapra KafiTapnnMac ^HxaraapHH 6epn6 pa^c gypgoHacn 6ynHmnra hmkoh 6epraHnnrHHH TatKHgna6 yram ^oH3.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Авдеева Л. Узбек миллий ракс санъати тарихидан.-Т. 2001.

2. Косимов Нозим Козимович, Гофуров Нурбек Жураевич. УЗБЕКИСТОНДА ЭРКАКЛАР РАКСИНИ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА ШАКЛЛАНИШИГА АЙРИМ ЧИЗГИЛАР// МАДАНИЯТ ЧОРРАХДЛАРИ 2 ЖИЛД, 4 СОН. 9-13 бетлар

3. СШ Маннонов, ЗК Фазлиева. ИБТИДОИЙ ПАНТОМИМАЛАР: УЙИНЛАР ВА СЮЖЕТЛАР// Oriental Art and Culture 2 (3), 99-105 4 2021.

4. SF qizi Yangiboyeva, ZK Fazliyeva. O'ZBEK MILLIY RAQS SAN'ATIDA MAQOM JANRINING O'RNI// Oriental Art and Culture 2 (1), 32-35 2021.

5. ИМ Иманкулова, ЗК Фазлиева. АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ДАВЛАТ АКАДЕМИК КАТТА ТЕАТРИ СА^НАСИДА "ЛАЗГИ КАЛБ ВА СЕВГИ РАКСИ" БАЛЕТИ СЦЕНОГРАФИЯСИДА ЗАМОНАВИЙ ТАЛКИН// Oriental Art and Culture 2 (4), 295-302.

6. ФЗ Камарбековна. Ракс ансамбллари ижодида узбек миллий ракс мактабларининг услубий ифодаланиши// International scientific-practical online conference on Emergencymanagement and public health research in Asia.2020/5/23. 284-288 бет.

607

http://oac.dsmi-qf.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.