Научная статья на тему 'РАҚОБАТ ТУШУНЧАСИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ'

РАҚОБАТ ТУШУНЧАСИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
4
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
рақобат / рақобатбардошлик / ўзаро ҳамкорлик / табиий / ижтимоий / сиёсий ва иқтисодий масалалар.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ботиров Ҳамид

Рақобат тушунчаси табиий, ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий жиҳатлари таҳлил қилинди, унинг ўзига хос томонлари рақобат муносабатларини ривожлантиришда амалий шакллантиришга хизмат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РАҚОБАТ ТУШУНЧАСИНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ»

РАЦОБАТ ТУШУНЧАСИНИНГ УЗИГА ХОС ЖЩАТЛАРИ

Ботиров Х,амид

А.Авлоний номидаги миллий-тадкикот института илмий ходими https://doi.org/10.5281/zenodo.11090881

Аннотация. Рацобат тушунчаси табиий, ижтимоий, сиёсий ва щтисодий жщатлари таллия цилинди, унинг узига хос томонлари рацобат муносабатларини ривожлантиришда амалий шакллантиришга хизмат цилади.

Калит сузлар: рацобат, рацобатбардошлик, узаро %амкорлик, табиий, ижтимоий, сиёсий ва ицтисодий масалалар.

Аннотация. Проанализированы естественный, социальный, политический и экономический аспекты понятия конкуренции, его конкретные аспекты служат для формирования практической основы развития конкурентных отношений.

Ключевые слова: конкуренция, конкурентоспособность, взаимное сотрудничество, природные, социальные, политические и экономические вопросы.

Abstract. The natural, social, political and economic aspects of the concept of competition are analyzed, its specific aspects serve to form a practical basis for the development of competitive relations.

Keywords: competition, competitiveness, mutual cooperation, natural, social, political and economic issues.

Ракобат атамаси дастлаб лотин тилида "concurrencia", француз тилида "concurrence", рус тилида "конкуренция", инлиз тилида "competition", немис тилида "we'iTbewepb" [1. Р.270] шаклида келган. Ушбу атамаларнинг барчаси "тукнашув", "мусобака" каби маъноларни англатади.

"Ракобат" сузи араб тилидан келиб чикувчи суз булиб, лугавий таржимаси "назорат, кузатиш" маъноларини англатади. Узбек тилининг изошли лугатида "Басма-басликка беллашув, ким узди", "Талабгорлар, ракиблар кураши", "Мустакил товар ишлаб чикарувчи(корхона)лар уртасида товарларни кулай шароитда ишлаб чикариш ва яхши фойда келтирадиган нархда сотиш, умуман, иктисодиётда, уз мавкеини мустах,камлаш учун кураш" [2. 360-бет] деб таърифлар берилган.

"Ракобат" тушунчаси кундалик тилдан кириб келган ва бу суз узок вакт давомида икки ёки ундан ортик шахсларнинг мустакил ракобатини билдирган.

Инглиз тилидаги мазкур атама лотин тилидан утган булиб, бу дастлаб "competito" -ракиб, кейинчалик "to compete, competere" - ракобатлашиш, курашиш, мусобакалашиш талкинида ифодаланган, "cом" - бирга + "petere" - бирор нарса учун курашиш, интилишни англатади. [3. С.17]

Оксфордни урганувчилар лугатида "ракобат" сузи бизнесда кимдир бирор нарса бошкасидан ёки бошка нарсадан кура муваффакиятли булишга интилади ёки кимгадир ва бошка нарсага рухсат беришдан кура, бирор нарсани олишга хдракат килади [4.] деб таърифланган.

Инглиз тилининг узига хос хусусиятларига кура, атамаларнинг бир нечта маънолари мавжуд. Ракобат баъзан "мусобака" деб таржима килинади. Бу одамларнинг маълум бир сохдда ёки фаолиятда устунлик ёки устунликни урнатиш учун катнашадиган тадбир ёки мусобака тушунилади. Ракобатчиларнинг устунлигини урнатмокчи булган индивидуал ёки

бир гурух одамлар тадбирда иштирок этиш харакати билан, айникса тижоратда ёки спортда курашишида куринади.

Умумий маънода ракобат муайян бир сохада ёки яхширок фойдага эришиш максадида шахслар, гурухлар, сохалар, худудларга нисбатан учун узаро мусобакалашишни билдиради.

Айрим олимларнинг асарларида ракобат - бу икки ёки ундан ортик одамлар ёки гурухлар факат битта гурух ёки шахсга тегишли булиши мумкин булган нарсани олишга харакат килаётган вазият деб таърифланади. "Ракобат" атамаси ракобатлашаётган одам ёки одамларга нисбатан ишлатилади. Ракобат, шунингдек икки ёки ундан ортик фирмалар иштирок этадиган, хар бир фирма уз махсулотларини бошка фирмаларга караганда одамларни сотиб олишга харакат киладиган харакатдир. Competetion - ракобат - "ходиса", унда куп одамлар у ёки бу бизнесда ким энг зурлигини билиш учун катнашадилар. [5. С.149]

"Ракобат ва ракобатбардошлик" сузлари ижтимоий, иктисодий, сиёсий сузлашувларда юритилади.

Ракобат тушунчаси хакида бир канча тасаввурлар мавжуд булиб, мазкур тушунчани турлича талкин этиш холлари мавжуд. Хусусан А.Д.Байдаровнинг фикрича, ракобат биологик категория булиб, салбий таъсир этувчи харакат сифатида тирик организмлар уртасида содир буладиган икки ва ундан ортик организмнинг айни бир ресурсни талаб этишидир [6. С.19] деб хисоблайди.

Умуман олганда хар бир тирик жон ер юзида зарур ресурлар учун ракобатлашади. Хусусан, сув, ер, озик-овкат махсулотлари ёки худудларни эгаллаш ва натижада бошка фойдали манфаатларга эришиш максадида турли йуллар билан ракобат муносабатларига киришади.

Бирок инсонлар ва бошка тирик жонлар узлари учун етарли деб хисоблайдиган ресурларни хар доим хам эгаллай олмайдилар, чунки мазкур ресурслар бошкалар томонидан эгалланган ёки химояланган булади. Шунинг учун ракобат мазкур вазиятда хаддан ташкари усишни, купайишни олдини олади ва бошкаларни яшаб колишига хизмат килади.

Умуман олганда ракобат табиий мухитда кайсидир жихатдан мувозанатни ушлаб турса, бошка холатларда бир-бирини халок килишга йуналтирилган.

Ракобат мавжуд булган хар кандай тизимлар хакида гапирадиган булсак, одатда, ракобат булиши мумкин булган икки турдаги тизимларга ажратилган.

Ракобат тирик ва ижтимоий тизимларда булиши мумкин. Бу ракобатнинг икки хил тури: генетик ва максадга йуналтирилган. Бу ерда умуман ракобатнинг иккита асосий тури пайдо булади: био ва социал ракобат (улар уртасида узлуксизлик бор, яъни таккослаш имконияти мавжуд).

Бу шунингдек, иктисодий сохада инсон эхтиёжлари иерархиясида ракобат омилларининг тупламини (биологиядан социалга) келтириб чикаради. Бу ишлаб чикариш ва савдо учун асосий таянч нуктадир. Шунинг учун инсон биосоциал мавжудот булгани учун унинг эхтиёжлари аник икки гурухга булинади: биологик ва ижтимоий.

Биотизимларда ракобатнинг натижаси купинча ракибни йук килишдан иборат. Ракобат натижасида голиб жонзот хаёт учун энг мухим манбаларга эга булади: овкатланиш ва насл бериш имкониятлари. Бу турдаги ракобат инсоният жамиятида хам кузатилади. Агар жамиятда хукукий тартиб ётарли даража урнатилмаган булса ёки инсон маданият

ривожланмаган булса, унда ракобатнинг бу тури шунчалик намоён булади (безорилик, талончилик, уюшган жиноятчилик ва бошкалар).

Жамиятда бу хар доим кандайдир мухим ресурсни узлаштириш учун кураш олиб брилади ва натижада кайсидир сохани назорат килишга эришилади. Оддий урушда, максад душманни тули; буйсундиришдир (ракобатдош) ва урушлар ресурслар (ахоли, худуд, минерал ресурслар, сотиш бозорлари ва бошкалар) устидан назорат килиш учун содир булганлиги сабабли, улар купинча иктисодий фаолиятнинг воситаси сифатида давоми булиб хизмат килади.

Таъкидлаш жоизки ракобат ижтимоий-психология ходиса сифатида хам хисобланади. Ижтимоий психологияда ракобат шахслараро ва ижтимоий узаро таъсирни ташкил этишнинг асосий шаклларидан бири булиб, у индивидуал ёки гурух максадларига, бошка шахслар ёки гурухларнинг бир хил максад ва манфаатларга карши курашда кизикишларга эришиш билан тавсифланади. [7.]

Ушбу турдаги ракобатнинг вазифалари хар кандай ижтимоий сохада энг яхши натижаларга эришган шахслар ёки гурухларнинг максадларининг ягоналиги билан изохланади.

Мазкур вазиятга куйидаги хусусиятларни келтиришимиз мумкин:

максадларнинг ухшашлиги сабабли, шахслар ёки гурухлар манфаатларининг тукнашуви;

маълум бир иш, хизматга (товарларга) эгалик килиш учун курашиш;

курашиш белгиланган коидалар ва тамойиллар, шунинг ахлок доирасида олиб борилади;

кураш натижасида ракобатчи томонлардан бири чекланган иш, хизматга (товарларга) эгалик килади.

Сохалар ичида ракобатнинг яна бир тури бу сиёсий ракобат булиб, бу узига хос ижтимоий ракобат сифатида, давлат хокимияти органлари уртасида намоён булади. Бу давлат хокимияти ва фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари, сиёсий партиялар, жамоат бирлашмалари, оммавий ахборот воситалари, давлат ва махаллий бошкарув органлари ракобат муносабатларини камраб олади. Барча ушбу ракобат субъектлари сиёсий, вакт ва маконга караб, хокимиятга эришиш, ваколат доираси ва таъсир доирасини кенгайтириш учун маълум шароитларда бир-бирлари билан ракобатлашади.

Сиёсий ракобатнинг вазифалари ва хусусиятлари бошка ижтимоий сохадаги ракобатнинг вазифалари ва хусусиятларига ухшаш ва мослаштирилган булади. Булар куйидагиларда куринади:

а) хокимият ва давлат ваколатлари учун, шунингдек сиёсий майдонда уз мавкеини саклаб колиш ёки эришиш учун курашиш;

б) сиёсий ракобат ахлокий, сиёсий-хукукий коидалар ва тамойиллар доирасида хам амалга оширилади.

Ижтимоий ракобат бу рамзий равишда шаклланган ва мусобакадаги галаба хисобланади. Бундай рамзий мусобаканинг натижаси сифатида хамма устидан мавкега эга булиш ва эътирофлар тушунилади. Масалан, халкаро олимпиада чемпионларнинг олтин медал учун кураши ёки дунё илмида тадкикот натижасида ихтиролар килиш ва "нобел" мукофотига эга булиш. Буларнинг барчаси оддий белгилар, рамзлардан бошка хеч нарса эмас, лекин маълум бир шахслар ёки давлатлар учун рамз сифатида ракобатга ундайди ва мавжуд булган барча ресурсларни ишлатиш учун ракобатлашади.

Жамият фаолияти ракобат натижалари алохида курсаткичлар, рейтинглар, индекслар, котировкалар ва бошкалар билан белгиланади.

Ракобат тушунчасидан фойдаланишнинг конунийлиги ва етарли даражадаги муаммоси урганишдан бошланди. Масалан, мактаб укувчиларини укув фаолиятининг турли жараёнларига жалб килишда асосий максад иктисодиёт эмас, балки рамзий холатлар, яъни мактаб нуфузи, шухрати, таълим сифати ва бошкаларни ракобат кураши деб хисоблаш мумкин.

Бундан ташкари ижтимоий ракобатнинг яна бир тури сифатида инсонларнинг диний таълимоти ва карашлари билан боглик. Узбекистон Республикасининг Конституциясининг 31-моддасига мувофик, хамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Х,ар бир инсон хохлаган динга эътикод килиш ёки хеч кайси динга эътикод килмаслик хукукига эга. Диний карашларни мажбуран сингдиришга йул куйилмайди.

Бирок шунга карамасдан динлар уртасида инсонларни узларининг динларига огдириш юзасидан ракобат хам мавжуд. Бунда асосан диний миссионерлик фаолият оркали турли йуллар билан бир диндан бошка динга жалб килиш холатлари хам мавжуд. Мазкур ракобат кайсидир жихатдан маълум бир гурухларнинг манфаатларига хизмат килади. Бундай ракобатнинг жамият манфаатига путур етказиши, инсонлар уртасида турли низоларни ва конфликтларни келтириб чикишига сабаб булади. Вахоланки хар кандай дин инсонларни яхшиликка чорлайди. Хусусан Аллох Таолонинг буюк каломи булган ^уръони Каримнинг Мутаффифун сурасида "25-оят. Уларга (жаннатда) мухрланган майдан ичирилурки, 26-оят. у (май)нинг мухри мушкдир. Бас, мусобакачилар мана шу (неъмат) йулида мусобака килсинлар!" [8. 439-бет.] деб келтирилган.

Узбекистон Республикасининг "Ракобат тугрисида"ги конунининг 4-моддасига мувофик, ракобат - хужалик юритувчи субъектларнинг (ракобатчиларнинг) мусобакалашуви булиб, бунда уларнинг мустакил харакатлари улардан хар бирининг товар ёки молия бозоридаги товар муомаласининг умумий шарт-шароитларига бир томонлама тартибда таъсир курсатиш имкониятини истисно этади ёки чеклайди. [9.]

"Ракобат" атамасини шакллантирадиган асосий нарса бу "ракобатбардошлик"дир. Ракобатбардошлик - бу хар кандай тизимнинг ракобат шароитида муваффакиятли яшаш кобилиятидир.

Ракобат - бу фаолият тизимининг мавжуд булишининг алохида шарти, у иктисодий фаолиятни хам назарда тутади, унинг асосий институт бу бозор хисобланади. [3. С.25]

Иктисодиётда ракобат тушунчалари турли хил талкин килиниши мумкин.

Иктисодий тизимлардаги ракобат (бозор ракобати), А. Ю. Юдановнинг фикрича мавжуд бозор сегментларида улар томонидан олиб борилаётган, истеъмолчиларнинг чекланган микдордаги самарали истеъмол талаби учун курашини англатади. [10. С.29] Демак ракобат иктисодий категория сифатида бозорда фаолият курсатаётган хужалик юритувчи субъектлар уртасида ишлаб чикариш, сотиш омилларидан энг самарали фойдаланиш учун курашишдир. Иктисодиётда бозор ракобати иштирокчиларнинг хар бири уз харакатлари билан ракобатчини бозорда товар айирбошлашда бир томонлама таъсир килиш имкониятига эга булсалар, бозорга богликлик даражаси уларнинг хатти-харакатлари белгиланади.

Кундалик хаётда, ракобат хакида гапирганда, бир хил махсулот бозорида ёки шунга ухшаш фаолият сохасида фаолият юритувчи турли хил ташкилотларнинг ухшаш товарлар (ишлар, хизматлар) савдосини купайтириш учун ракобати (кураши) билан боглик

ташкилотларни учратамиз. Масалан сув ишлаб чикарувчи тадбиркорлик субъектлари уртасида ракобат муносабатлари кучайган. Айникса "Кока кола" билан "Пепси" уртасида ёки оддий сув ва шарбат ишлаб чикарувчилар уртасида бозорда ракобат муносабатлари анча ривожланган.

^айд этиш жоизки ракобат нафакат товар ишлаб чикарувчилар уртасида, балки етказиб берувчилар ва сотувчилар уртасида маълум бир махсулот буйича бозорда етакчилик килиш учун курашда намоён булади. Бунинг натижасида, ракобат иктисодий фаолиятни амалга ошириш учун яхширок шароитларни яратиш учун курашни хам уз ичига олади. Хусусан арзонрок молиявий ресурслардан фойдаланиш ва хом ашё этказиб берувчилар билан узок муддатли иктисодий алокаларни урнатиш, шунингдек янги технологияларни фойдаланишни (интеллектуал мулк хукукларни химоя килиш шарти билан) ракобатчилардан химоя килишнинг маълум бир махсулот бозорида фаолиятнинг умумий шартларининг конуний асосини шаклланишига ёки узгартиришга замин яратади.

Яна бир мисол сифатида келтириш мумкинки алохида хусусий тадбиркор субъектларнинг конуний манфаатларининг лоббизимлаштирилиши ва тадбиркорлик субъектларининг айрим фаолиятини тартибга солувчи уларга мустакил хукукларнинг берилиши бозор ракобатига кескин салбий таъсир этади. Бундан ташкари айрим вазиятларда умуман ракобат конунчилигини четлаб утиш ёки тугридан тугри бузиш холатлари хам кузатилмокда.

Хусусан, Коррупцияга карши курашиш агентлик томонидан 2021 йилнинг июнь-июль ойларида утказилган мониторинг тадбирларида Республика буйича бюджет буюртмачилари томонидан киймати 141 млрд. сумлик 458 та танловда «Давлат харидлари тугрисида»ги ва «Ракобат тугрисида»ги ^онунларнинг талаблари бузилишига йул куйилганлиги аникланди. [11.]

Ракобат нафакат хужалик юритувчи субъектнинг алохида фаолияти сифатида, балки хар бир давлатнинг иктисодий ёки бутун жахон иктисодий тизимининг халкаро ракобат мухитини шакллантириш оркали фаолият самарадорлигини оширишда ва соглом иктисодий баркарорликни таъминлашда асосий вазифа хисобланади.

Таъкидлаш жоизки, агар бозор иктисодиётида буйрукбозлик юкори даражада булса, тадбиркорларнинг бозорда эркин фаолият амалга оширишларига кескин салбий таъсир этади, бундай вазиятда ушбу буйрукбоз рахбарларнинг маъмурий карори турли даражадаги узаро рахбарлар уртасида тадбиркорлик фаолиятини тухташига ёки асоссиз бекор булишига олиб келади. Натижада ушбу турдаги карорлар тадбиркорларга моддий ва номоддий даражадаги зарар ва зиён келтириши мумкин, шунингдек истеъмолчиларнинг ва харидорларнинг эхтиёжлари ва кадриятларига зид келиши мумкин.

Шу нуктаи назардан, ^онун хужжатларининг ракобатга таъсирини бахолаш методикаси (2019 йил 19 апрелда руйхатдан утказилди, руйхат раками 3155)га [12.] лойихалар ва амалдаги конун хужжатларининг ракобатга таъсирини бахолаш давлат томонидан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларда товар ва молия бозорларида ракобатни бевосита ёки билвосита чеклайдиган холатларни аниклайди.

Бозор иктисодиётида "талаб таклифни белгилайди" деган иктисодий тушунчанинг кулланилишига карамай, хар бир вазиятда ракобатбардош фаолиятни ва ракобат мухитини амалга оширишнинг хар кандай шартлари давлат томонидан тартибга солинади ва конунчилик билан белгиланади.

Айрим олимлар товар бозорида ракобатнинг мавжуд булиши учун куйидаги 5 та аник шартни шакллантирган:

барча ракобатчилар бир-бирлари билан тил бириктирмасдан, мустакил харакат килиши керак;

даромадларнинг бир томонлама окимини бартараф этиш учун, товар ва молия бозорида ракобатчилар сони хам, уларнинг ресурси хам, молиявий кабилияти хам етарли булиши керак;

барча иктисодий агентлар бозор имкониятлари тугрисида етарли билимга эга булиши керак.

харакат килиш учун эркинлик (чекловлардан холи) мавжуд булиши керак.

ресурслар уз эгалари томонидан белгиланадиган микдорда ва максадларда сарфланиши учун етарли вакт утиши керак. [13. С.17-18]

Умуман олганда ракобатнинг мохияти бир томондан, бозорга карама-карши булган икки иштирокчи - тадбиркор ва истеъмолчининг манфаатлари мувозанатига эришишга каратилган механизм сифатида тушунишдан келиб чикади, бошка томондан, у ким томонидан ва кандай товарлар, ишлар ёки хизматлар ва кайси нархда такдим этилишини аниклайдиган маълум бир бозорнинг сифат компонентини белгилайди.

REFERENCES

1. Longman dictionary of contemporary English. - Edinburgh, 2001. - P. 270.

2. Узбек тилининг изохли лугати. А.Мадвалиев тахрири остида. "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат миллий нашриёти. Тошкент. 2006-2008. 360-бет.

3. Крючков Д. В. Конкуренция как социально-экономический процесс: дис....канд. соц. наук. Нижний Новгород, 2004. С. 17.25

4. Oxford Learner's Dictionary of Academic English/https://www.oxfordleamersdictionaries.com/definition/ academic/competition

5. Коллинз Дж. От хорошего к великому: Почему одни компании совершают прорыв, а другие нет. — СПб.: Стокгольмская школа экономики в СПб, 2001.С. 149.

6. Байдаров А.Д.: Административно-правовые основы поддержки конкуренции в Российской Федерации: дис. ... канд. юрид. наук. Москва, 2020. С. 19.

7. Словарь. Под. ред. М.Ю. Кондратьева; Психологический лексикон. Энциклопедический словарь в шести томах. Под ред. А.В. Петровского./https://www.psyoffice.ru/6-852-konkurencija.htm

8. ^уръони Карим (Ma'nolari tarjimasi). Tarjimon va izohlar muallifi: Abdulaziz Mansur. www.ziyouz.com кутубхонаси. Б.-439.

9. Ушбу ^онун «Халк сузи» газетасининг 2012 йил 7 январдаги 5 (5425)-сонида эълон килинган./ Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2012 й., 1-сон, 5-модда.

10. Юданов А. Ю. Конкуренция. Теория и практика: учебно-практ. пособие. 3-е изд., испр. и доп . М.: Гном и Д, 2001. С. 29.

11. https://anticorruption.uz/uzc/item/2021/07/31/korruptsiyaga-qarshi-kurashish-agentligi-tomonidan-davlat-kharidlari-sohasida-otkazilgan-organishlar-natizhalari-yuzasidan#

12. ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.04.2019 й., 10/19/3155/2975-сон /https://lex.uz/docs/4294517

13. Конкурентное право России: учебник / Д. А. Алешин, И. Ю. Артемьев, И. В. Башлаков-Николаев [и др.]; отв.ред. И. Ю. Артемьев, С. А. Пузыревский, А. Г. Сушкевич. 2-е изд., перераб. и доп. М.: Изд. дом Высшей школы экономики, 2014. С. 17-18.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.