Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ЁШ МУТАХАССИСЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА РАҚОБАТНИНГ ЎРНИ.'

ЗАМОНАВИЙ ЁШ МУТАХАССИСЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА РАҚОБАТНИНГ ЎРНИ. Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

90
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ЁШ МУТАХАССИСЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА РАҚОБАТНИНГ ЎРНИ.»

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

ЗАМОНАВИЙ ЁШ МУТАХАССИСЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА

РАЦОБАТНИНГ УРНИ.

Бекзод Ибрагимович Хамзаев

Узбекистан Миллий университети Социология кафедраси

таянч докторанти E-mail: хамзаев0182 @mail.ru

Ракобат умумижтимоий категория булиб, ижтимоий жараёнлар катнашчилари уртасидаги яхширок яшаш шароити учун буладиган курашни англатади. Кишиларнинг иктисодий фаолияти бошка фаолиятларнинг асосини ташкил килгани учун кишилик жамияти хаётида иктисодий сохадаги ракобат мухим роль уйнайди.

"Ракобат иктисодий, илмий-техникавий ва ижтимиой заруриятларнинг урнатилган, афзалрок окилона комбинациясини талаб килади. Ушбу талабни бажармаганлик ракобатнинг намоён булишини мураккаблаштиради ва бошка нарсалар катори уни хеч нарсага камайтиради". [1].

Иктисодий сохадаги ракобат ишлаб чикариш муносабатларининг субъектлари уртасида кулайрок ишлаб чикариш шароитига эга булиш, унумлирок технология, иш жойи, яхши бозорни кулга олиш, умуман юкори даромад олиш имконияти учун олиб бориладиган курашдан иборат. Ракобатнинг иктисодий асоси бу ишлаб чикарувчилар, ресурс эгалари ва истемолчиларнинг тадбиркор, мулк ва даромад эгаси сифатида эркин холда мустакил булишидир. Ракобат булишининг бошка шарти булиб товар пул муносабатларининг маълум даражада ривожланган бозор тизимида амал килишидир.

"Ракобат мухити олдида ракобат кишининг шаклланиши, яъни уларнинг шахсий манфаатларини амалга ошириш жараёнида хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги муносабат шакллари юзага келади". [2].

Ракобат - бозор субъектлари иктисодий манфаатларининг тукнашувидан иборат булиб, улар уртасидаги юкораи фойда ва купрок нафлиликка эга булиш учун курушни англатади.

Ракобат мустакил товар ишлаб чикарувчи (корхона)лар уртасида товарларни кулай шароитда ишлаб чикариш ва яхши фойда келтирадиган нархда сотиш, умуман иктисодиётда уз мавкеини мустахкамлаш учун кураш. Ракобат куп киррали

April 21-22

66

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

иктисодий ходиса булиб, у бозорнинг барча субъектлари уртасидаги мураккаб муносабатларни ифодалайди. Ресурсларнн етказиб берувчилар уртасидаги ракобат узларининг иктисодий ресурсларини (капитал, ер, ишчи кучи) юкори нархда сотиш учун амалга оширилади. Ишлаб чикарувчилар ва ресурсларни етказиб берувчилар уртасидаги ракобат бозор муносабатлари ривожланган, иктисодиёт тулик эркинлашган шароитда яккол намоён булади.

Ракобат истемолчилар уртасида хам юз бериб, товарларни кулай ва арзон бахоларда сотиб олишга каратилади, яъни харидор хар бир сарфланган пул бирлиги эвазига купрок нафлиликка эга булишга харакат килади, арзон ва сифатли товарни тезрок сотиб олиш учун курашади. Ракобатда ишлаб чикарувчилар уртасида сарфланган харажатларга купрок фойда олиш, шу фойда оркасидан кувиш натижасида товарларни сотиш доиралари, я'ни кулай бозорлар, арзон хом ашё, энергия ва арзон ишчи кучи манбалари учун кураш боради. Ракобат асосида ишлаб чикарувчиларнинг мулк эгаси сифатида алохидалашуви ва мустакил булиши, манфаатлар тукнашуви ётади. Чунки хар бир мулк эгасининг уз манфаати булиб, улар шу манфаатга эришиш учун интилади. Мулк эгасининг товар ишлаб чикариш ва бошка барча сохалардаги фаолияти шу манфаатга буйсундирилган булади. Ракобат мавжуд булишининг яна бир шарти — бу товар пул муносабатларининг, маълум даражада ривожланган бозор тизимининг булишидир. Шу сабабли ракобатнинг асосий сохаси бозор хисобланади.

Бозор ракобати - бу иктисодий жихатдан мустакил равишда товар ва хизматларни ишлаб чикарувчилар (сотувчилар) уртасидаги иктисодий манфаатларни амалга оширишнинг янги усулларини излашга каратилган муносабатлар тизими.[3].

Янги технология жорий килиш, талабга жавобан товар турларини тез узлаштириш, малакали ишчи кучига эга булиш ва замонавий маркетинг хизматидан фойдаланиш кабилар ракобат курашидан голиб чикиш шартига айланади. Монополия ракобатга зид, чунки у товар ишлаб чикарувчига танхо хукмронликни таъминлаб, узаро беллашув учун шароит колдирмайди. Ракобат кураш йулини танлаш жихатдан хам халол ва гирром ракобатга булинади. Х,алол ракобат бозордаги курашда кабул килинган, хаммага макбул усуллар билан олиб борилади, бозор коидаларига асосланади. Гирром ракобатда такикланган ва кораланган усуллар, яъни каллоблик, кузбуямачилик, сузида турмаслик, алдаш, иктисодий жосуслик, купоровчилик ва хатто жисмоний зуравонлик каби

April 21-22

67

жинояткорона усуллар кулланилади. Бозор иктисодиёти аслида факат халол ракобатни тан олади. Ракобат иктисодиётни согломлаштириб туради. Ракобатдан жамият манфаатлари йулида фойдаланиш ва уни назорат килишда давлат томонидан кабул килинадиган монополияга карши конунлар мухим ахамиятгар эга.

Ракобат олиб бориш усулига кура, нарх билан ракобат ва нархсиз ракобатга булинади. Нарх билан ракобатлашув товарлар ёки хизматларни ракибларга караганда фойдани вактинчалик камайтириш хисобига арзон нархда сотишни билдиради (нархдан ташламалар, улгуржи харидорларга имтиёзлар ва бошкалар), нархсиз ракобатга харидорларни эгаллаш ва саклаб туришнинг нархларни арзонлаштириш билан боглик булмаган хар кандай конуний усуллари киради (сифатини ошириш, хизмат муддатини узайтириш, экологик тозалик, хавфсизлик ва бошкалар).

Уз микёсига кура, ракобат энг аввало 2 турга — тармок ичидаги ва тармоклараро ракобатга булинади. Иктисодий адабиётларда тармок ичидаги ракобатнинг 4 та шакли алохида ажралиб курсатилади. Булар эркин ракобат, монополистак ракобат, монополия ва олигополиятр ракобатнинг амал килиши учун муайян шарт-шароитлар мавжуд булиши шарт. Бу шарт-шароитлар факат бозор муносабатлари карор топган мухитда булиши мумкин. Иктисодиётда монополлашув тамойилларининг кучайиб бориши билан ракобат чекланади. Ракобатчилик мухитини вужудга келтириш учун давлат монополияларга карши сиёсат олиб боради, иктисодиётни монополиядан чикариш буйича чора-тадбирлар куради, монополияга карши конунчиликни амалга оширади.

Давлатнинг ракобатга нисбатан сиёсати унинг маърифатли, маданий куринишлари ва коидаларини таъминлашга йуналтирилади. Бундай сиёсат ишлаб чикаришни такомиллаштириш, махсулотларни самарали таксимлашга, техника ва иктисодий тараккиётга ёрдам беради, истеъмолчиларнинг манфаатларини химоя килишга хизмат килади.

Узбекистонда бозор иктисодиётига утиш даврида хукумат томонидан иктисодиётда ракобат мухитини яратиш масаласига алохида эътибор берилди. Жахондаги барча ривожланган давлатларда булгани каби Узбекистонда хам ракобат буйича давлат сиёсати амалга оширилади. Шу максадда 1996 йил 15 мартда Молия вазирлиги хузурида Монополиядан чикариш ва ракобатни ривожлантириш кумитаси ташкил этилди. Кейинчалик, у мустакил давлат кумитасига айлантирилди. Узбекистонда ракобатчилик мухитини вужудга келтиришда нарх билан

April 21-22

68

ракобатлашув усули танланди ва нархлар эркин куйиб юборилди.

"Монополистик фаолиятни чеклаш тугрисида"ги (1992 йил 3 августдаги) конунга кура, нархларни монополлаштириш, бозорда атайлаб такчиллик яратиш, ракобатнинг гирром усулларини куллаш ман этилади. "Истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида"ги (1996 йил 26 апрелдаги) конунига асосан, гирром ракобатга йул куймайдиган механизмни яратишга хам алохида эътибор берилган. "Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва ракобат тугрисида" (1996 йил 27 декабрдаги) конунида хам соглом ракобат мухитининг хукукий шарт-шароитлари таъминлаб берилган. "Ракобат мухитини янада ривожлантириш ва иктисодиётдаги давлат иштирокини кискартириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисидаги Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 6-июлдаги ПФ-6019-сонли фармонида Товар ва молия бозорларида монополияни боскичма-боскич камайтириш оркали самарали ракобат мухитини яратишга алохида ахамият берилган. [4].

Хрзирги бозор иктисодиётида ракобатнинг куйидаги асосий вазифаларини ажратиб курсатиш мумкин:

1. тартибга солиш вазифаси;

2. ресурсларни жойлаштириш вазифаси;

3. инновацион вазифа;

4. мослаштириш вазифаси;

5. таксимлаш вазифаси;

6. назорат килиш вазифаси.

Ракобатнинг тартибга солиш вазифаси ишлаб

чикаришни талаб (истеъмол)га мувофиклаштириш максадида таклифга таъсир утказишдан иборат. Айнан шу вазифа ёрдамида

иктисодиётда таклифнинг талаб оркали, ишлаб чикариш таркиби ва хажмининг якка тартибдаги ва ижтимоий эхтиёжлар оркали белгиланишига эришилади, яъни иктисодиёт бозор конунлари асосида тартибга солинади.

Ракобатнинг ресурсларни жойлаштириш вазифаси ишлаб чикариш омилларини улар энг куп самара берадиган корхона, худуд ва минтакаларга окилона жойлаштириш имконини беради.

Ракобатнинг инновацион вазифаси фан-техника тараккиёти ютукларига асосланувчи хамда бозор иктисодиёти субъектларининг ривожланишини такозо этувчи турли куринишдаги янгиликларнинг жорий этилишини англатади. Ракобатнинг

April 21-22

69

мослаштириш вазифаси корхона (фирма) ларнинг ички ва ташки мухит шароитларига рационал тарзда мослашишига йуналтирилган булиб, уларнинг шунчаки узини-узи саклаб, иктисодий жихатдан яшаб колишидан хужалик фаолияти сохаларининг экспанцияси (кенгайиши)га утишини билдиради.

Ракобатнинг таксимлаш вазифаси ишлаб чикарилган неъматлар ялпи хажми (ялпи ички махсулот)нинг истеъмолчилар уртасида таксимланишига бевосита ва билвосита таъсир утказади.

Нихоят, ракобатнинг назорат килиш вазифаси бозордаги баъзи иштирокчиларнинг бошка бир иштирокчилар

устидан монополистик хукмронлик урнатишига йул куймасликка йуналтирилади. Ракобат курашининг мазмуни тугрисида туларок тушунчага эга булиш учун унинг асосий шакллари ва белгиларини куриб чикиш зарур.

Ракобат маркетинг менежментининг хал килувчи омили сифатида истеъмолчилар назаридаги барча товар ва таклифларни уз ичига олади. Фараз килайлик автомобил компанияси металлом этказиб бериш тугрисида шартнома имзоламокчи. Автомобил ишлаб чикарувчи пулатни Бекобод металлургия заводидан ёки бошка Узбекистонлик ёки чет эл ишлаб чикарувчисидан харид килиши кичикрок компанияга мурожаат этиши харажатларни тежаш имконини беради, алюмин этказиб берувчиларга мурожаат этиш айрим деталларни алюминдан ишлаб чикаришга ва уларнинг вазнини камайтиришга олиб келади. Ва нихоят саноат пластмассасидан фойдаланишни кенгайтириш тугрисида карор кабул килиши мумкин.

Агарда Бекобод металлургия заводи менежменти уз ракобатдошлари сифатида факат металл ишлаб чикарувчиларни карайдиган булса, бу жуда хам тор ёндашув булар эди. Аслида энг хавфли ракобатдошлар сифатида субститутлар, яъни пулатни урнини босадиган товарларни ишлаб чикарувчи компания ва фирмалар саналади. Компания бошкаруви, бундай товарларни хам ишлаб чикариш йулларини излаши ёки факатгина анъанавий истеъмолчилар билан ишлаши максадга мувофик булади.

Ракобатни товарларни узаро бир-бирини урнини босиш даражасига асосланган туртта боскич билан тавсифлаш мумкин:

1.Савдо маркалари ракобати. Бунда ракобатдош-ракиб сифатида тахминан бир нархда ва ухшаш махсулот (хизмат)ларни этказиб берувчи компаниялар тушунилади. Мисол учун "Нексия" автомобиллари учун, бу уртача нархлар чегараси "Еспера"

April 21-22

70

ёки "Лада" автомобиллари булиши мумкин, аммо «Мерседес-Бенс» ва «Алфа Ромео» автомобиллари уртача нархларини «Нексия» автомобиллари уртача нархлари билан солиштириб булмайди.

2.Тармок ракобати. Компания, у билан бир хил ёки шу туркумга кирувчи махсулотларни ишлаб чикарувчи барча компанияларни ракобатдош сифатида куради. Бунда "нексия" учун барча автомобил ишлаб чикарувчилар ракобатдош саналади.

3.Тармоклараро ракобат. Бунда бир хилдаги эхтиёжларни кондирувчи барча компаниялар ракобатдош хисобланади. Мисол учун "ДЕУ" компаниясига нафакат автомобил балки мотоцикл, велосипед ва юк автомобилларини ишлаб чикарувчилар хам ракобатдош саналади.

4.Генерик ракобат. Бир турдаги истеъмолчилар учун кураш бундай ракобатнинг асосини ташкил этади. Бунда. Масалан "ДЕУ" компанияси узок муддатли фойдаланишга мулжалланган барча компаниялар, сайёхлик фирмалари ва янги уйларни сотувчи компаниялар билан курашади. Бозорда уз улушига эга булиш учун буладиган ракобат кураши, факатгина бевосита даъвогарлар иштироки билан чекланмайди. Иктисодиёт асосида ётадиган, бозордаги ракобат ва ракобатлашувчи кучлар, томонлар карама-каршилигига нисбатан анча кенг ёйилган. Истеъмолчилар, етказиб берувчилар, потенциал иштирокчилар ва бир-бирини урнини босадиган махсулотлар - буларнинг барчаси, бозорга кандайдир даражада уз таъсирини утказувчи ракобатдошлардир.

Ракобат мохиятини урганиш уни илмий-техник тараккиётни тезлаштирувчи механизм, ижтимоий ишлаб чикариш ва ижтимоий эхтиёжлар уртасидаги мувозанатли нисбат ва ишлаб чикариш нисбатларини тартибга солувчи механизм сифатида аниклашга имкон беради.

Ракобатнинг етишмаслиги билан деярли хар бир ишлаб чикарувчи, шу жумладан, хеч кандай тарзда бозорда етакчи рол уйнамайдиган ишлаб чикарувчилар, монопол кучга эга булиб, мижозларнинг талабларини белгилаш истикболлари мавжуд.

Бозор ракобати - бу иктисодий жихатдан мустакил равишда товар ва хизматларни ишлаб чикарувчилар (сотувчилар) уртасидаги иктисодий манфаатларини амалга оширишнинг янги усулларини излашга каратилган муносабатлар тизими.

Ракобат стратегиясида нафакат эхтиёжлар, балки ракобатчилар стратегиялари хам хисобга олиниши керак.

April 21-22

71

Корхонага ракобатчиларга карши курашда кучли позицияни эгаллашга имкон берадиган ва энг кучли ракобатдош устунликни берадиган аник ракобат стратегиясини ишлаб чикишлозим.

REFERENCES

1. Амасова В.В.Экономическая теория / В.В.Амосов, Г.М.Гукасьян. -М. Эксмо, 2014. - 256 с.

2. Грязнова А.Г. Экономическая теория: учебное пособие / А.Г. Грязнова, В.М.Соколинский. - М.: Кнорус, 2014. - 464 с.

3. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка: 80 000 слов и фразеологических выражений / РАН. Ин-т русского языка им. В. В. Виноградова. 4-е изд., доп. - М.: Азбуковник, 1999. - 944 с.

4. "Ракобат мухитини янада ривожлантириш ва иктисодиётдаги давлат иштирокини кискартириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисидаги Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 6-июлдаги ПФ-6019-сонли фармони. Тошкент. 3-бет

April 21-22

72

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.