Научная статья на тему 'РАҚОБАТ МУҲИТИ ВА РАҚОБАТБАРДОШЛИК ДИАЛЕКТИКАСИ'

РАҚОБАТ МУҲИТИ ВА РАҚОБАТБАРДОШЛИК ДИАЛЕКТИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
263
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қадимги дунё фалсафаси / рақобат / рақобат муҳити / рақобатбардошлик. / philosophy of the ancient world / competition / competitiveness / competitive environment.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Алиматова, Наргис Абдухалиловна

Ушбу мақолада Ўзбекистон жаҳон ҳамжамиятининг аъзоси сифатида рақобат майдонига кириб келганлиги ва “рақобат”,”рақобат муҳити” ва “рақобатбардошлик” тушунчаларини назарий жиҳатдан ўрганиш кераклиги асосланган. Шу билан бирга “рақобат”тушунчаси қадимги давр фалсафасидаёқ ўз талқинига эга бўлганлиги кўрсатилган. “Рақобат”, “рақобат муҳити” ва “рақобатбардошлик” тушунчаларининг маъноси ва ижтимоий-фалсафий мазмуни аниқлаштирилди. Улар ўзаро алоқадорлигининг муҳим жиҳатлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMPETITIVE ENVIRONMENT AND DIALECTICS OF COMPETITION

This article substantiates that Uzbekistan enters the competitive field as a member of the international community and the need for a theoretical study of the concepts of “competition”, “competitiveness”, “competitive environment”. Along with this, it is shown that already in ancient philosophy the concept of “competition” had its own interpretation. The meaning and socio-philosophical content of the concepts "competition", "competitive environment" and "competitiveness" are clarified. Important aspects of their relationship are highlighted.

Текст научной работы на тему «РАҚОБАТ МУҲИТИ ВА РАҚОБАТБАРДОШЛИК ДИАЛЕКТИКАСИ»

РАЦОБАТ МУХИТИ ВА РАЦОБАТБАРДОШЛИК ДИАЛЕКТИКАСИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-137-144

Алиматова Наргис Абдухалиловна

ТДИУ "Ижтимоий-гуманитар фанлар" кафедраси доценти, ф.ф.н.

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Узбекистон жауон уамжамиятининг аъзоси сифатида рацобат майдонига кириб келганлиги ва "рацобат "/'рацобат мууити" ва "рацобатбардошлик" тушунчаларини назарий жщатдан урганиш кераклиги асосланган. Шу билан бирга "рацобат "тушунчаси цадимги давр фалсафасидаёц уз талцинига эга булганлиги курсатилган. "Рацобат", "рацобат мууити" ва "рацобатбардошлик" тушунчаларининг маъноси ва ижтимоий-фалсафий мазмуни аницлаштирилди. Улар узаро алоцадорлигининг мууим жщатлари ёритилган.

Калит сузлар: цадимги дунё фалсафаси, рацобат, рацобат мууити, рацобатбардошлик.

АННОТАЦИЯ

В этой статье обосновано, что Узбекистан входит в конкурентное поле как член международного сообщества и необходимость теоретического изучения понятий "конкуренция", "конкурентоспособность ", "конкурентная среда". Вместе с этим, показано, что уже в древней философии понятие "конкуренция"имела свою интерпретацию. Уточнены смысл и социально-философское содержание понятий «конкуренция», «конкурентная среда» и «конкурентоспособность». Выделены важные аспекты их взаимосвязи.

Ключевые слова: философия древнего мира, конкуренция, конкурентоспособность, конкурентная среда.

ABSTRACT

This article substantiates that Uzbekistan enters the competitive field as a member of the international community and the need for a theoretical study of the concepts of "competition", "competitiveness", "competitive environment". Along with this, it is shown that already in ancient philosophy the concept of "competition " had its own interpretation. The meaning and socio-philosophical content of the concepts "competition", "competitive environment" and "competitiveness" are clarified. Important aspects of their relationship are highlighted.

137

Keywords: philosophy of the ancient world, competition, competitiveness, competitive environment.

КИРИШ

Хрзирги глобаллашув даврида ривожланиб келаётган давлатлар катори Узбекистан хам ракобат кураши иштирокчисига айланиб бормокда. 2030 йилга кадар жахонда ривожланган давлатларнинг 50талигига кириш режалаштирилган. Шу билан бирга Узбекистоннинг энг илгор олий укув юртларидан УзМУ, Самарканд давлат университети дунёнинг 500 энг кучли олий укув юртлари каторига кириши керак. Хуллас, дунёдаги мамлакатлар турли сохалар: иктисодиёт, таълим сохалари, фан йуналишлари, спортда жахоннинг энг илгор давлатлари эришган ютуклар сари интилмокдалар. Янгиланиб бораётган Узбекистон хам уз навбатида халкаро микёсдаги уз мавкеини кутаришга харакат килмокда.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2020 йил 28 май куни иктисодиётда ракобат мухитини таъминлаш ва истеъмолчилар хукукини химоя килиш борасидаги устувор вазифалар мухокамасига багишланган йигилиш утказди.

Узбекистоннинг жахон иктисодиёти билан алокалари тобора ривожланиб бормокда. Бу эса ички бозорда ракобат мухитини таъминлаш, махаллий ишлаб чикарувчиларнинг ракобатдошлигини оширишни талаб этади.

Давлатимиз рахбари Узбекистон бозор иктисодиётига катъий утиши жараёнида ракобат масаласи принципиал ахамиятга эга эканини таъкидлади.

Ракобатни ривожлантириш ва монополияга карши курашиш борасида мутлако янги тизим яратиш лозимлиги таъкидланди. Олий таълим тизимида ракобатни ривожлантириш йуналиши буйича алохида факультет, кундузги ва сиртки укиш шаклини очиш, янги фан жорий килиш ва ушбу максадлар учун академик соатлар ажратиш буйича курсатма берилди.

Юкорида келтирилганлардан келиб чикиб, "ракобат", "ракобат мухити", "ракобатбардошлик" тушунчаларини тарихий эволюциясини урганиш, уларнинг алокадорлиги конуниятларини тадкик этиш мухим ахамият касб этади.

МЕТОДЛАР

Тарихийлик ва мантикийлик бирлиги методини куллаган холда ракобат, ракобат мухити ва ракобатбардошлик тушунчаларининг ижтимоий-фалсафий эволюцияси урганилди. "Ракобат" тушунчасини тадкик этиш жараёнида унинг

138

acocaH uKTucoguft ^aHgap goupacuga x,aMga KgaccuK uKTucog MaKTaSu By^ygra Kegumu SugaH SoFguK xpgga TagKuK этнgгaнgнгннн Kypum MyMKuH. .HeKuH $agca$a Tapuxura oug agaSueTgap ypraHugraHga, KaguMu gyHe ^agca^uft TatguMoTgapugaeK ym6y TymyHnagapra oug KapamgapHu ynparam MyMKHH. ^yMgagaH, K^aguMru ^HHgucTOH ^anca^acuHHHr egropguru "^xaMManaga" acapuga ^yMgagaH aHa myHgaft geftugraH: "^ymMaH gymMaHra eKH Ha^paTnaHyBHH Kumu y3u Ha^paraaHraH Kumura HuMauKu KugMacuH, HOTyFpu HyHagrapugraH $uKp aHaga eMOHpoK oKuSaraapra oguS Kegumu MyMKuH. Hhcoh SomKagapHuHr aMagra omupugraH Ba omupugMaraH umgapura эмac, SagKu y3uHuHr KunuHraH Ba KuguHMaraH umgapura эtтнSop SepcuH"[1, c.129]. ro^opugaru ^uKpgaH KypuHuS TypuSguKu, SyggaBuftguKga uHcoHgap ypTacugaru Kypam paKoSarauHr 6up KypuHumu cu^arnga TaBcu^gaHraHguru MatgyM Sygagu.

KaguMru XUTOH ^agca^acuga кoн$yцннннgнкнннг gacTgaSKu gaBpu (Mug.aB. VI-III acpgap)ga amaraH Cmhb-^u (Mug.aB. 300-215 hh.): "Hhcoh eBy3 TaSuaTra эгa. HHcoHgaru axmuguK opTTupugraH xycycuaTgup. Xp3upru uhcoh TyFunraHugaH SomgaS ^oftgara uHTugagu. By эca uHcoHgap ypTacuga paKoSaTra oguS Kegagu. OgaMgap Sup-Supura Hyg SepMacguKKa uHTugagu. Hhcoh TyFunraHugaH SomgaS Ha^paT SugaH amaftgu. OgaMgap my Ha^paTra SyficyHuS amacagap, ygapHuHr Sup-Supura eMoHguK Kugum xoxumu naHgo Sygagu Ba x,en KaHgaH umoHH Ba Ba^ogopguK TyFpucuga cy3 ropuram MyMKuH эмac SyguS Kogagu. TyFunraHgaH SomgaS KygoKgap Ba Ky3gap ga33araaHumra yn Sygagu: KygoKgap eKKMnu oBo3gap, Ky3gap Hupoftgu Ba y3apo MyBo^uK paHrgapHu eKTupagu. OgaM TaSuaTuHuHr ymSy ToMoHura эtтнSop Sepugca, axgoKcroguK By^ygra Kegagu xaMga nu Kougagapu, agogaT Ba Sypn x^uga ranupum MyMKuH SygMaHgu. fflyHgaft KuguS, uHcoHHuHr TyFMa TaSuaTura aMag Kugum, xuccueTgapra SyHcyHum paKoSaTHu KegTupuS nuKapagu. ByHgaH xpgaTga Sapna uHcoHgap ypHarngraH TapTuS Ba aхmнхygкgнgнкнн Sy3agugap, Sy эca gaBgaTga TapTuScu3guKKa oguS Kegagu. fflyHuHr ynyH TapSua Hygu SugaH, nu Kougagapu, agogaT Ba SypnHu ypraram opKagu uhcoh TaSuaraHu y3rapTupuS Sopum go3uM"[1,c.230]. Кoн$yцнннннг ^agca^ufi TatguMoTuga uHcoHgapHuHur TaSuaTugaru ^ofigara uHTugumu paKoSaTHu KegTupuS nuKapyBnu caSaS cu^araga axgoKuH ^uxaTgaH KopagaHumu KypuHuS TypuSgu.

KaguMru roHoHucTOHguK ^afigacy^ 3nuKyp(Mug.aB. 342/341-270/271 HH.)HuHr ^uKpuna: "^oumo KyguS, ^agca^a SugaH myFyggaHuS, aHHu naHTga xy^aguK SugaH MamFyg Sygum, SomKa KoSuguaTgapgaH ^oftgagaHum xaMga xaKKKKH ^agca^ufi Mygox,a3agapHu u3^op этнm go3uM. TaSuaTHu ypraHum

мактанчок ва кибрли булмаган, одамлар тудаси олдида ракобат мавзуси булган уз маълумотини намойиш килмайдиган, лекин шу билан бирга мард булган, шарт-шароит туфайли эмас, балки узлари эришган шахсий ютукларидан рози булган ва гурурланадиган инсонларни вужудга келтиради. Х,еч кимга хасад килиш керак эмас: эзгу инсонлар хасадга лойик эмас, ёвузлари эса бахтлирок булганлари сари узларига зиён етказадилар"[1, с.359]. Ушбу келтирилган парчадан куриниб турибдики, ракобат устунлигига эга булган кишилар бошка кишилардан устун булишлари баён килинган.

Юкорида келтирилганлар далолат беришича, кадимги дунё фалсафасида хам ракобат муаммоси ёритилган ва унга хос булган жихатлар мазмуни очиб берилган.

Тадкикот доирасида анализ ва синтез, таккослаш методларидан фойдаланган холда ракобат, ракобат мухити ва ракобатбардошлик тушунчаларининг маъноси ва мазмуни аниклаштирилди. Айтиш керакки, "ракобат" ва "ракобатбардошлик" тушунчалари замонавий иктисодий адабиётда урганилган ва турлича карашлар булса-да, улар бир-бирига зид эмас, балки бир-бирини тулдириб келади. Масалан, М.Портер "Халкаро ракобат"деб номланган асарида: "Ракобат-янги товарлар, маркетингнинг янги йуллари, янги ишлаб чикариш жараёнлари ва янги бозор сегментлари пайдо буладиган динамик ва ривожланувчи жараён, узлуксиз узгарувчи ландшафт,"-деб таъриф беради [2,24]. Купчилик холларда "ракобат" категориясига субъект томонидан уз ракобат устунлигини самарадор ишлатиш ёрдамида лидерлик позициясига эришиши, деб каралади.

Мисол учун Р.А. Фатхутдинов: "Ракобат-бу табиий холатда ёки конунлар доирасида объектив ва субъектив эхтиёжларни кондириш учун ракобатчилар билан курашда галабага эришиш ё бошка максадларда субъект томонидан уз ракобат устунлигини бошкариш жараёни,"-деб таърифлайди [3,9]. Уз навбатида "ракобатбардошлик"ни мусобакада голиб булиш имконияти, мувозанат, сифат, бозор шароитида фаолиятнинг ишончлилиги ва самарадорлиги билан боглайдилар. Р.А. Фатхутдинов "ракобатбардошлик" деганда "мавжуд бозордаги объектнинг узига ухшаш объектлар билан таккослаганда аник эхтиёжни реал ва потенциал кондириш даражаси билан характерланадиган хусусияти"ни тушунади [4,23]. Майкл Портер эса ракобатбардошликни товар хизмат ёки бозор муносабатлари субъектининг бозорда мавжуд булган товарлар, хизматлар ва бозор муносабатлари субъектлари билан тенг намоён була оладиган хусусияти, деб тавсифлайди.

Ракобат бозор механизмининг ажралмас кисми булиб, хужалик юритувчи субъектлар фаолияти самарадорлиги, махсулдорлиги генераторидир. Шуни тушуниш мухимки, жараён сифатида ракобат маълум мухитда юз беради. Ташкилотлар мухитини тадкик этиш нуктаи-назаридан хужалик юритувчи субъектнинг ташки-объектив мухитини урганиш купрок кизикиш тугдиради. Чунки унда ракобатнинг бозор конунлари тулик намоён булади. Ташкилотнинг ташки мухити деганда ташкилотнинг шаклланиши ва ривожланишига тугридан-тугри ёки билвосита таъсир этувчи омиллар ва шароитлар йигиндиси тушунилади. Ташки мухит хужалик юритувчи субъектларга нисбатан объектив мухит булиб, уларнинг хохишларига боглик булмаган холда таъсир килади [5,c.480]

Юкорида келтирилган таърифда бирор бир жараённинг харакатлантирувчи кучи булиб, унинг характери ва алохида кирраларини белгиловчи омилларнинг йигиндиси хакида суз юритилмокда. Ташки мухитни ташкил этувчи элементларни тадкик этаётиб, шуни таъкидлаш керакки, менежмент сохасидаги мутахассислар бундай омилларнинг уз руйхатини келтирадилар.

Ташкилотнинг ташки мухити тахлилини М.Портернинг "беш ракобатчи куч" назариясидаги ташкил этувчиларни куриб чикишдан бошлаймиз. Бу ташкил этувчилар тармокни фойдалилигини белгилайди.

Куйида асосий беш куч ва катор омиллар келтирилган:

- харидорларнинг таъсири: харидолар концентрацияси, харидлар хажми, нархларга сезгирлик;

- етказиб берувчилар таъсири: етказиб берилаётган хом ашёдаги фарк, утиш киймати, урнини босувчи хом ашёнинг мавжудлиги, етказиб берувчи учун хажмнинг ахамияти, умумий харидлар доирасидаги кийматлар;

- янги уйинчиларнинг пайдо булиш хавфи, омиллар оркали тахлил этилади: масштабларда иктисод килиш, товарларнинг дифференциацияси, марканинг машхурлиги, сотиш тизимларига кириш;

- янги урнини босувчи махсулотлар хавфи: урнини босувчи махсулотлар нархлари, утиш киймати, харидорларнинг урнини босувчи янги махсулотларни харид килишга мойиллиги;

- мавжуд уйинчилар уртасидаги ракобат: тармокдаги усиш, доимий харажатлар, ортикча кувватнинг мавжудлиги, ишлаб чикарувчилар махсулотларидаги фарк, марканинг машхурлиги, бозордан чикиб кетишга туганокдар.

М.Портер фикрича, беш ракобат кучларини эътиборга олган холда, ташкилотнинг ташки мухитдаги стратегияси шаклланади. Ушбу концепция К.Боуменнинг ташки мухит омиллари моделида уз ривожини топди.

М. Мексон ва К.Боумен ташки мухитнинг ташкилотга микро ва макро даражада таъсир этувчи омилларини ажратадилар хамда таъсир этишнинг микро ва макромухитини фарклайдилар[6, с.31].

А.Томпсон ва А Стрикленд ташкилотнинг ички ва ташки мухити омилларини ажратадилар ва улар ташкилотнинг базавий стратегиясини шаклланиши тартибини белгилайдилар.

Д.Дей мухитнинг уч даражасини курсатган: атроф мухит, унинг таркибига сиёсий, иктисодий, ижтимоий ва технологик факторлар киради, бозор холати ва бевосита ракобатчилар. Бозор холатининг тахлили бозор хажми ва унинг имкониятлари, талаб этиладиган фойда, урин босувчи махсулотлар, етказиб берувчилар, потенциал ракобатчилар, дистрибьютерлар тавсифини назарда тутади. Бевосита ракобатчилар тахлили асосий фаолият юритиш курсаткичлари, кулланиладиган стратегиялар ва ниятлар, шунингдек мавжуд имкониятлар асосида амалга оширилади. Х,ар кандай ташкилот узига ташки мухитда таъсир этувчи кайтарилмас, уз инстенсивлигига кура бир-биридан фарк килувчи омиллар йигиндисига дуч келади. Ташкилотга ташки мухитнинг истеъмолчилар фаолияти, таксимот каналлари ва хизмат курсатилаётган бозордаги ракобатчилар билан боглик намоён булиши мухимдир [7, с.125-127].

Куриб чикилган ташки мухит назариялари асосида, ракобат мухитига таъриф беришимиз мумкин. Кенг маънода, ракобат мухити-бу бирор бозор сегментининг "иклими" хамда бу иклимнинг узгариши ушбу бозорда фаолият юритаётган ташкилотлар учун ахамиятли харажатларга олиб келади [8, с.11]. Бирмунча тор маънода ракобат мухити деганда бозор иштирокчиси булган барчага хужалик юритишида тенг имкониятларни таъминлайдиган иктисодий, хукукий, ташкилий, сиёсий шароит ва омилларни тушуниш керак [9, с.144-145].

Функционаллик нуктаи-назаридан ракобат мухити-бу хулк-атвори бозор иктисодиёти конунларининг объектив таъсири ва давлат томонидан тартибга келтирувчи чекловларнинг мажбурий шакли билан шартланган, хужалик юритувчи субъектларнинг иктисодий шарт-шароитлар ва улар хужалик фаолиятининг натижалари юзасидан узаро ракобат таъсирлари тизими хисобланади.

142

НАТИЖАЛАР

Тадкикот натижасида "ракобат", "ракобат мухити", "ракобатбардошлик"тушунчалари нафакат классик иктисод мактаби изланишлари доирасида, балки кадимги дунё фалсафасида хам уз талкинига эга булганлиги аникланди.

"Ракобат", "ракобат мухити", "ракобатбардошлик"тушунчалари узаро диалектик алокадорлиги курсатилди.

МУ^ОКАМА

"Ракобат", "ракобат мухити", "ракобатбардошлик"тушунчалари, асосан, иктисодий назария доирасида тадкик этилган булиб, ижтимоий-фалсафий жихатдан Узбекистонда Ш.Негматованинг "Ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиёти шароитида соглом ракобатни ривожлантиришнинг маънавий, ахлокий ва хукукий жихатлари"мавзусидаги докторлик диссертациясида урганилган хамда биосферадаги, жиноий оламдаги соглом ракобат ходисаси тадкик этилган булиб, "ракобат мухити" ва "ракобатбардошлик"тушунчалари билан алокадорлиги конуниятлари тадкик этилмаган.

Россиялик ва катор хорижий тадкикотчилар, асосан, "ракобат"тушунчасининг эволюциясини классик иктисод мактаби асосчиси Адам Смит асарларидан иктибослар келтиришдан бошлайдилар. Лекин тадкикот натижасида маълум булишича, кадимги дунё фалсафаси "ракобат"тушунчасининг инсон ахлоки ва ички дунёси билан боглик талкинларини беради [10].

ХУЛОСА

Хулоса урнида айтиш мумкинки, замонавий Узбекистон жахон хамжамиятининг аъзоси сифатида ракобат майдонига кириб борар экан, "Ракобат", "ракобат мухити", "ракобатбардошлик"тушунчаларини ижтимоий-фалсафий жихатдан тадкик этиш мухим ахамият касб этади. Ушбу тушунчалар диалектик алокадорликда булиб, бир-бирини такозо этади.

REFERENCES

1. Антология мировой философии Т.1. М.: Мысль, 1969

2. Портер М. Международная конкуренция. М.: Международные отношения, 1993. 895 с.

3. Фатхутдинов Р. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. М.: ИНФРА-М, 2000. 312 с.

4. Фатхутдинов Р. Управление конкурентоспособностью вуза // Высшее образование в России. 2006. № 9.

5. Портер М. Конкуренция: Пер. с англ. М., 2006.

6. Боумэн К. Основы стратегического менеджмента: Пер. с англ. / Под ред. Л.Г. Зайцева, М.И. Соколовой. М., 1997.

7. Дэй Д. Стратегический маркетинг. М., 2002

8. Букин С. Основные элементы конкурентных рынков // Босс. 2000.

9. Экономическая теория: Учебник / Под ред. А.Г. Гязновой, Т.В. Чечелевой. М., 2005. С. 144-145.

10. Хазиахметов, Б.З., Хазиахметов, А.З. (2010). Проблемы конкурентоспособности в современной экономике. Сравнительный анализ определений понятия "конкуренция". Проблемы современной экономики, 1(33).

11. Umarjonov, S.S. (2021). Ijtimoiy - gumanitar fanlarni o'qitishda Fahriddin Roziyning ontologik qarashlarining o'rni va ahamiyat. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(9), 1029-1038.

12. Saifnazarov, I., Xujayev, M. (2018) Axmad Zaki Validiy islamic culture. Экономика и социум, 2, 55-57.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.