Научная статья на тему 'РАҲБАР СИЁСИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИНГ НАЗАРИЙ ТАҲЛИЛИ'

РАҲБАР СИЁСИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИНГ НАЗАРИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

1935
114
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
раҳбар / ижтимоий психология / сиѐсий онг / сиѐсий маданият / компетентлик / раҳбарлик / таҳлил / методлар / infancy / leadership / social psychology / political consciousness / political culture / competence / leadership / analysis / methods

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Зилола Турақуловна Мавлонова

Ушбу мақолада рахбар шахси ва унинг сиѐсий компетентлигининг ўзига хос жиҳатлари муҳокама қилинган. Шунингдек, сиѐсий компетентлик муаммосининг назарий-методологик масалалари, пайдо бўлиш шарт шароитлари, ушбу масалада тадқиқот олиб борган олимларнинг ишлари таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL ANALYSIS OF LEADER POLITICAL COMPETENCE

This article discusses the personality of a leader and the specifics of his or her political competence. Also, the theoretical and methodological issues of the problem of political competence, the conditions of its emergence, the work of scientists who have conducted research on this issue are analyzed.

Текст научной работы на тему «РАҲБАР СИЁСИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИНГ НАЗАРИЙ ТАҲЛИЛИ»

РАХБАР СИЁСИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИНГ НАЗАРИЙ ТАХЛИЛИ

Зилола Туракуловна Мавлонова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Психология кафедраси

укитувчиси zilola1985s@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада рахбар шахси ва унинг сиёсий компетентлигининг узига хос жихатлари мухокама килинган. Шунингдек, сиёсий компетентлик муаммосининг назарий-методологик масалалари, пайдо булиш шарт шароитлари, ушбу масалада тадкикот олиб борган олимларнинг ишлари тахлил килинган.

Калит сузлар: рахбар, ижтимоий психология, сиёсий онг, сиёсий маданият, компетентлик, рахбарлик, тахлил, методлар.

THEORETICAL ANALYSIS OF LEADER POLITICAL COMPETENCE

ABSTRACT

This article discusses the personality of a leader and the specifics of his or her political competence. Also, the theoretical and methodological issues of the problem of political competence, the conditions of its emergence, the work of scientists who have conducted research on this issue are analyzed.

Keywords: infancy, leadership, social psychology, political consciousness, political culture, competence, leadership, analysis, methods.

КИРИШ

Бутун дунёда бошкарувни такомиллаштиришнинг асосий максади рахбарларга янги мухит талаблари асосида тайёрлаш. Барча сохаларида уларнинг эркин фаолиятини таъминлаш, рахбар-ёшларнинг, халкаро муносабатларда етакчи хисобланган сиёсий компетентлик хусусиятини шакллантиришдан иборат. Узбекистонда шахслараро муносабатларнинг тобора замонавий тус олиши, яъни рахбарлар ва укитувчилар алмашинуви, олий таълим муассасалар хамкорлиги, халкаро конференциялар, туризм сохасининг ривожланиши булажак мутахассисдан сиёсий компетентлик хусусиятларини талаб килмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хрзирга кадар сиёсий компетентликнинг тарихи - Арасту, Сенек, Макеиавелли, Руссо Тоббс, Симит, Гегель каби мутафаккирлар номи билан боглик. Уз даврида бу мутафаккирлар бошка назарий карашларга, яъни

психологияга алокаси булмаган ёндашувга асосланган холда ушбу масалаларни урганишган.

Файласуфлар, социологлар, психологлар ва сиёсатшунослар сиёсатдаги янги ходисаларга эътибор бера бошладилар. Унда рахнамолар, кироллар, президентлар ва сиёсат оламининг вакиллари билан бир каторда халк оммасининг хам урни борлигини эътироф этишган. Бу мавзуга биринчилардан булиб француз олими Г.Лебон узининг "Халклар ва омма психологияси", "Оломон психологияси" асарлари оркали эътиборини каратган. Г.Лебон оммада шахснинг индивидуаллиги, кучи ва баркарорлигини йукотувчи хавф мавжуд деб бахолайди. Омманинг турлари ичида айникса оломонга алохида таъриф бериб унга хос тажовузкорлик, жазава, масъулиятсизлик каби хусусиятларни таъкидлаб утган.

Замонавий тадкикотчилар эса оммавий хулк-атвор нафакат салбий характерга, балки ижобий жихатларга хам эгалигини таъкидлайдилар. Сиёсий компетентлик шаклланишига психоанализ назаряси тарафдори Г.Лассуэлнинг "Психопатология ва сиёсат" асари хам катта хисса кушган.

ХХ аср бошларида эълон килинган П.И.Ковалевскийнинг "Тарихдан психиатрик этюдлар" китобида куплаб машхур сиёсий арбоблар шох Давиддан Петр I гача, Суворовдан Жанна Д.Арккача ва Наполеоннинг психологик портрети тавсифлаб берилган. А.А.Бодалев узининг "^андай килиб машхур ва буюк булиш мумкин" деб номланган китобида куплаб машхур кишиларнинг сиёсат майдонига кириб келиш тарихи хакида фикр юритади. Шунингдек, ушбу муаммога доир Б.Ф.Поршнев, Ю.Н.Давидов, В.Д.Паригин, Ю.Ф.Замошкин каби социологлар, тарихчилар, психологларнинг илмий тадкикот ишлари эълон килинди.

Якдн-якднларгача жуда куплаб олимлар сиёсий компетентликнинг мустакил категория сифатида эътироф этилишига шубха билан карашган, сиёсий муаммоларни тахлил килишда психологияни кутилмаган феномен сифатида кабул килишган. Психологлар эса янги фаннинг предметини аниклашда жуда куп кийинчиликларга дуч келишган.

Сиёсий компетентликни предмет сифатида урганиш борасидаги бахс-мунозарадаги мухим хусусиятлар куйидагилардан иборат.

Биринчидан, сиёсий компетентликнинг психологик таркибий кисмини нима ташкил этиши керак?

Иккинчидан, сиёсий компетентликнинг таркибий кисмлари сифатида сиёсий хулк-атвор, сиёсий тафаккур, сиёсий маданият, сиёсий онгни урганадиган мутахассислар тадкикот воситаси сифатида сиёсий ва психологик статистика ва социологик методологиядан фойдаланишган, сиёсий психологик махсус методологик асосга эга булмаган.

Сунгги йилларда фанлараро ораликдаги муаммоларга багишланган куплаб нашрлар пайдо булади. Уларда шахснинг сиёсатда ривожланиш конуниятлари, сиёсий маданиятнинг мамлакат такдирига таъсири, шаклланган

тарихий менталитет (акл-идрок)нинг миллат тараккиётига таъсири муаммолари акс эттирилган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Сиёсий компетентликнинг предмети таркибига кирган феноменларини аниклаш масаласи хам мунозаралидир. Масалан, Г.Г.Делининг фикрича, сиёсий психология макросиёсий жараёнларни эмас, балки сиёсатчилар психологиясини урганиши керак.

М. Херманн, Ж.Кнутсон, Х.Юлау каби сиёсий психологлар фикрича, сиёсий компетентликнинг вазифаси сиёсат субъектлари шахсининг хулк-атвор ва когнитив (билиш) соха билан боглик жихатларини урганиш, унинг конуниятлари, механизмлари, шарт-шароитлари, омилларини тадкик этишдан иборат.

Жамоалардаги узаро муносабатлар юкоридан пастга ёки аксинча булиб, жамоа аъзоларининг конкрет мавкелари, бошлик билан буйсунувчилар уртасидаги муносабатларни уз ичига олади. Бу борада «Рахбар» ва «Бошлик» тушунчалари уртасидаги фарклар хакида гапириш лозим. Б.Д.Паригин бу икки тушунчани фарклаб шундай ёзади.

1. Лидер асосан гурухдаги шахслараро муносабатларни бошкарса, рахбар-шу гурухдаги расмий муносабатларни бошкаради;

2. Лидерлик кичик гурухларгагина мос булган ходиса булса, рахбарлик хак-хукуклари катта гурухлар доирасида хам содир булиши, амалга ошрилиши мумкин;

3. Агар лидерлик стихияли, бетартиб жараён булса, рахбарлик мАксадга каратилган, жамиятда ишлаб чикилган нормалар, тартиблар асосида сайловлар окибатида содир буладиган ходисадир;

4. Лидерлик рахбарликка нисбатан вактинчалик ходиса булиб, гурух аъзоларининг кутишлари, уларнинг кайфиятлари, фаолият йуналишига караб, узокрок муддатда ёки киска муддатда руй беради;

5. Рахбарнинг лидердан фарки шундаки, у лидерда йук булган жазолаш ва рагбатлантириш тизимига эга булиб шу асосда уз ходимларига таъсирини утказиши мумкин;

6. Лидер гурухда у ёки бу карорлар, курсатмалар, ташаббусларни уз ихтиёрича, бевосита чикариши мумкин, рахбарда эса бу йуналишда куплаб расмий курсатмалар, режалар, нормалар, буйруклар мавжудки, улар доирасидан чикиб кетиш кийин;

7. Лидернинг фаолияти факат кичик гурухлар доирасида амалга оширилса, рахбар шу гурухдаги кенгрок ижтимоий доирадаги жамиятнинг вакили булганлиги учун, унинг ваколатлари хам кенг, фаолият имкониятлари хам ортикдир.

Лидерлик ходисаси тугрисида гап кетар экан, лидерлик назариялари хакида хам кискача тухталиб утиш лозим. Хозирги кунга кадар лидерлик тугрисида асосан учта назария мавжуд.

Биринчиси «лидерлик сифатлари назарияси» дир ёки харизматик назария мавжуд. Унинг мохияти шундаки, хамма хам лидер була олмайди, айрим шахсларда шундай сифатлар йигиндиси тугма мавжуд булиб, улар унинг гурухда лидер булишини таминлайди. Масалан, 1940 йилда америкалик К. Берд 79 сифатдан иборат булган лидерлик кирралари руйхатини тузди. Бу руйхатда жумладан, ташаббускорлик, мулокотга кириша олиш, юмор хисси, узига ишонч, тез ва аник карор кабул кила олиш, ташкилотчилик каби сифатлар хам бор эди. Лекин бу назарияларнинг хатолиги шунда эдики, биринчидан, у юкоридаги сифатлар кандай килиб намоён булади-ю, кандай шаклланишини тушунтириб бера олмайди, иккинчидан, суровлар мобайнида бирорта сифат хам мутлак куп марта кайд этилмайди.

Иккинчи назария лидерликнинг вазияга богликлиги назариясидир. Бу ердаги асосий гоя - лидер вазиятни махсули деган гоядир. Х,ар бир одамда лидерлик сифатлари бор, лекин айрим вазиятлар айрим шахсларни узларини курсатишлари, Лидер булишлари учун кулай хисобланади.

Юкоридаги икки назарияни танкид килиш натижасида пайдо булган учинчи назария лидерликнинг синтетик назариясидир. Бу назария лидерни гурухий муносабатларнинг бевосита максули деб карайди, лидернинг руёбга чикишида гурухнинг бирламчи ролини илгари суради.

Рус психологи А.Н. Леонтьевнинг фаолият концепциясига таянган холда, лидерликни фаолият махсули, гурухнинг ушбу фаолиятга муносабати ва гурухда кабул килинган нормалар ва ижтимоий кутишларга ким купрок жавоб беришига караб лидерни аниклаш мумкин деб купчилик томонидан маъкул ёндашишлардан бири деб кабул килинмокда. Юкорида келтириб утилган карашлар рахбар шахси ёки жамоада лидерларнинг кометентлигини шакллантиришда ижтимоий-психолгик ёндашувларнинг урнини алохида таъкидлаб утади.

ХУЛОСА

Демак, лидер ёки рахбар хеч качон ёлгиз булмайди, у шу жамоа аъзоларини у ёки бу харакатларга чорлайди. Чунки рахбар жамоа аъзоларининг психологияси, уларниг кайфиятлари, интилишлари, кизикишлари ва хакозоларни хаммадан хам яхши билади, улар ичида энг ташаббускоридир. Обрулилик шахснинг шундай хусусиятидирки, у бошка шахсларга хам хиссий-эмоционал, хам иродавий таъсир курсата олиш кобилиятига эга. Норасмий обрулилик, яъни шахслараро муносабатлар махсули сифатида орттирилган обру жуда самаралидир.

REFERENCES

1. Goziyev, E. (2010). Umumiy psixologiya. Yangi asr avlodi.

2. Davletshin, M. (2002). Umumiy psixologiya. TDPU.

3. Лебон, Г. Психология народов и масс. (1995) СПб. «Макет».

4. Стефаненко, Т. Этнопсихология. (1999) М. Академический проект.

5. Ганиев, Э. Олий мактаб психологияси. (1997). -Т., —УкитувчиИ нашр. Андреева, Г. Социальная психология. (1999). М. Аспект пресс

6. Samarova Shoxista Rabidjanovna, Rakhmonova Muqaddas Qahramanovna, Mirzarahimova Gulnora, Ikromovna, Maratov Temur Gayrat ugli, Kamilov Bobir Sultanovich. (2020). Psychological aspects of developing creative personality and the concept of reduction of creativity to intellect. JCR. 7(17): 498-505. doi: 10.31838/jcr.07.17.69

7. Maratov Temur Gayrat ugli (2019) Scientific theoretical problems of perfect human category in the psychology. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. 7(8). 16-22.

8. NJ Эshnaev, TG„ Maratov, G Mirzaraximova. (2020). O„zbek milliy kino sairati va madaniyatida psixoprofilaktik xizmat tizimini joriy эtish masalalari. Oriental Art and Culture 03. 156-165.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.