Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ ТАЪЛИМ МУҲИТИДА КИМЁ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ АХБОРОТ-МЕТОДИК КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ МЕТОДИК МАЗМУНИ'

РАҚАМЛИ ТАЪЛИМ МУҲИТИДА КИМЁ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ АХБОРОТ-МЕТОДИК КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ МЕТОДИК МАЗМУНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
12
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамли технологиялар / ахборот-методик компетентлик / ташкилий–дидактик модель / тамойиллар / ДТС талаблари / компетентлик. / цифровые технологии / информaционно-методическая компетентность / организatsiонно-дидактическая модель / принципы / требования ГОС / компетентность.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ражабов Худаёр Мадримович

Мақолада рақамли таълим муҳитида ахборот-методик компетентлигини такомиллаштиришнинг методик мазмуни таҳлил қилиниб, у асосида бўлажак кимё ўқитувчисининг ахборотметодик компетентлигини ривожлантиришнинг ташкилий–дидактик модели ишлаб чиқилган. Бўлажак кимё ўқитувчилари ахборот-методик компетентлигини такомиллаштириш жараёнини бошқариш тизимининг функциялари ва тамойиллари баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДИЧЕСКОЕ СОДЕРЖАНИЕ ИНФОРМАЦИОННОМЕТОДИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ ПРЕПОДАВАТЕЛЯ ХИМИИ В ИНФОРМАЦИОННОЙ СРЕДЕ

В статье проанализировано методическое содержание совершенствования информaционно-методической компетентности в цифровой образовательной среде и на его основе разработана организaционно-дидактическая модель развития информaционнометодической компетентности будущего учителя химии. Описаны функции и принципы системы управления процессами повышения информaционно-методической компетентности будущих учителей химии.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ ТАЪЛИМ МУҲИТИДА КИМЁ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ АХБОРОТ-МЕТОДИК КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ МЕТОДИК МАЗМУНИ»

г

V.

Ражабов Худаёр Мадримович,

Урганч давлат университети "Кимё" кафедраси доценти, педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (РЬЮ)

РАКАМЛИ ТАЪЛИМ МЩТИДА КИМЁ УКИТУВЧИСИНИНГ АХБОРОТ-М ЕТОД И К КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ МЕТОДИК МАЗМУНИ

УУК: 303.01

DOI: 10.34920ДО^_2023_^иЕ_10_1

РАЖАБОВ Х.М. РАЦАМЛИ ТАЪЛИМ МУЦИТИДА КИМЁ УЦИТУВЧИСИНИНГ АХБОРОТ-МЕТОДИК КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ МЕТОДИК МАЗМУНИ

Маколада рак,амли таълим мух,итида ахборот-методик компетентлигини такомиллашти-ришнинг методик мазмуни тах,лил килиниб, у асосида булажак кимё укитувчисининг ахборот-методик компетентлигини ривожлантиришнинг ташкилий-дидактик модели ишлаб чикилган. Булажак кимё укитувчилари ахборот-методик компетентлигини такомиллаштириш жараёнини бошкариш тизимининг функциялари ва тамойиллари баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ракамли технологиялар, ахборот-методик компетентлик, ташкилий-дидактик модель, тамойиллар, ДТС талаблари, компетентлик.

РАЖАБОВ Х.М. МЕТОДИЧЕСКОЕ СОДЕРЖАНИЕ ИНФОРМАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ ПРЕПОДАВАТЕЛЯ ХИМИИ В ИНФОРМАЦИОННОЙ СРЕДЕ

В статье проанализировано методическое содержание совершенствования информационно-методической компетентности в цифровой образовательной среде и на его основе разработана организационно-дидактическая модель развития информационно-методической компетентности будущего учителя химии. Описаны функции и принципы системы управления процессами повышения информационно-методической компетентности будущих учителей химии.

Ключевые слова и понятия: цифровые технологии, информационно-методическая компетентность, организatsiонно-дидактическая модель, принципы, требования ГОС, компетентность.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

RAJABOV H.M. METHODOLOGICAL CONTENT OF INFORMATION AND METHODOLOGICAL COMPETENCE OF A CHEMISTRY TEACHER IN AN INFORMATION ENVIRONMENT

The article analyzes the methodological content of improving information and methodological competence in a digital educational environment and, on its basis, develops an organizational and didactic model for the development of information and methodological competence of a future chemistry teacher. The functions and principles of the process management system for increasing the information and methodological competence of future chemistry teachers are described.

Key words and concepts: digital technologies, information and methodological competence, organizational and didactic model, principles, state educational standards, competence.

Кириш. Жах,онда техника ва технология-ларнинг шиддат билан кескин ривожланиб бориши, фан ва таълим тизимини янги х,амда замонавий ёндашувлар асосида ташкил этишни такозо этади. Мамлакатимиз таълим муассасаларининг электрон укув-методик ресурслари базасини ракамли трансформация шароитларига мослаштириш, юкори инновацион ёндашувлар асосида ривожлан-тириш, педагог кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан янгилаш буйича амалга оширилган тизимли янгиликлар доирасида укув жара-ёнига замонавий ракамли технологияларни куллаш, улардан фойдаланиш х,амда дасту-рий таъминотини яратиш даражасини оши-ришга хизмат килди.

Таълим сох,асидаги трансформацион жараёнлар бутун дунё буйлаб ривожланиб бормокда. Улар бизнинг мах,аллий таъ-лимимиз учун х,ам жуда зарур ва мух,имдир. Ракамли иктисодиёт х,ар бир укувчидан (нафакат энг сара укувчилар) 21-аср компетенцияларига (танкидий фикрлаш, мустакил таълим олиш куникмалари, узининг кундалик фаолиятида ракамли воситалар, манбалар ва хизматлардан тулаконли фойдалана олиш) эга булиш, тезкор ривожланувчи ракамли мух,итда мавжуд билимларни ижодкорлик билан фойдалана олишни талаб этади. Таълимнинг ракамли трансформацияси мазкур масаланинг ечимини х,ал этиши лозим. Шу нуктаи назардан, Янги замонавий Мил-лий дастур талабларига мувофик кимё укитувчиларининг узлуксиз касбий-методик ривожлантиришнинг замонавий ракамли таълим мух,итида ташкил этиш узига хос ёндашувларни талаб этади

Тадцицотнинг мацсади. Замонавий ракамли таълим мух,итида булажак кимё укитувчиларининг ахборот-методик компе-тентлигини такомиллаштиришдан иборат.

Мавзу буйича бошца олимлар илмий асарлари к,иск,ача та^лили. Айни вактда республикамиз ва хорижий олимлар томо-нидан укитувчиларнинг ахборот-методик компетентлигини ривожлантириш буйича катор тадкикот ишлари амалга оширилган. Э.Ф.Насырова ва А.А.Даниловлар педа-гогнинг ахборот-методик компетентли-гига куйидагича таъриф беради: "ахборот-методик компетентлик укитувчи фаоли-ятининг ахборот жараёнларини (саклаш, узатиш, ишлов бериш) амалга ошириш максадида укитиш методлари ва воситала-рини самарали куллашга каратилган х,амда режали, максадга йуналтирилган тайёргар-лик кобилиятини ифодалайди"1.

Педагогика йуналишидаги олий таълим муассасаларида кимё таълими булажак укитувчиларини тайёрлаш назарияси ва ама-лиёти муаммолари билан х,амдустлик дав-латларида Т.А.Боровских2, М.С.Пак3; булажак укитувчиларни ахборот коммуникация тех-нологиялари сох,асида тайёрлаш муаммоси

1 Э.Ф.Насырова ва А.А.Данилов Информационно-педагогическая компетенция педагога. 85-б. // https:// cyberleninka.ru/article/n/informatsionno-metodicheskaya-kompetentsiya-pedagoga.

2 Боровских Т.А. Пропедевтика методической подготовки будущих учителей химии на первом курсе педагогического вуза, Автореф, дисс, канд, пед, наук. -М,:МПГУ, 1998

3 Пак М.С. Методология научных исследований в области химического образования // Проблемы и перспективы развития химического образования: тез. докл. II Всерос. науч-практ конф. - Челябинск: ЧГПУ, 2006. С.

24 - 27.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

буйича Ю.С.Брановский1, Е.В.Данильчук2, И.В.Роберт3 каби етакчи олим ва мето-дистлар уз тадкикот ишларини юкорида кайд килинган сохаларда амалга ошириш-ган. Ахборот технологияларини таълим жараёнига жорий килиш муаммосининг турли жихатларини акс эттирувчи илмий тадкикотлар тахлили олий педагогик таълим мазмуни ва технологияларини тубдан кайта ислох килиш зарурлигини такозо этади. Ахбо-ротлашган жамият шароитида ушбу масала-нинг долзарблиги олий таълимнинг Давлат таълим стандарти асосида ишлаш муносабати билан янада эътибор ортади. Амалдаги таълим стандартлари тегишли тайёргарлик дара-жасидаги мутахассис кадрларнинг малака тавсифлари, уларнинг билим, куникма ва малакаларига куйиладиган анъанавий тала-блар асосида ташкил этилади. Ахборотлаш-ган жамият шароитида яратилган замонавий стандарт таълим сифатини бахолаш буйича Жахон таълим тизимининг тамойилларини амалга ошириши керак - таълим мазмуни ва натижаларини аниклашга компетентлиликка асосланган ёндашув, бу таълим жараёни-нинг мазмуни ва ташкил этилишига куйилган куйидаги; унинг илмий ва методик таъминоти каби ёндашувларни кайта куриб чикишни талаб килади. Бу эса мазкур тадкикот иши-миз муаммосини - педагогика йуналишидаги олий таълим муассасаларида кимё таълими укитувчисининг малакавий ёндашув асосида замонавий ахборот технологияларидан фой-даланиш (ЗАТФ) сохасида методик тайёргар-ликларини такомиллаштириш муаммосини долзарбигини тасдиклайди.

Мацоланинг илмий мо^ияти. Укитувчиларнинг касбий компетентлилиги куп омилли ходиса булиб, у укитувчиларнинг назарий билимлари тизимини ва уларни муайян педагогик вазиятларда куллаш усулларини, укитувчиларнинг кадриятли

1 Брановский Ю,С,, Зимова Л,Н,, Зенкина С,В, Компьютерный программнометодический комплекс для обучения химии студентов естественнонаучных специальностей. Тез, конф, Иркутск, 1999, С, 80

2 Данильчук Е.В. Методологические предпосылки и суш;ностные характеристики информационной культуры педагога // Педагогика, 2003. JVoL С. 65

3 Роберт И.В. Современные информационные технологии в образовании: дидактические проблемы; перспективы использования. - М: «Школа - Пресс», 1994.-205 с

йуналишларини, шунингдек, уларнинг мада-ниятининг интегратив курсаткичларини (нутк, мулокот услуби), узига ва унинг фаоли-ятига, тегишли билим сохаларига муносабат ва бошкалар)ни уз ичига олади.

Шу нуктаи назардан, касбий фаоли-ятни урганиш ва у ёки бу педагогика таълими йуналишидаги мутахассис кадр моде-лини ишлаб чикишга йуналтирилган илмий тадкикот ишлари мухим ахамиятга эга. Ахбо-ротлашган жамият шароитида умуман мутахассис кадрлар ва хусусан укитувчиларнинг компетентлиликларининг таърифи ва тар-кибий тузилиши купрок мухокама килинган. Бундай мухим ахамиятга эга тадкикот ишла-ринг амалий натижаси олий маълумотли мутахассис кадрларнинг малака хусусиятла-рини яратиш ва амалга оширишдан иборат.

Асосий цисм.

Тадкикот мазмунида Узбекистон Республи-касининг таълим сохасидаги Давлат сиёсати, масъулият ва мослашувчанлик, ахборот-коммуникация технологиялари ва медиа саводхонлик, коммуникатив куникмаларни ривожлантириш, инклюзив таълимни жорий этиш масалалари, узини-узи ривожлантириш, узлуксиз касбий ривожланишларини уз ичига олиб, улар буйича тегишли янги билим, куникма, малака ва компетенцияларни шакллантиришга йуналтирилган фикрлар уз аксини топган.

Тадкикот ишида фойдаланиладиган укув модулларининг мазмуни умумий урта таълим мактабларининг булажак кимё фани укитувчиларининг ахборот-методик компетентлигини ошириш мазмуни, сифати ва уларнинг тайёргарлигига куйиладиган умумий малака талаблари асосида шаклланти-рилган булиб, кимё фани укитувчиларининг уз касбий фаолиятига доир замонавий билим ва инновatsiялар, илFор хорижий тажриба-лардан самарали фойдаланиш хамда ахбо-рот-коммуникatsiя технологияларини укув жараёнига кенг татбик этиш даражасини ошириш хисобига ахборот-методик компетентлигини ривожланишини назарда тутади.

Кимё таълимида ва укитишда компетентли ёндашувга утиш кимё укитувчисининг касбий ва методик тайёргарлигига узига хос талабларни куяди. Кимё укитувчиларини ахборот-методик компетентлигининг замо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

навий фан техника тараккиёти талаблари асосида модернизatsiялаш ва илFор хори-жий тажрибаларга танилган методик ком-петенцияларини ривожлантиришни талаб этади. Халкаро тажрибалар асосида яратил-ган 2022-2026 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш буйича миллий дастури1 компетентли ёндашувга асосланади ва булажак кимё укитувчиси олдига куйидаги вазифаларни куяди:

- кимё укитувчиларининг ДТС талабла-рига мувофик кимёвий билимларини кенгай-тириш ва тизимлаштириш, кимё укитишнинг замонавий методикалари билан узлуксиз танишиб бориш;

- Миллий дастурни амалиётга жорий этиш билан боFл и к педагогик фаоли-ятда юзага келадиган тусикларни енгиб утиши, камчиликларни бартараф этишга кумаклашиши;

- кимёни укитишнинг замонавий мето-дикаларини эгаллашда халкаро тажрибалар, илFор кимё укитувчиларининг тажрибалари билан танишиб бориш;

- укитишнинг ракамли таълим мух,итида амалга ошириш билан боFлик замонавий ракамли технологияларини, метод, шакл ва воситаларини узлаштириб бориш;

- кимёдан масала ва машклар ечишдаги кийинчиликларни олдини олиш максадида методик тизимини яратиш, давлат тест мар-кази ахборотномаларида бериладиган топшириклар тизими билан доимий танишиб бориш ва х,.к.

Кимё укитувчисининг ахборот-методик компетентлигини ривожлантиришда унинг шахсий сифатлари х,ам мух,им урин тутади. Кимё укитувчисининг ахборот-методик компетентлигини ривожлантиришда унинг шахсий сифатлари х,ам мух,им урин тутади.

Айникса, укувчилар ва жаома билан х,амкорликда фаолият курсатишда ташкилотчилик кобилиятини

ривожлантириш, узининг интеллектуал ва касбий фаолиятини доимий тах,лил этиш, кимё сох,асидаги фаннинг замонавий

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил

11 -майдаги "2022-2026 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш буйича миллий дастурни тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-134-сон Фармони // https://lex.uz/ docs/6008663.

ютукларидан хабардор булиш, укитишнинг замонавий ракамли технологиялари, метод, шакл ва воситаларини доимий урганиш ва касбий фаолиятда куллаш, касбий-психологик мотивация олиш учун психологик тренингларда иштирок этиш, компетентли йуналтирилган укув жараёнини ташкил этиш компетенцияларини орттириш лозим.

Тадцицотимиз натижасида ракамли таълим мух,итида кимё укитувчиларининг ахборот-методик компетентлигини ривож-лантиришнинг ташкилий-дидактик модели шакллантирилди (1-расм).

Замонавий таълим мух,итида булажак кимё Укитувчисиинновatsiон фаолият субъ-екти сифатида фаолият курсатади, узига хос ижтимоий макон яратувчиси ва якунда инновatsiон ривожланиш, унинг асосий вектори ва натижаси сифатига эришиш йулларини аниклайди.

Илмий-методик адабиётларда кимё укитишнинг ва таълим жараёнининг асосини укитиш методлари ташкил этади. Ракамли таълим мух,итида кимё укитувчиларининг ахборот-методик компетентлигини ривожлантиришда укитиш методлари талаба фао-лияти усуллари ва укитувчи фаолиятини укишдан кузланган максадга эришишга йуналтиради. Янги методикаларни ургатишда фойдаланиладиган х,ар кандай метод:

- укитувчининг касбий фаолиятига;

- талабаларнинг билиш-таълим олиш ва касбий ривожлантириш билан боFлик касбий фаолиятини ривожлантиришга;

- укитувчи ва талабаларнинг х,амкорликдаги фаолиятини бошкариш жараёнини таъминлашга булиши лозим.

Шуни таъкидлаш жоизки, кимё укитувчиларининг янги методикаларга ургатиш миллий марказларида ишлаб чикилган ва амалиётда кулланилаётган методлар тизими кимё укитишнинг уму-мий методлари ва таълим технологи-яларинг замонавий методлари билан уЙFунлаштирилган х,олда кулланилади. Булар-нинг асосини дидактик ва интерактив методлар ташкил этади. Бу борда кулланилаётган пассив, актив ва интерактив методларини кенг тарFиб этиш мумкин.

Булажак кимё укитувчиси ахборот-методик компетентлигини ривожланти-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

г

V.

1-расм. Рацамли таълим му^итида кимё уцитувчисини ахборот-методик компетентлигини ривожлантиришнинг

ташкилий-дидактик модели.

Амалий (тажрибада куллаш)

IV. Башоратлаш блоки

ришнинг методик тизими шундай билим-ларга эхтиёжманд укитувчи ва талабаларнинг хамкорликдаги фаолиятини бошкариш жара-ёнини таъминлашга булиши лозим.

Шуни таъкидлаш жоизки, кимё укитувчиларининг янги методикаларга ургатиш миллий марказларида ишлаб чикилган ва амалиётда кулланилаётган методлар тизими кимё укитишнинг уму-мий методлари ва таълим технологи-яларинг замонавий методлари билан уЙFунлаштирилган холда кулланилади. Булар-нинг асосини дидактик ва интерактив методлар ташкил этади. Бу борда кулланилаётган пассив, актив ва интерактив методларини кенг тарFиб этиш мумкин.

Булажак кимё укитувчиси ахборот-методик компетентлигини ривожлантиришнинг методик тизими шундай билим-ларга эхтиёжманд булган талабалар кон-

тингенти шакллангандан сунг юзага келади. Бинобарин, талабаларнинг фаолияти кимё укитувчиси ахборот-методик компетентлигини ривожлантириш методик тизимининг мажбурий компоненти хисобланади.

Булажак кимё укитувчиси ахборот-методик компетентлигини ривожлантириш тизими талабаларсиз амалга ошмас-лигини инобатга олиб, дарс максадларига биноан хар томонлама ахборотга эга булган укитувчи кимё укитиш методика-сини укитишнинг методологик, психологик-педагогик ва методик асослари катталарни укитишнинг узига хос воситалари, методлари ва ташкилий шаклларидан фойдаланишга кодир булади хамда узининг педагогик-методик фаолиятни ташкил этади. Шу боис укитувчи (укувчи) фаолияти мазкур тизим-нинг зарурий компонентидир.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

Шубх,асиз, кимё укитувчиси ахборот-методик тайёргарлигини такомиллаштириш тизимининг охир-окибатдаги максади укитиш жараёнида х,ар бир тингловчида педагогик фаолиятни амалга оширишга доир касбий компетентликнинг шаклланишидан иборат, яъни дарслардан кузланган максадга мувофик маълум бир натижага эришган булмоFи лозим. Шундай килиб, тизимнинг мажбурий х,амда якунловчи компоненти булажак кимё укитувчиси ахборот-методик компетентлигини ривожлантириш дарснинг натижаси х,исобланади.

Янги компонентнинг, яъни талабанинг кимё фанини укитишда педагогик фаолиятни амалга оширишга доир касбий компетент-лиги шаклланиши натижаси сифатида кири-тилиши муносабати билан биз "касбий компетентлик" тушунчасига аниклик киритиб олишимиз керак. "Компетентлик" деганда, биз тингловчининг ундаги мавжуд "интегра-тив билимлар, куникмалар ва малакалар асо-сида касбий-педагогик фаолиятни амалга ошира олиш кобилияти ва имкониятини, муайян касбий х,аракат намунаси х,амда уни мунтазам равишда бажариб бориш фикрига эга булган талабанинг (укитиш субъекти) мах-сус ишчи х,олати тасаввур килинади"1.

Иккинчи томондан, касбий-педагогик фаолиятни амалга оширишга доир компетентлик деганда булажак кимё укитувчиси ахборот-методик компетентлигини ривожлантириш тизимида фаолият курсатувчи интегратив билимлар, куникмалар ва малакалар шаклланганлигининг тугалланган ва такомиллашган даражаси деб х,ам тушуниш керак эмас2. Компетентлик кимёни укитиш натижасининг курсаткичи сифатида ривож-лантирувчи характерга эга, у укув тизимининг амал килиш жараёнида х,ар бир боскичда х,ар бир аник педагогик, ижодий масалаларни ечишда ифодаланади. Белги-ланган интегратив билимлар, куникмалар

1 Костяев А.Е, Дмитриева Т.А. Информационные технологии в преподавании биологии // Х Всероссийская конференция «Преподавание информационных технологий в Российской Федерации» 16.05.2012 - 18.05.2012, Москва, МГУ им. М.В.Ломоносова. - 26 б.

2 Michael (2016). "Higher education and the digitsl

revolution: About MOOCs, SPOCs, social media, and the Cookie Monster". Busines shorizons. 59 (4):441—50. D0I:10.1016/j. bushor. 2016.03.008.

ва малакаларни узлаштириб бориш жараёнида укитишнинг х,ар бир боскичида талабанинг кейин ги боскичга силжишига доир компетентлиги бах,оланиб борилади. Бинобарин, кoмпeтeнтлик - бу нафакат тизимнинг якуний кисми, балки укув жараё-нини кacбий-пeдaгoгик тизимининг х,ар бир боскичидаги талаба х,олатининг спиралсимон сифати дeмaкдир. Шу билан бирга компетентлик х,олат сифатида булажак кимё фани укитувчисининг кузланган педагогик вазифа-ларни оптимал тарзда бажара олиш имкони-яти ва кобилияти билан х,ам белгиланади.

Таъкидлашимиз жоизки, булажак булажак булажак кимё фани укитувчисининг укув жараёнининг тизим сифатида компонент-лари куйидагилардан иборат: максад (маз-мун), методик коммуникация воситалари, талабанинг (укувчилар) фаолияти, укитувчи фаолияти, натижа3. Кимё укитувчисининг укув жараёнини бах,олаш учун мазкур ком-понентларнинг узаро боFликлиги зарур. Агарда юкорида номланган компонентлар-нинг бирини кимё укитувчисининг ахборот-методик компетентлигини ривожлантириш тизимидан чикариб юборилса бошкарув тизимининг бузилишига олиб келади. Маса-лан, педагогика (дидактика) ва методиканинг аксарият назарий моделларининг камчилиги кутилган натижага эриша олмаслигидадир.

Юкоридагилардан келиб чиккан х,олда шуни таъкидлаш керакки, дарслар жараёни максад сари йуналтирганлик, мустакил фаолият интенсивлиги каби компонентларни уз ичига олади.

Шундай килиб, талабалар кобилиятларини амалга ошириш имконини берувчи дарс жараёнини бошкаришга доир функция-ларни таъкидлаб утиш мумкин. Булажак кимё укитувчиларининг дарс жараёнини бошкариш тизимининг барча функцияларини таълимий ва ташкилий турларга буламиз (1-жадвал).

Укув тизимининг тулик функционал жараёнини яратиш учун илмий-мeтoдик ва тaшкилий-тeхнoлoгик тамойиллар

3 Инновацион таълим технологиялари / Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Х,., Сайфуров Д.М., Тураев А.Б. - Т.: "Сано стандарт" нашриёти, 2015. - 78-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

2 -расм. Кимё фанини укитиш жараённи самарали ташкил этиш тамойиллари.

ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ 9

ч_У

1-жадвал.

Булажак кимё укитувчилари ахборот-методик компетентлигини такомиллаштириш жараёнини бошкариш тизи- мининг функциялари

Таълимий функциялари Ташкилий функциялари

• ахборот-методик кобилият-ларини кимёнинг мактаб ва олий таълимдаги дастурларнинг алохида фанлари буйича ошириш шароитларини таъминлаш; • дарсларда булажак кимё укитувчисида ахборот-методик компетенцияларни шакллантириш учун уларни ишчи режа ва дастурлар билан таништириш;

• фаннинг амалдаги дастурлари доирасида кимёни укитиш методикасининг турли хил сохаларида талабаларнинг узларининг куникмаларини такомиллаштириб бориш учун керакли шароитлар билан таъминлаш; • укитишнинг оптимал максадини дарс жараёни субъ-ектлари билан узаро хамкорликда талабанинг шахсига йуналтиришга эришиш;

• укитишнинг фаол ва интерфаол шакллари асосида опти-мал таълим олиш мухитини яратиш; • дарс жараёни субъектларининг узаро самарали хамкорлигига эришиш;

• талабанинг укитувчи хамда курсдошлари билан мулокотга киришишлари учун шароитларни таъминлаш. • укитиш жараёнида талабалар фаолиятини самарали назорат килиш ва бахолаб боришга эришиш;

• тайёргарлик режасига заруратга кура узгаришлар кири-тиб боришга эришиш.

Илмий-методик тамойиллар ^Л | Ташкилий-технологиктамойиллар

Кимё ущггпш методнкасн дидактик тамойилларини танлаш.

талаоаларва укитувчилар орасидаги узаро хамкорликнинг

шакллари, турларива куриншпларинп белпшаб олиш тамойиллари;

дарсларни укитиш жараёнини яратиш тамойиллари ва уни дидактик материаллар билан таъминлаш

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ракамли технологтмлар ва фанларнинг мувофик дастуриии танлаш тамойиллари.

ишлаб чикиш хамда улар уртасидаги узаро мутаносибликни таъминлаш лозим (2-расм).

Олий таълим тизимида дарс жараёнларини йулга куйишнинг ташкилий-технологик ва илмий-методик тамойилларининг узаро чамбарчас бoFлик эканлиги таъкидлаш лозим.

Шундай килиб, укитиш усулларини танлаш купгина холларда уларнинг шаклига боFлик булади, танланган ракамли технология эса, уларнинг таснифланишидан келиб чиккан холда белгиланиши лозим.

Дарс укитувчилар ва талабалар ораси-даги узаро хамкорликнинг хар хил турларини куриб чикишимиз мумкин (3-расм).

1. Кимёни укитиш буйича назарий билимларни эгаллашдан кура купрок ама-лий куникмаларга эга булишга каратилган. Узаро хамкорликнинг бундай шакли дарс машFулотлари жараёни максади ахборот технологиялари асосида тайёрланган янги

дастурлар шакллантириш билан характер-ланади. Дарс машFулотлари максадлари ва вазифалари укитувчи ва талабалар ишти-рокида куриб чикилади, узгартирилади ва мухокама килинади. Дарснинг максад ва вазифалари назарий билимларни эгал-лашга эмас, балки талабаларда шахсга йуналтирилган куникмаларни шакллан-тиришга каратилган. Тайёргарлик жара-ёнида талабалар узларининг фаолиятла-рини укитиш натижаларига йуналтиради. Узаро хамкорлик ишлари кичик гурухларда хамкорлик асосида субъектлар уртасида диалог шаклида намоён булади.

2. Укитиш жараёни талабаларнинг индивидуал тарзда, жуфтликларда ёки кичик гурухларда ишлаш жараёнида кулай мухитда шаклланади. Бунда укитиш мазмуни тайёр эмас холатда, яъни билимлар ёки маъ-лумотлар й иFиндиси куринишида бери-лади ва уларни тахлил килиш, мухокама

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

3-расм. Рак,амли таълим мух,итида ук,итувчилари ва талабалар уртасидаги узаро х,амкорликни таъминлаш

усуллари

Уцнтувчн

Узаро х,амкорлпк (субъект-субъект ) муносабатлари

Талаба

талаоаларда шахсга йуналтирилган куникмаларни шаюшантириш

укгпнш мазмуни тапёр ^олатда эмас. яъни билимлар ёкп маълумотлар шниндиси

курпкгшшда ракамли мухдтда такдпм этиладп

укитувчи ва тапаоапар гуругчд уртасидаги фаол узаро ^амкорлик

кичик гурухларда х,амкорлик асосида, субъекглар уртасида диалог шаклида

талаоаларнинг индивидуал тарзда, жуфтликларда ёки кичик гурухларда ишлаш жараёнида кулай ракамли таълим мухитда шаклланади диалогдан унумли фойдаланилади

узларининг фаолиятларини

укитиш натижаларига йуналтиради

уларни тахдил килиш, мух,окама килиш оркали хулосалар килинади

интерактив узаро ^амкорлик

талабалар уртасидаги узаро рефлекс ив х,амкорлик

килиш оркали хулосалар килинади. Узаро х,амкорликнинг бундай шаклида талаба ва укитувчи укитиш жараёнларида фаол ишти-рок этадилар1. Укитиш жараёнида диалогдан унумли фойдаланилади ва бунда бах,олаш мух,им урин эгаллайди х,амда талаба узини кизиктирган саволлари буйича маслах,ат олиши мумкин, укитувчи эса, дарс жараёни натижаларига кура машFулот режасига туза-тишлар киритади. Узаро х,амкорликнинг бундай шакли шахсга йуналтирилган таълим тизимида амалга оширилади.

3. Мазкур шаклда нафакат укитувчи ва талабалар гурух,и уртасидаги фаол узаро х,амкорликни, балки талабалар уртасидаги узаро х,амкорликни х,ам назарда тутади. Юкорида келтирилган узаро х,амкорлик укитиш жараёнида жуда х,ам самарали булганлиги сабабли укитиш методикасида унга укитишнинг интерфаол шакли деган ном берилган. Укитишнинг бундай шакли "уйин технологиялари", "лойих,алар методи-каси", "муаммоли укитиш" ва бошка техноло-

1 Миркомилов Ш.М., Омонов Х.Т., Рахматуллаев Н.Г. Кимё укитиш методикаси. - Тошкент: "Молия-иктисод". 2013 й. - 235 б.

гиялардан фойдаланиш жараёнида акс этиш мумкин.

Инновацион педагогик технологияларини дарс жараёнида укитувчилар ва талабалар уртасидаги узаро х,амкорликнинг юкорида келтирилган барча шаклларидан уЙFун х,олда фойдаланилса максимал даражада самарали амалга ошириш мумкин. Укитиш жараёнида аник бир вазиятда мазкур метод ва усуллар-дан фойдаланиш х,амда улар уртасидаги мута-носибликка амал килиш биринчи даражали масалалардан х,исобланади. Укитишнинг х,ар бир аник метод ва усулларидан фойдаланиш танланган педагогик технологияларга ва укитувчининг тайёргарлик даражасига бoFл и к булади.

М.И.Махмутовнинг2 фикрича, "укитиш методлари (восита, услуб, ахборот усуллари, укувчилар билиш фаолиятини бошкариш ва назорат килиш) ва урганиш методлари (восита, услуб, укув материалини узлаштириш услублари, урганиш ва уз-узини назорат килишнинг продуктив ва репро-дуктив) ва уларнинг узаро алокадорлиги, "укитиш методлари" деганда, дидактик услу-

2 Махмутов М.И. Проблемное обучение : основные вопросы теории / - Москва : Педагогика, 1975.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

блар ва воситаларнинг тартибли мажму-аси асосида укувчиларнинг укитиш, тар-биялаш ва ривожлантириш максадларини амалга оширишда укитишнинг у ёки бу боскичида укитиш ва укиш максадларини трансформациялаш тушунилади".

Педагогик таълимни модернизatsiялаш самарали ва юкори функционаллашган механизмини яратиш заруратини келтириб чикарди.

Дунё буйлаб куплаб укитувчилар синфда хам, синфдан ташкарида хам лойихали таъ-лим (ЛТ) кимёни урганишда мухим ахамият касб этишини таъкидлайди1. Лойихали таъ-лим талабаларга академик куникмалар ва мазмунга оид билимларни эгаллаш, ривожлантириш имконини беради. Мазкур таъ-лим ёндашуви талабаларнинг келажакдаги муваффакият учун зарур булган куникмалар ва хаётий мухим вазиятларда хал килиш учун зарур булган шахсий эркинликни яра-тишга хизмат килади. Айни вактда ЛТ учун сунгги йилларда мутахассислар ва ташки-лотлар томонидан турли хил моделлар ва кулланмалар мавжуд булиб, бутун дунё буйлаб укитувчиларни ривожлантириш учун умумий асос билан таъминлаш учун мулжалланган.

Хар кандай таълим жараёни самарали булиши учун у таълим оладиган шахснинг кизикиш ва эхтиёжларига мос булиши лозим. Бу барча ёшдаги таълим олувчиларга хосдир. Талабалар дарсларда одатда, янгилик олиш, укитишнинг янги метод ва технологияларини узлаштириш, касбий эхтиёжларини кондириш максадида боради. Бирок касбий эхтиёж хар бир талабада турлича булади. Бу - табиий хол. Битта аудиторияга жамланган 25 нафар талабага утиладиган мавзу ким учундир кизикарли булиши, кимнинг-дир эхтиёжига мос келиши, колганларга эса, умуман хеч нарса бермаслиги мумкин. Пировардида утилган дарс талабани бир хил даражада кониктира олмайди. Бунинг учун талабаларнинг ахборот-методик ком-петентлигини такомиллаштиришга доир эхтиёжларини урганиш, уларнинг хар

1 Муслимов Н., Усмонбоева М., Сайфуров Д., Тураев А. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари. - Т.: Сано стандарт, 2015 й. -. 120 бет.

бири учун индивидуал ахборот-методик ривожланиш траекториясини тузиш лозим.

Хулосалар.

1. Кимёни укитиш буйича назарий билимларни эгаллашдан кура купрок амалий куникмаларга эга булишга каратилган.

2. Олий педагогик таълимни ахборот-лаштиришда таълимнинг барча турларини ахборотлаштиришга хос булган умумий максадлардан ташкари (таълим сифатини ошириш, уни индивидуаллаштириш, шахсий-лаштириш ва интенсивлаштириш асосида таълим тарбия жараёнининг самарадор-лигини ошириш хамда истикболли укитиш усуллари ва бошкалар), биринчи режада маълум бир таълим сохаси учун устувор булган максадларни куяди. Бундай максад, масалан, педагогика олий укув юртлари тала-балари томонидан ахборот методик таъ-минот воситаларини узлаштиришда касбий махоратга эришиш мухим ахамиятга эга. Бун-дан ташкари, педагогика олий укув юртлари талабаларнинг замонавий ахборот коммуникация технологиялари воситаларидан фойда-ланиш назарияси ва методологияси буйича малакасини оширишлари талаб килинади.

3. Шундай килиб, укитувчининг касбий фаолияти таркибидаги ахборот методик ком-петентлилик узига хос функцияларни бажа-ради ва ахборотлашган жамият шароитидаги касбий фаолиятнинг узига хос хусусиятларни намойиш этади. Ахборот методик компетент-лилик касбий ва педагогик компетенциялар-нинг барча гурухларини ва касбий ахамиятга эга булган шахсий сифатларни туплайди ва тузади хамда ахборот, методик ва фан ком-петенцияларини бирлаштиришга асослан-ган турли хил касбий функциялар ва вазифа-ларни бажариш куникмасида намоён булади. Шунинг учун унинг узига хос хусусиятлари куп функцияли, аккумулятив ва узи узини ташкил килади.

Тавсиялар. Укитувчилар ва талабалар орасида куйидгилар тавсия этилади:

1. Талабаларда шахсга йуналтирилган таълим куникмаларини шакллантириш;

2. Кичик гурухларда хамкорлик асосида, субъектлар уртасида диалог шаклида;

3. Талабаларнинг фаолиятларини укитиш натижаларига йуналтириш зарур.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

с 12 ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ у

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республика Президентининг 2022 йил 11-майдаги "2022-2026 йил-ларда мактаб таълимини ривожлантириш буйича миллий дастурни тасдиклаш тyFрисида"ги ПФ-134-сон Фармони. // https://lex.uz/docs/6008663.

2. Насырова Э.Ф., Данилов А.А. Информационно-педагогическая компетенция педагога // https://cyberleninka.ru/artide/n/informatsionno-metodicheskaya-kompetentsiya-pedagoga.

3. Боровских Т.А. Пропедевтика методической подготовки будущих учителей химии на первом курсе педагогического вуза, Автореф, дисс, канд, пед, наук. - М,:МПГУ, 1998

4. Пак М.С. Методология научных исследований в области химического образования // Проблемы и перспективы развития химического образования: тез. докл. II Все-рос. науч-практ конф. - Челябинск: ЧГПУ, 2006. С. 24 - 27.

5. Брановский Ю,С,, Зимова Л,Н,, Зенкина С,В, Компьютерный программнометоди-ческий комплекс для обучения химии студентов естественнонаучных специальностей. Тез, конф, Иркутск, 1999, С, 80

6. Данильчук Е.В. Методологические предпосылки и суш;ностные характеристики информационной культуры педагога // Педагогика, 2003. JVoL С. 65

7. Роберт И.В. Современные информационные технологии в образовании: дидактические проблемы; перспективы использования. - М: «Школа - Пресс», 1994.-205 с.

8. Костяев А.Е, Дмитриева Т.А. Информационные технологии в преподавании биологии // Х Всероссийская конференция «Преподавание информационных технологий в Российской Федерации» 16.05.2012 - 18.05.2012, Москва, МГУ им. М.В.Ломоносова. - 26 б.

9. Michael (2016). "Higher education and the digital revolution: About MOOCs, SPOCs, social media, and the Cookie Monster". Busines shorizons. 59 (4):441—50. D0I:10.1016/j. bushor. 2016.03.008.

10. Инновaцион таълим технологиялари / Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Х., Сайфу-ров Д.М., Тураев А.Б. - Т.: "Сано стандарт" нашриёти, 2015. - 78-б.

11. Миркомилов Ш.М., Омонов Х.Т., Рахматуллаев Н.Г. Кимё укитиш методикаси. -Тошкент: "Молия-иктисод". 2013 й. - 235 б.

12. Махмутов М.И. Проблемное обучение : основные вопросы теории / - Москва : Педагогика, 1975.

13. Муслимов Н., Усмонбоева М., Сайфуров Д., Тураев А. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари. - Т.: Сано стандарт, 2015 й. -. 120 бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 10 (131)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.