Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ, АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА'

РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ, АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
37
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамли иқтисодиёт / рақамли технологиялар / тараққиёт / тизим / интернет иқтисодиёти / халқаро рақобат рақамли технология / рақобатдош / коммуникация. / цифровая экономика / цифровые технологии / развитие / система / интернет экономика / международная конкуренция / цифровые технологии / конкурентоспособность / связь.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мухаммадиев Ғайрат Баҳодир Ўғли

Ушбу мақолада рақамли иқтисодиётининг амалий аҳамияти, жиҳатлари, ва хориж тажрибаси ҳақида сўз юритилади. Бугунги шиддат билан ривожланаётган глобал иқтисодиёт шароитида рақамли иқтисодиёт ўз ривожланишининг бошланғич даврида бўлиб, биринчи навбатда инсонларнинг турмуш даражасини сезиларли даражада ошира олиши ва бу унинг асосий фойдаси эканлиги ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРЕИМУЩЕСТВА ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ, ПРАКТИЧЕСКАЯ ЗНАЧИМОСТЬ И ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ

В данной статье рассматриваются практическое значение, аспекты и зарубежный опыт цифровой экономики. В сегодняшней быстро развивающейся глобальной экономике цифровая экономика находится на ранней стадии развития, и было подчеркнуто, что она может значительно улучшить уровень жизни людей, и что это ее главное преимущество.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ, АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА»

РАКАМЛИ ЩТИСОДИЁТНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ, АМАЛИЙ АХДМИЯТИ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА

Мухаммадиев Гайрат Ба^одир уFли

Олий таълим, Фан ва Инновациялар вазирлиги, Инновациялар Миллий оффиси

Бош илмий ходими

Аннотация: Ушбу маколада ракамли иктисодиётининг амалий ахдмияти, жихдтлари, ва хориж тажрибаси хдкида суз юритилади. Бугунги шиддат билан ривожланаётган глобал иктисодиёт шароитида ракамли иктисодиёт уз ривожланишининг бошлангич даврида булиб, биринчи навбатда инсонларнинг турмуш даражасини сезиларли даражада ошира олиши ва бу унинг асосий фойдаси эканлиги ёритиб берилган.

Калит сузлар: рацамли ицтисодиёт, рацамли технологиялар, тарацциёт, тизим, интернет ицтисодиёти, халцаро рацобат рацамли технология, рацобатдош, коммуникация.

Abstract: This article discusses the practical significance, aspects, and foreign experienceof the digital economy. In today's fast-paced global economy, the digital economy is at an early stage of development, and it has been highlighted that it can significantly improve people's living standards, and that this is its main benefit.

Keywords: digital economy, digital technology, development, system, internet economy, international competition digital technology, competitive, communication.

Аннотация: В данной статье рассматриваются практическое значение, аспекты и зарубежный опыт цифровой экономики. В сегодняшней быстро развивающейся глобальной экономике цифровая экономика находится на ранней стадии развития, и было подчеркнуто, что она может значительно улучшить уровень жизни людей, и что это ее главное преимущество.

Ключевые слова: цифровая экономика, цифровые технологии, развитие, система, интернет экономика, международная конкуренция, цифровые технологии, конкурентоспособность, связь.

Кириш

Иктисодий ва технологик тараккиётнинг янги боскичи сифатида намоён булаётган ракамли инкилоб инсоният хдётини шиддат билан узгартириб, кенг имкониятлар яратиш билан бирга, халкаро ракобат майдонининг янада кескинлашув даврини бошлаб берди.

78

КДЦДМЫ 1ЦТ1Б0Р1У0Т

Х,озирги кунда ракамли иктисодиёт тушунчаси бир катор мамлакатларнинг иктисодий назарияси ва амалиётида пайдо булди. Бу ракамли технологияларнинг жадалривожланиши, ахборот сохасида инкилоб ва иктисодиётнинг глобаллашув жараёнларини тезлаштириш билан ажралиб турди. Улардан фойдаланиш самарадорлиги ортиб бораётган билимга айлантирилди ва ижтимоий-иктисодий алокалар тобора кенгайиб бормокда.

Ракамли иктисодиёт икки хил турли тушунчаларни ифодалаш учун ишлатилади. Биринчидан, ракамли иктисодиёт - бу ривожланишнинг замонавий боскичи хисобланиб, у ижодий мехнат ва ахборот неъматларининг устувор урни билан тавсифланади.

Иккинчидан, ракамли иктисодиёт - бу узига хос тушунча булиб унингурганиш объекти ахборотлашган жамият хисобланади.

Бугунги шиддат билан ривожланган глобал иктисодиёт шароитида ракамли иктисодиёт уз ривожланишининг бошлангич даврида булиб, замонамизнинг ракамли ахборот боскичига бутунлай утиши атига бир неча йилни ташкил этади.

Мамлакатимиз Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, "Тараккиётга эришиш учун ракамли билимлар ва замонавий ахборот технологияларини эгаллашимиз зарур ва шарт. Бу бизга юксалишнинг энг киска йулидан бориш имкониятини беради"[1].

Адабиётлар та^лили ва методология

Ракамли иктисодиёт - бу жараёнларни тахлил килиш натижаларидан фойдаланиш ва катта хажмдаги маълумотларни кайта ишлаш асосида турли хилдаги, технологиялар, асбоб-ускуналар, товар ва хизматларни саклаш, сотиш ва етказиб бериш самарадорлигини жиддий равишда оширишга имкон берадиган, ракамли технологияларга асосланган электрон бизнес ва электрон тижорат билан чамбарчас боглик иктисодий фаолият, хамда шу фаолият натижасида ишлаб чикариладиган ва сотиладиган ракамли товарлар, хизматлар йигиндисидир. Баъзида у интернет иктисодиёти, янги иктисодиёт ёки веб-иктисодиёт деган терминлар билан хам ифодаланади.

Биринчи марта 1995 йилда америкалик дастурчи Николас Негропонте "Ракамли иктисодиёт" терминини амалиётга киритган булса, хозирда бу истилохни бутун дунёдаги сиёсатчилар, иктисодчилар, журналистлар, тадбиркорлар - деярли барча кулламокда [2].

Замонавий тараккиётнинг кейинги истикболида катта хажмли маълумотлар билан ишлаш технологиялари (Биг Дата), сунъий интеллект,

нейротехнологиялар, квант технологиялари, буюмлар интернети, робототехника ва сенсорика, ракамли электрон платформалар, булутли ва мобил технологиялар, виртуал ва кушимча реаллик технологиялари, краудсорсинг, блокчейн технологиялари, криптовалюталар ва ISO (Халкаро стандартлаштириш ташкилоти) , ЭЭ-технологиялари сингари ракамли технологиялар хал килувчи ахамият касб этмокда.

Ракамли иктисодиёт хозирги мавжуд сохаларнинг ярмидан купрогида бекиёс узгаришлар келтириб чикариши таъкидланмокда. Жумладан, Жахон банки экспертлари фикрича, тезкор интернетдан фойдаланувчилар сонининг 10 фоизга купайиши миллий иктисодиётлар ялпи хажмини хар йили уртача 0,4-1,4 фоизга ошириш имконини беради [8].

Шу уринда ракамли иктисодиёт тушунчасига тухталиб утсак. Бу узаро боглик булган ишлаб чикариш, таксимлаш, алмашиш, истеъмол килиш ва бошкарув жараёнларининг (инсонлараро, машиналараро, булутлар ва катта хажмдаги ракамлар (BIG, DATA) оркали ракамли технологиялар хамда интернет ёрдамида маълумот алмашинишни оптималлаштириш оркали катта фойда куришга каратилган фаолиятдир [2]. Дунёда ракамли иктисодиёт усишининг суръатлари йилига деярли 20 фоизни ташкил этмокда. Тараккий этган давлатларда ракамли иктисодиётнинг ялпи ички махсулотдаги улуши 7 фоизга етган. Улар хозирнинг Узида ракамли иктисодиётнинг жорий килинишидан жуда катта наф куришмокда.

Шунингдек ракамли иктисодиёт - бу нолдан бошлаб яратилиши лозим булган кандайдир бошкача иктисодиёт эмас. Бу янги технологиялар, платформалар ва бизнес моделлари яратиш, уларни кундалик хаётга жорий этиш оркали мавжуд иктисодиётни янгича тизимга кучириш деганидир. Бу тизимнинг асосий белгилари куйидагилардан иборат:

юкори даражада автоматлаштирилганлик;

электрон хужжат алмашинуви;

бухгалтерлик ва бошкарув тизимларининг электрон

интеграциялашуви;

маълумотлар электрон базалари;

корпоратив тармоклар.

Кулайликлари эса:

1. Туловлар учун харажатлар камаяди (масалан, банкка бориш учун йулкира ва бошка ресурслар тежалади).

2. Товарлар ва хизматлар хакида купрок ва тезрок маълумот олинади.

3. Ракамли дунёдаги товар ва хизматларнинг жахон бозорига чикиш имкониятлари катта.

4. Фидбек (истеъмолчи фикри)ни тез олиш хисобига товар ва хизматлар

жадалтакомиллаштирилади.

5. Тезрок, сифатлирок, кулайрок.

Чунончи, мамлакатимизда "Электрон хукумат" тизимини жорий этиш ракамли иктисодиётни ривожлантиришнинг ажралмас таркибий кисми булиб, унинг асосий максади маъмурий тартиб ва таомиллардан утишни соддалаштириш, ахоли турмуш сифатини ошириш, инвестиция ва ишбилармонлик мухитини яхшилашга каратилган.

Белгилаб олинган асосий вазифалар ижросини амалга ошириш, шунингдек, мамлакатимизда ракамли жамият ривожланиши, ахоли ва тадбиркорлар учун кулай имкониятлар яратиш, бюрократик тусиклар ва коррупциявий омилларлардан холи самарали ва очик давлат бошкаруви тизимини ривожлантириш борасида кузланган максадга эришиш учун бугунги кунда иктисодиётнинг барча сохаларини ракамли технологиялар асосида янгилашни назарда тутадиган "ракамли иктисодиёт" миллий концепциясини ишлаб чикилаётган булиб, айнан ракамли иктисодиётни ривожлантириш оркали ялпи ички махсулот хажмини кушимча 30 фоизга устириш имкони яратилиши кутилмокда.

Жахон иктисодиётининг глобаллашуви ва технологик ривожланиш шароитида Узбекистоннинг иктисодий ривожланишини ракамли иктисодиётсиз тасаввур килиш кийин. Тадкикотлар натижаларига кура, 2022 йилга келиб глобал ЯИМнинг чорак кисми ракамли сохада булишини тахмин килинмокда. Лекин, халкаро ахборот коммуникация технологиялари ривожлантириш индекси буйича Узбекистон 170 дан ортик давлат ичида 103-уринни эгаллаб туришининг узи мамлакатимизда бу сохада хали уз ечимини кутаётган масалалар ва килиниши лозим булган ишлар куплигидан далолат беради [3,4,5].

Давлатимиз рахбарининг таъкидлашича, "...юртимиз халкаро ахборот коммуникация технологияларини ривожлантириш индекси буйича 2019 йилда 8 погонага кутарилган булсада, хали жуда хам оркада. Аксарият вазирлик ва идоралар,корхоналар ракамли технологиялардан мутлако йирок, десак, бу хам хакикат. Албатта, ракамли иктисодиётни шакллантириш керакли инфратузилма, куп маблаг ва мехнат ресурсларини талаб этишини жуда яхши биламиз. Бирок, канчалик кийин булмасин, бу ишга бугун киришмасак, качон киришамиз?! Эртага жуда кеч булади. Шу боис,ракамли иктисодиётга фаол утиш - келгуси 5 йилдаги энг устувор вазифаларимиздан бири булади"[1].

"RAQAMLI IQTISODIYOT" ILMIY-ELEKTRON | 2-БОМ

WWW.INFOCOM.UZ

КДЦДМЫ ЮПБОРШОТ

81

Янги Узбекистонда амалга оширилаётган ислохотлар натижасида очиклик, халкаро иктисодий-сиёсий алокаларнинг ривожланиши юртимизда саноат тармокларини модернизация килиш, техник ва технологик жихатдан кайта жихозлаш имкониятларини юзага чикарди. Бунга мамлакатимиз ташки савдо хажмининг усишини мисол килиб келтириш мумкин. "Электрон хукумат", "электрон бошкарув", "телекоммуникация","интернет", "веб-сайт" каби юзлаб иборалар хаётимизнинг ажралмас булагига айланди. 1Т кундалик хаётимизнинг барча сохасини камраб олмокда.

Амалга оширилаётган ислохотлар натижасида Электрон хукумат ва ягона интерактив хизматлар портали оркали 178 та хизмат йулга куйилди хамда ушбу хизматлар ахолининг вакти ва харажатларини тежамокда [6].

Ракамли иктисодиётни шакллантириш керакли инфратузилма, куп маблаг ва мехнат ресурсларини талаб этишини жуда яхши биламиз. Шу боис ракамли иктисодиётга фаол утиш келгуси 5 йилдаги энг устувор вазифаларимиздан бири булади. Ракамли технологиялар нафакат махсулот ва хизматлар сифатини оширади, ортикча харажатларни, айникса, коррупцияни кескин камайтиради.

Уз урнида кайд этиш лозимки, мамлакатимиз хаётида ракамли иктисодиётнинг айрим элементлари аллакачон муваффакият билан фаолият курсатмокда.

Жумладан, хужжатлар ва коммуникацияларнинг оммавий равишда ракамли воситаларга утказилишини хисобга олиб, электрон имзога рухсат бериш, давлат билан мулокот килиш хам электрон платформаларга утказилмокда.

Ракамли иктисодиётининг амалий ахамияти ва жихатлари, бу биринчи навбатда, инсонларнинг турмуш даражасини сезиларли даражада оширади, бу унинг асосий фойдасидир.

Иккинчидан, ракамли иктисодиёт коррупция ва "кора иктисодиёт"нинг асосий кушандасидир. Чунки, ракамлар хамма нарсани мухрлайди, хотирада саклайди, керак пайтда маълумотларни тез такдим этади. Бундай шароитда бирон маълумотни яшириш,яширин битимлар тузиш, у ёки бу фаолият хакида тулик ахборот бермасликнинг иложи йук, компьютер хаммасини намоён килиб куяди. Маълумотлар куплиги ва тизимлилиги ёлгон ва кингир ишларга йул бермайди, чунки тизимни алдаш имконсиз. Натижада "ифлос пулларни" ювиш, маблагларни угирлаш, самарасиз ва максадсиз сарфлаш, ошириб ёки яшириб курсатиш имкони колмайди. Бу эса иктисодиётга легал маблаглар окимини оширади, соликлар уз вактида ва тугри туланади, буджет таксимоти очик булади,

82

КДЦДМЫ ОТБОР^ОТ

ижтимоий сохага йуналтирилган маблаглар угирланмайди, мактаблар, касалхоналар, йулларга ажратилган пуллар тулик етиб боради ва хоказо.

Учинчидан, давлатнинг ракамли иктисодиётни ривожлантириш йулини танлаганлиги ахборот технологиялари сохасида ва умуман, электрон хужжатлар айланмаси сохасида янги йуналишлар очиб беради. "Ракамли технологиялар" томон бурилишга бутун жахон интернет тармоги ва сифатли алоканинг ривожланиши сабабчи булди. Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда бу тизимдан фойдаланувчилар озиковкат, турли парфюмерия ва замонавий кийим-кечак махсулотларига буюртма бериш учун Телеграм ботларидан фаол фойдаланмокдалар. Шунингдек, турли интернет дуконлар, электрон тулов тизимлари хам фаол ривожланиб бормокда. Демак, фукароларимиз электрон битимларни амалга оширишга ишоняптилар. Факат хозирги кунгача фойдаланувчилар катта харажатлар талаб килмайдиган кичик битимларни амалга оширмокдалар, уртача харид хажмини оширишга эса унчалик тайёр эмаслар. Эндиги масала уртача ва йирик иктисодий битимлар ва молиявий операцияларни ракамли технологиялар оркали амалга оширишни ривожлантиришдан иборат.

Халкаро тажриба шундан далолат бермокдаки, бугунги кунда ракамли технологиялар асосан илмий хамжамият ва хусусий секторда жадал ривожланмокда. Шунинг учун давлат, айнан, ушбу сохаларда инновацион лойихалар ва 1Т- компанияларни куллаб кувватлаган холда кулай экотизимни яратиши лозим.

Хулоса

Хулоса килиб айтганда, "Ракамли" атамаси барча сохаларда ахборот технологияларидан фаол фойдаланишни англатади. Агар оддий иктисодиётда моддий буюмлар асосий ресурс хисобланса, ракамли иктисодиётда бу кайта ишланадиган хамда узатиладиган ахборот - маълумотлар булади. Уларнинг тахлилидан сунг эса тугри бошкариш буйича ечим ишлаб чикилади.

Шунингдек, давлат инновацион ва ракамли экотизимни куллаб-кувватлаш сохасида ракамли таълимнинг замонавий методларини куллаб-кувватлаши, инновацион хизматларни самарали тартибга солиш нормаларини ишлаб чикиши, янги бозорларни узлаштиришда кумаклашиши хамда технологик жараёнларнинг чукурлашувида юзага чикадиган рискларни пасайтириш чораларини куриши максадга мувофик хисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзийоэвнинг 2020-йил 24-январда Олий Мажлисга йуллаган Мурожаатномаси.

2. Келлй К. Рyлес фор тхе Hеw Эсономй: 10 рaдиcaд стрaтегиес фор a соннестед wорлд / К. Келлй. - Ёрк: Викинг, 1998.

3. Ж.Б. Диxит Фyндaментaд оф сомпутер прогрaмминг aнд ИТ. - Лaxми Пyблиcaтион ПВТ. Лтд., 2011. - 557 п.

4. Арр1егате Л. М., McФaрлaн Ф.W., МсКенней Ж. Л. Cорпорaте информaтион сйстемс мaнaгемент: тхе иссyес фacинг сениор эxеcyтивес. Ирwин, 199б.

5. Х,искерсон. Бyсинесс aнд Инфомиaтион Сйстемс 3/э. Н. Й.: Жохд Wилей & Сонс, 2000.

6. Остaнaкyлов М. Икктисодий тохлил Ba ayдит. Дaрслик. - Т: Толкин. 2008. 424 б.

7. ^осимово Г. Довлот бюджети ижросининг Faзнaчилик тизими. Укув кУллaнмa. - Т.: "Иктисод-молия", 2008; 372 б.

8. Хойдоров Бaxром Холмуродович. Икктисодий ислохотлорни ривожлонтиришдо кaмбaFaлликни кдскдртириш. Иктисодиёт Ba тоълим 2021 4-сон. 2SS-292 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.